Για μια web εκδοχή του θεάτρου (ΙΙ): o δημιουργός και το σπήλαιό του

Ο κορωνοϊός επιμένει. Αλλά και το θέατρο επιμένει. Σαν να υπάρχει ένας υποσυνείδητος παράγοντας που φέρνει στο προσκήνιο τη λογοτεχνία, το σύντομο αφήγημα, τη νουβέλα, τη μικρή φόρμα ιδίως, αναδεικνύοντας τις θεατρικές της ποιότητες. Η συνειδησιακή ροή και ο «εσωτερικός» μονόλογος του αντιήρωα, που κάθε μεγάλος συγγραφέας ανασκάπτει με τη γραφή του, γίνεται συνειδησιακός κριτής. Η επιλογή των «αντιηρωϊκών» αυτών κειμένων διατρέχεται από έναν θεματικό μίτο που προσιδιάζει στην αντικοινωνική, μισανθρωπική στάση, ενώ ιδιοσυγκρασιακά γειτνιάζει με την τρέλα.

Όπως και αν έχει, νομίζω ότι έφτασε η εποχή οι τέχνες να αποκαλύψουν μια μεγάλη αλήθεια: πως η έννοια της εγγύτητας ανανοηματοδοτείται. Οι φωνές των θεατρανθρώπων μας μάς συντροφεύουν στις προσωπικές μας αναζητήσεις, στο δωμάτιο του εγκλεισμού μας. Σε αυτό το πλαίσιο, κάθε «παράβασις» του κειμένου αποκτά τον απαραίτητο «παρεκβατικό» χαρακτήρα που της αρμόζει και συνιστά επαρκή αφόρμηση για σκάνδαλο. Ο Μπέρνχαρντ απομυθοποιεί εύστοχα το «παραμύθι» του κόσμου του πνεύματος με τα λόγια του: «Τα παραμύθια τέλειωσαν, τα παραμύθια για τις πόλεις και τα κράτη και όλα εκείνα τα επιστημονικά παραμύθια. Και το ίδιο και τα φιλοσοφικά. Δεν υπάρχει πια ο κόσμος των πνευμάτων, το ίδιο το σύμπαν δεν είναι πια παραμύθι».

Οι φωνές των θεατρανθρώπων μας μας συντροφεύουν στις προσωπικές μας αναζητήσεις, στο δωμάτιο του εγκλεισμού μας. Σε αυτό το πλαίσιο, κάθε «παράβασις» του κειμένου αποκτά τον απαραίτητο «παρεκβατικό» χαρακτήρα που της αρμόζει και συνιστά επαρκή αφόρμηση για σκάνδαλο.

Ο ψηφιακός Εαυτός: κομματάκια ενός άλλοτε Εαυτού

Η κάθε μορφή επιτέλεσης περιλάμβανε ανέκαθεν αισθητηριακή, απτική τελετουργία, όπου οι καλλιτέχνες εξέφραζαν το πνεύμα της συλλογικότητας και έθεταν σε δράση μια πολιτική ενέργεια. Πώς θα υλοποιηθεί αυτή η διεργασία, τώρα που η σωματική πράξη του συνευρίσκεσθαι δεν επιτρέπεται; Πώς να αποδοθεί η μεταμφίεση και η απόκρυψη του ανθρώπινου συναισθήματος, όταν περιορίζονται όσοι είναι προικισμένοι με κινητική πείρα και ενσυναίσθηση, δηλαδή οι μόνοι ικανοί να αποκαλύψουν αυτή τη φενάκη; Όταν αυτό που παραδοσιακά συνιστούσε τη «ζωντανή» εμπειρία της παραστατικής τέχνης τώρα εκτοπίζεται από τη διαμεσολαβημένη σύστοιχό της; Όμως, μπορεί να αντικατασταθεί ο αγερμός και η συνεύρεση στα πλαίσια αυτής της θραυσματικής (και κατ’ ουσίαν απατηλής) συνύπαρξης; Το πρώτο που σκέφτεται κανείς ως απάντηση είναι αρνητικό: δεν μπορεί!

Πολλές απόπειρες έγιναν –και συνεχίζουν να γίνονται– στην κατεύθυνση μιας ουσιαστικής εναλλακτικής (spectacles en ligne). Για να φέρω ένα παράδειγμα, η Juha Jokela προσκάλεσε μέσω του facebook κάποιους ηθοποιούς να απαγγείλουν τον κλασικό μονόλογο του σαιξπηρικού Άμλετ «To be or not to be», καθένας με τη δική του ερμηνευτική προσέγγιση, με αποτέλεσμα μια περίεργη «πολυφωνική» ενορχήστρωση του μονολόγου. Άλλο παράδειγμα είναι τα «19 Απαγορευμένα Αγγίγματα» της θεατρικής συγγραφέως Anna Krogerus, στα πλαίσια των οποίων τριμελείς ομάδες απήγγειλλαν μερικά λεπτά ζωντανής ποίησης ή έναν δραματικό μονόλογο της επιλογής τους για τρεις συνεχείς ημέρες. Το αποτέλεσμα βιντεοσκοπήθηκε και κοινοποιούταν μία φορά τη μέρα. Ήδη από τα πρώτα αποσπάσματα, τα «19 Απαγορευμένα Αγγίγματα» επεκτάθηκαν στα χωρικά ύδατα της μουσικής, του χορού και των οπτικών τεχνών, με ενεργό συμμετοχή video artists και performers από πολλούς διαφορετικούς χώρους. Η φινλανδική «Koronan kohottamat» ήταν μια ελεύθερη, ανοιχτή κολεκτίβα στα μέλη της οποίας η εμπνεύστρια Juha Jokela μετέδωσε γρήγορα τον «ιό» της επικοινωνίας. Στόχος του εγχειρήματος ήταν να μεταδοθεί στα μέλη της κολεκτίβας η έντονη αίσθηση της συνύπαρξης, της γειτνίασης και της συντροφικότητας, ξεκινώντας από επικοινωνία στα κοινωνικά δίκτυα, χρησιμοποιώντας την ηλεκτρονική αλληλογραφία, το κινητό τηλέφωνο, τη βιντεοκλήση και το παραδοσιακό ταχυδρομείο σε μια σειρά ραγδαίων επικοινωνιακών κινήσεων.

O δημιουργός και το σπήλαιό του

Σε μια εποχή όπου ο ανθρώπινος παράγοντας καθορίζει το μέλλον, κλιματολογικό και οικολογικό, του πλανήτη, έχουμε αναγκαστεί να παραδεχτούμε την παντοδυναμία της επιστήμης και της τεχνολογίας, την ικανότητά μας να καταστρέφουμε και την ανικανότητά μας να επανορθώνουμε την καταστροφή. Το ανθρώπινο είδος δεν είναι πια ο αδιαφιλονίκητος κυρίαρχος, ούτε το μέτρο για όλα τα ζητήματα του πλανήτη, όσο δε για το παραμύθι του απόλυτου ελέγχου του ανθρώπινου πολιτισμού, κι αυτό κατέρρευσε οριστικά με τον κορωνοϊό. Ο άνθρωπος ζει στο βεληνεκές του φόβου, του άγχους και της ματαίωσης, αυτών των προ-υποκειμενικών συναισθημάτων και δυνάμεων που, παρά την υλικότητά τους, δεν μπορούν να εκφραστούν λεκτικά.

Το ανθρώπινο είδος δεν είναι πια ο αδιαφιλονίκητος κυρίαρχος, ούτε το μέτρο για όλα τα ζητήματα του πλανήτη, όσο δε για το παραμύθι του απόλυτου ελέγχου του ανθρώπινου πολιτισμού, κι αυτό κατέρρευσε οριστικά με τον κορωνοϊό.

Ποιες είναι οι νέες εκφάνσεις της πραγματικότητας που θα εμπνεύσουν τις παραστατικές τέχνες και θα διαμορφώσουν την πανοπλία επιβίωσής τους; Συνειδητοποιεί κανείς πως το σώμα του ηθοποιού, του τραγουδιστή, του μουσικού, ακόμη και του stand-up comedian, περιορισμένο σε έναν κλειστό χώρο, παρουσιάζεται ως υδροκέφαλη παραλλαγή ενός άλλοτε Εαυτού. Με αυτό το ψηφιακό σώμα (υποκατάστατο του πραγματικού) είναι μεν σε θέση να εκλογικεύσει αυτό που συμβαίνει, να το διαχειριστεί και να το αναγάγει σε ήδη γνωστές κατηγορίες αντίδρασης, όμως στερείται της αμεσότητας του αγγίγματος και καλείται, στην ουσία, να αναπαραστήσει συναισθήματα και εκδηλώσεις μιας ζωής διαμεσολαβημένης. Εδώ ο Πλάτων θα ήταν ο ιδεώδης συνομιλητής, ώστε να εγείρει ακράδαντα επιχειρήματα περί μιας «τριπλής» μιμήσεως, φερ’ ειπείν: η καλύτερή του θα ήταν! Η θεωρία του περί του τεχνήεντος γνωρίσματος που διέπει την τέχνη θα θριάμβευε στις μέρες μας: η μίμηση της μίμησης της μίμησης!

Δεξιόστροφα: Καριοφυλλιά Καραμπέτη, Έκτορας Λυγίζος, Μαρία Κεχαγιόγλου, Κωνσταντίνος Ζωγράφος, Μαρία Σκουλά, Ακύλλας Καραζήσης.

Μαγνητοσκοπημένα αναλόγια

Η ανάγνωση, η απαγγελία, το αναλόγιο και η δήλωση του πολιτικά ενηλικιωμένου ανθρώπου έρχονται σε αντίθεση με το παραληρηματικό ύφος των μονολόγων που επελέγησαν για να παρουσιαστούν στον «Φάρο» του ΚΠΙΣΝ (Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος), μια επιλογή εκ των οποίων δίνει το στίγμα αυτής της αξιόλογης πρωτοβουλίας. Η ιδέα της συλλογικότητας καθεαυτήν απασχολεί σοβαρά τη συνείδηση του προσώπου που μιλά στο Υπόγειο του Ντοστογιέβσκι. Η Φλομαρία Παπαδάκη «γράφει» στον φακό με το ενδιαφέρον πρόσωπό της, με την καλή χρήση των εκφραστικών της μέσων. Το παιχνίδι «παλιανθρωπιάς» που παίζει ο χολωμένος, παράδοξα κακεντρεχής άνθρωπος του Υπογείου είναι το μοναδικό συνειδησιακό παιχνίδι που αρμόζει στη φύση του: ο Άρης Σερβετάλης, σε μια σπάνια αναγνωστική διαύγεια, μας συγκινεί με τον υποβλητικό τόνο της φωνής του.

Στον μονόλογο «Τα βραβεία μου» του Τόμας Μπέρνχαρντ, τις «Παραβάσεις» εγκαινιάζει ο Έκτορας Λυγίζος με τη σχοινοτενή περιγραφή της αμφίεσής του το βράδυ της βράβευσής του και με πλάγια απεύθυνση (παράβαση, a part) κατά τόπους. Το ημιτελές του έργου Παγετός που διαβάζει ο Γιάννης Παπαδόπουλος είναι το θέμα του δεύτερου μονολόγου, ενώ η απονομή του «μικρού» λογοτεχνικού βραβείου για τον Παγετό στην Αίθουσα Ακροάσεων –τη απουσία του ακαλλιέργητου, γελοίου Υπουργού– γίνεται αντικείμενο αριστοτεχνικού ειρωνικού χειρισμού από τον Ακύλλα Καραζήση.

Θεατρικά Podcasts

Ο Δημήτρης Καταλειφός αποκαλύπτει την ιδιαιτερότητα της λογοτεχνικής περσόνας στην Πτώση του Οίκου των Άσερ του Έντγκαρ Άλαν Πόε, ενώ η σκηνοθετική σκοπιά της Ιώς Βουλγαράκη υπερτονίζει την ταξική διαφορά ανάμεσα στον ομιλούντα ήρωα και στο alter ego του και αξιοποιεί την υπέροχη μετάφραση του Κοσμά Πολίτη. Το ζεύγος Ουίλσον-Ουίλσον αποδίδει με ειρωνικό τρόπο το αρχέτυπο απόκρουσης / απώθησης του υποσυνειδήτου (που «ψιθυρίζει» στο Εγώ), συνιστά δε πρότυπο για τον Κύριο Ρίπλεϊ της Πατρίτσια Χάισμιθ και το Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι του Όσκαρ Ουάιλντ, έργα της ίδιας décadente λογοτεχνίας.

Η Μαρία Κεχαγιόγλου μας εισάγει στη γλυκερή νουβέλα του Τόμας Μαν Ο κύριος Φρίντεμαν (μτφρ. Γιώργος Δεπάστας) – η ανάγνωση αναδεικνύει τις μικροαστικές εμμονές και τις στερεοτυπίες ενός μέτριου κειμένου του μεγάλου συγγραφέα.

Η Μαρία Κεχαγιόγλου μας εισάγει στη γλυκερή νουβέλα του Τόμας Μαν Ο κύριος Φρίντεμαν (μτφρ. Γιώργος Δεπάστας) – η ανάγνωση αναδεικνύει τις μικροαστικές εμμονές και τις στερεοτυπίες ενός μέτριου κειμένου του μεγάλου συγγραφέα. Το σακάτικο, σοβαροφανές αγόρι παραιτείται από την επιδίωξη του έρωτα και αρκείται σε αισθητικές και διανοητικές απολαύσεις. Το δίπολο αυτό, που απασχολεί θεματικά τον Τόμας Μαν στο σύνολο του έργου του, θέτει τη μικρή σωματική αναπηρία στο μεταίχμιο μεταξύ πνευματικότητας και σαρκικότητας.

Πρότυπο του Δημήτρη Χατζή για το Τέλος της μικρής μας πόλης ήταν το αντίστοιχο έργο του Θόρντον Ουάιλντερ, με εκείνη την αρχετυπική πόλη όπου οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς. Η Μαρία Σκουλά διαβάζει υπέροχα τον «Ντέτεκτιβ», το διήγημα όπου κυριαρχεί η εξαφάνιση του Συρεγγέλα και η εμμονή του Θοδωράκη για διαλεύκανση του μυστηρίου. Και εδώ η γυναικεία μορφή που δεν πρόλαβε ο ήρωας να περιλάβει στις μαρτυρίες του είναι καταλύτης αποκάλυψης, ενώ μια μαγική νύχτα απλώνει ολόγυρα τον ιστό της. 

Φτάνοντας ως την εγγύτητα του cyborg

Η Έλλη Παπακωνσταντίνου αντικατέστησε στην πλατφόρμα του zoom το «Antigone Test Ι – Τhis is Me in my Room» της Christina Ouzounidis, πυκνώνοντας διαδικτυακά τη «σκηνογραφία» του έργου της. Ήταν μια πλατφόρμα ψηφιακή, όπου το φυσικό σώμα εξ ορισμού δεν υπήρχε, με τους performers σε διαφορετικά μέρη της Ευρώπης να επιχειρούν την αλληλοπροσέγγιση, επινοώντας καθένας τον χώρο του, το σκηνικό και το κοστούμι του, και με τη σκηνοθέτιδα να συντονίζει όλα αυτά από το τερματικό της. Το σύγχρονο θέατρο επιχειρεί να συλλάβει και να ακινητοποιήσει τον «συναισθηματικό χρόνο» που περιλαμβάνει η ύποπτη αυτή εκδοχή παροντικότητας. Επιχειρεί να διακρίνει πολιτικές παραμέτρους που δύσκολα συλλαμβάνονται με γυμνό μάτι, απαιτούν διορατικότητα και, βέβαια, δύσκολα διατυπώνονται στο ισχύον επικοινωνιακό λεξιλόγιο, εν ολίγοις επινοεί ένα νέο λεξιλόγιο και ένα νέο «media format».

Η εκφώνηση ενός –οποιουδήποτε– λόγου από μόνη της αποτελεί την ύστατη επιλογή πολιτιστικής τοποθέτησης, σ’ αυτή την οδυνηρή εποχή όπου το άτομο έρχεται εκ των πραγμάτων καταμέτωπο με τη δομική υπαρξιακή συνθήκη της απομόνωσής του και νιώθει φόβο, ντροπή και συστολή μπροστά στις εφιαλτικές προοπτικές που διανοίγονται μπροστά του.

Οι θεατράνθρωποι παίρνουν τη λογοτεχνία, τη στέλνουν στα περίκλειστα δωμάτιά μας και μας καθηλώνουν, να τη δούμε και να την ακούσουμε με την πρέπουσα προσήλωση. Η εκφώνηση ενός –οποιουδήποτε– λόγου (είτε πρόκειται για ευχαριστήρια ομιλία, είτε για πανηγυρικό, είτε για θρηνωδία, παραμιλητό, μονόλογο μελλοθάνατου ή ενδοσκόπηση) από μόνη της αποτελεί την ύστατη επιλογή πολιτιστικής τοποθέτησης, σ’ αυτή την οδυνηρή εποχή όπου το άτομο έρχεται εκ των πραγμάτων καταμέτωπο με τη δομική υπαρξιακή συνθήκη της απομόνωσής του και νιώθει φόβο, ντροπή και συστολή μπροστά στις εφιαλτικές προοπτικές που διανοίγονται μπροστά του. Γιατί, αντικρίζοντας τη φύση κατάματα, χωρίς ψευδαισθήσεις, ο μόνος τρόπος να βιώσεις το σήμερα είναι ο πόνος, ως παγερή διανοητική συνθήκη. Είναι χαρακτηριστικό πως, μιλώντας για την αναλογική τέχνη σε μια πρόσφατη συνέντευξή της, η καθηγήτρια Fischer-Lichte αναφέρθηκε στα «ψηφιακά σώματα» (avatar, cyborg, drones και ρομπότ) που επιστρατεύτηκαν σε μια σειρά διαλέξεων και περφόρμανς του φεστιβάλ Bitef του Βελιγραδίου: εδώ η «αυτοματοποιητική» τέχνη έρχεται να υποκαταστήσει πλήρως το πολύπαθο σώμα του ηθοποιού, που παραμένει φυλακισμένο στο σπήλαιό του.

Υπό το κράτος της «υγιειονομικής» λογοκρισίας

Γιατί, όμως; Γιατί αυτή η μετάθεση στον χώρο του φαντασιακού; Γιατί το «απείκασμα» της πραγματικότητας επικαιροποιείται σήμερα όσο ποτέ, εμφανιζόμενο ως τεχνήεν και ως ψευδές, ως απλός βουαγιερισμός; Οι λόγοι είναι πολλοί. Η ψηφιακή πραγματικότητα συχνά υποκαθιστούσε (για τις νεότερες, κυρίως, γενιές) την πραγματική πραγματικότητα. Όμως αυτή ήταν επιλογή, ώς έναν βαθμό τουλάχιστον. Στις παρούσες συνθήκες, ο καταναγκαστικός χαρακτήρας της ψηφιακής αναλόγου, η αδιάλειπτη χρήση του υπολογιστή ως «ερζάτς» της πραγματικής συνεύρεσης και της αληθινής ζωής, το αυξημένο ποστοστό τηλοψίας και η συμμετοχή σε «ψευδείς» ομαδικότητες, όλα παράγουν ένα πεδίο χώρου και χρόνου που μάλλον ανήκει στον χώρο ενός νέου τύπου ομαδικού φαντασιακού και το οποίο καλείται να υποκαταστήσει πλήρως την «πραγματική» πραγματικότητα. Αντικαταστήστε τα ως άνω με μια ψηφιακή παράσταση και θα αναδυθούν, σε όλο τους το ζοφερό μεγαλείο, οι θλιβερές αναλογίες.

Στιγμιότυπο από την παράσταση «Antigone Test Ι – Τhis is Me in my Room», σκηνοθεσία της Έλλης Παπακωνσταντίνου.

Ένα απίστευτο δυναμικό εναλλακτικών τρόπων λειτουργίας των παραστατικών τεχνών διανοίχτηκε, που περιλαμβάνει σωματικές τεχνικές και ρεαλιστικές προσεγγίσεις του κυβερνοχώρου γεμάτες εκπλήξεις καθώς και νέες αισθητικές προσεγγίσεις του αντιληπτικού χώρου. Το ζήτημα είναι ώς ποιον βαθμό αυτή η υποκατάσταση αποβαίνει εις βάρος των έλλογων σχέσεων ανάμεσα στο πραγματικό και στο μη πραγματικό. Στο πλαίσιο του νέου imaginaire για το οποίο μιλάμε, η εμπειρία του πάσχοντος υποκειμένου, σωματική και ψυχική, καθώς και οι συνέπειες της πανδημίας στην εικόνα που έχει για τον εαυτό του, μπορούν να εκφραστούν καλλιτεχνικά, με άλλα μέσα. Και, μάλιστα, με την καθιέρωση νέων καλλιτεχνικών θεσμών και νέων συνθηκών παραγωγής τέχνης εν γένει: τέρμα οι πρόσωπο με πρόσωπο συναντήσεις και τέρμα τα «ανοιχτά» συμβόλαια. Ήρθε η ώρα για μόνιμη συνεργασία με αυτοαπασχολούμενους καλλιτέχνες, που δημιουργούν τεχνητούς, digital «δημόσιους χώρους» όπου θα διαδραματίζονται διάφορες μορφές αλληλεπίδρασης εξ αποστάσεως. Και ο ιός και το social distancing είναι υλικά εκπεφρασμένες διαδικασίες που έχουν ευρύτερες πολιτιστικές, πολιτικές και θεωρητικές επιπτώσεις.

Στο άμεσο μέλλον τα κοινωνικά δικαιώματα που άπτονται της επαγγελματικής απασχόλησης θα καθορίζονται από μορφές εργασίας εναλλακτικές και πρωτόφαντες. Γεννάται μείζον θέμα αλληλεγγύης και ομοψυχίας ανάμεσα στα μέλη κάθε επαγγελματικής κοινότητας, ενώ στον τομέα της Τέχνης η ανάγκη για αλληλοϋποστήριξη και πνεύμα σύμπνοιας εμφανίζεται αδήριτη.

Ο αποσπασματικός χαρακτήρας της επαγγελματικής απασχόλησης, η εγκατάλειψη του εργάτη της Τέχνης στα νύχια του πιο στυγνού νεοφιλελευθερισμού και η δομική ανισότητα στο εισόδημα των διάφορων κατηγοριών εργαζομένων υπονόμευσαν οριστικά το αφήγημα περί «αυτοελέγχου της κοινωνίας». Στο άμεσο μέλλον τα κοινωνικά δικαιώματα που άπτονται της επαγγελματικής απασχόλησης θα καθορίζονται από μορφές εργασίας εναλλακτικές και πρωτόφαντες. Γεννάται μείζον θέμα αλληλεγγύης και ομοψυχίας ανάμεσα στα μέλη κάθε επαγγελματικής κοινότητας, ενώ στον τομέα της Τέχνης η ανάγκη για αλληλοϋποστήριξη και πνεύμα σύμπνοιας εμφανίζεται αδήριτη.

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).