«Δεν θα βρείτε ποτέ όλες τις απαντήσεις»: 11 συγγραφικές συμβουλές από τη Βιρτζίνια Γουλφ

Ακολουθούν οι έντεκα συγγραφικές συμβουλές της Βιρτζίνια Γουλφ, αποσπάσματα από επιστολές της και άλλα κείμενά της.

Ένα μυθιστόρημα στηρίζεται στους χαρακτήρες του:

Πιστεύω πως όλα τα μυθιστορήματα έχουν να κάνουν με έναν χαρακτήρα, πως δημιουργήθηκαν για να εκφράσουν έναν χαρακτήρα –κι όχι για να κηρύξουν κάποιο δόγμα, για να τραγουδήσουν τραγούδια ή για να εκθειάσουν τη δοξασμένη Βρετανική Αυτοκρατορία-, πως η μορφή του μυθιστορήματος, τόσο άχαρη, φλύαρη και χωρίς δραματουργία, τόσο πλούσια, ρευστή και ζωντανή, έχει εξελιχθεί.

— από το δοκίμιο «Mr. Bennet and Mrs. Brown», 1924

Διαβάστε όσο περισσότερο μπορείτε - και μετά γράψτε για κάποιον άλλον εκτός από τον εαυτό σας:

Η τέχνη της γραφής, […], η τέχνη του να έχεις στη διάθεσή σου κάθε λέξη της γλώσσας, να γνωρίζεις τη δύναμη, το χρώμα, τον ήχο, τους συνειρμούς των λέξεων, και έτσι να τις κάνεις, κάτι που είναι απαραίτητο όσον αφορά στην αγγλική γλώσσα, να σημαίνουν πολλά περισσότερα απ’ όσα ήδη σημαίνουν, μπορεί να μαθευτεί σε κάποιο βαθμό χάρη στην ανάγνωση - είναι σημαντικό να διαβάζουμε πολύ. Όμως, ένας συγγραφέας μαθαίνει την τέχνη του πολύ πιο αποτελεσματικά εάν, καθώς γράφει, φαντάζεται πως δεν είναι ο εαυτός του αλλά κάποιος άλλος. Πώς μπορείτε να μάθετε να γράφετε εάν γράφετε μόνο για ένα άτομο;

— από το «A Letter to a Young Poet», 1932

Πρέπει να αιχμαλωτίσετε το ενδιαφέρον του αναγνώστη:

Τόσο στη ζωή όσο και στη λογοτεχνία είναι απαραίτητο να βρούμε τρόπους ώστε να γεφυρώσουμε το χάσμα μεταξύ της οικοδέσποινας και του άγνωστου καλεσμένου της, μεταξύ του συγγραφέα και του άγνωστου αναγνώστη. Η οικοδέσποινα συζητά με τον καλεσμένο για τον καιρό, καθώς ολόκληρες γενεές οικοδεσποινών μάς έχουν αποδείξει πως ο καιρός είναι ένα θέμα που ενδιαφέρει τους πάντες. Η οικοδέσποινα ξεκινά μιλώντας για τον κακό καιρό του Μαΐου και, έχοντας πλέον αποκτήσει επαφή με τον άγνωστο καλεσμένο, προχωρά σε θέματα μεγαλύτερου ενδιαφέροντος. Έτσι πρέπει να γίνεται και στη λογοτεχνία. Ο συγγραφέας πρέπει να έλθει σε επαφή με τον αναγνώστη χρησιμοποιώντας κάτι που τον αφορά, κάτι που διεγείρει τη φαντασία του, ώστε να αποκτήσει αυτή την πολύ σύνθετη μορφή οικειότητας. Και είναι πολύ σημαντικό ο αναγνώστης να φτάσει στο σημείο συνάντησης αβίαστα, σχεδόν ενστικτωδώς, μέσα στο σκοτάδι, με κλειστά τα μάτια.

— από το δοκίμιο «Ο κύριος Μπένετ και η κυρία Μπράουν», 1924

Να μάθετε να παίζετε με τη γλώσσα, αναζητώντας την αλήθεια και την ομορφιά:

Εννοείται πως οι λέξεις, οι αγγλικές λέξεις, είναι γεμάτες με αντηχήσεις, με αναμνήσεις, με συνειρμούς. Είναι ζωντανές, βρίσκονται στα χείλη των ανθρώπων, στα σπίτια, στους δρόμους, στα χωράφια, εδώ και αιώνες. Για αυτό τον λόγο, η συγγραφή σήμερα είναι δύσκολη υπόθεση - οι λέξεις είναι γεμάτες νοήματα, αναμνήσεις, συνδέονται η μία με την άλλη. Ποιος μπορεί να σκεφτεί την υπέροχη λέξη «incarnadine» («βάφω κόκκινο») χωρίς να σκεφτεί τις λέξεις «multitudinous seas» («όλες τις θάλασσες», ΣτΜ: Από μια φράση του Ουίλιαμ Σαίξπηρ στο έργο του «Μάκβεθ»). Βέβαια, τα παλιά χρόνια, τότε που τα αγγλικά ήταν ακόμα μια καινούρια γλώσσα, οι συγγραφείς μπορούσαν ακόμα να εφεύρουν καινούριες λέξεις και να τις χρησιμοποιήσουν στα κείμενά τους. Στις μέρες μας, είναι επίσης αρκετά εύκολο να εφεύρουμε νέες λέξεις -γεννιούνται στα χείλη μας κάθε φορά που βλέπουμε ένα νέο θέαμα ή νιώθουμε ένα νέο συναίσθημα-, όμως δεν μπορούμε πια να τις χρησιμοποιήσουμε, καθώς η γλώσσα μας είναι παλιά. Δεν μπορείτε να εντάξετε μια ολοκαίνουρια λέξη σε μια παλιά γλώσσα, και ο προφανής μα μυστηριώδης λόγος είναι πως μια λέξη δεν είναι κάτι ενιαίο και αυτόνομο, αλλά συνδέεται με πολλές ακόμα λέξεις. Κάθε λέξη αποκτά σημασία όταν είναι μέρος μιας πρότασης. Οι λέξεις ανήκουν η μία στην άλλη, αν και, φυσικά, μόνο ένας σπουδαίος συγγραφέας γνωρίζει πως η λέξη «incarnadine» ανήκει στις λέξεις «multitudinous seas». Το πάντρεμα καινούριων λέξεων με παλιές λέξεις είναι κάτι αναπόφευκτο για τη συγκρότηση της πρότασης. Για να χρησιμοποιήσετε σωστά τις καινούριες λέξεις, θα πρέπει να εφεύρετε μια καινούρια γλώσσα. Και παρόλο που αυτό κάποτε θα συμβεί αναπόφευκτα, δεν είναι δική μας δουλειά. Η δουλειά του συγγραφέα είναι να χρησιμοποιήσει την αγγλική γλώσσα όπως αυτή είναι διαμορφωμένη τη στιγμή που γράφει. Πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις παλιές λέξεις ώστε να εκφράσουμε νέες ανάγκες, ώστε οι λέξεις να επιβιώσουν, να δημιουργήσουν ομορφιά, να πουν την αλήθεια; Αυτό είναι το ερώτημα.

— από το δοκίμιο «Craftsmanship», το οποίο διάβασε σε διάλεξή της στο BBC, στις 20 Απριλίου 1937

Να γράφετε με ειλικρίνεια και ακρίβεια για όσα σας ενθουσιάζουν:

[Οι καλοί συγγραφείς] προσπαθούν να προσεγγίσουν τη ζωή και να διαφυλάξουν με ειλικρίνεια και συνέπεια όσα τους ενδιαφέρουν και όσα τους συγκινούν, και το κάνουν ακόμα κι αν χρειαστεί να απορρίψουν τις περισσότερες συμβάσεις στις οποίες καταφεύγουν συχνά οι μυθιστοριογράφοι. Ας καταγράψουμε τις σκέψεις που μας ενθουσιάζουν, ας τις καταγράψουμε με τη σειρά που κατακλύζουν το μυαλό μας, ας εντοπίσουμε το μοτίβο, όσο χαοτικό και ασυνάρτητο και αν φαντάζει στην αρχή, με το οποίο κάθε θέαμα ή περιστατικό αποτυπώνεται στη συνείδησή μας. Ας μην πάρουμε ως δεδομένο πως η πραγματικότητα αποτυπώνεται καλύτερα σε όσα θεωρούνται σπουδαία από ό,τι σε όσα θεωρούνται μικρά.

— από το δοκίμιο «Modern Fiction»

Η ποίηση διαφέρει από τη λογοτεχνία:

Χρησιμοποίησε όλο το θάρρος σου, όση εγρήγορση διαθέτεις, αξιοποίησε όλα τα δώρα που σου έχει χαρίσει η Φύση. Στη συνέχεια, άφησε την αίσθηση ρυθμού που σε διακατέχει να γλιστρήσει ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες, ανάμεσα στα λεωφορεία, ανάμεσα στα σπουργίτια –σε ό,τι κι αν βρεις στον δρόμο σου- μέχρι να τα ενώσεις όλα σε ένα αρμονικό σύνολο. Αυτό ίσως να είναι το καθήκον [ενός ποιητή] - να ανακαλύψει τη σχέση μεταξύ πραγμάτων που φαίνονται μεταξύ τους ασύνδετα όμως εντέλει έχουν μια μυστηριώδη συγγένεια, να απορροφήσει κάθε εμπειρία άφοβα και να την αξιοποιήσει στο έπακρο, ώστε το ποίημά του να θυμίζει κάποιο σύνολο κι όχι απλώς ένα κομμάτι ενός συνόλου. Να ανασυνθέσει την ανθρώπινη ζωή σε μορφή ποίησης και έτσι να μας χαρίσει την τραγωδία και την κωμωδία μέσω χαρακτήρων που δεν αναπτύσσονται εκτενώς με τη μέθοδο που ακολουθεί ο μυθιστοριογράφος, αλλά συμπυκνώνονται και συντίθενται με τη μέθοδο που ακολουθεί ο ποιητής – αυτό πρέπει να κάνετε. Αλλά, επειδή δεν ξέρω τι εννοώ με τον όρο «ρυθμό», ούτε τι εννοώ με τον όρο «ζωή», και επειδή δεν μπορώ να σας πω ποια αντικείμενα πρέπει να συνδεθούν μεταξύ τους σε ένα ποίημα -όλα αυτά είναι αποκλειστικά δική σας υπόθεση-, και επειδή δεν μπορώ να ξεχωρίσω τον δακτυλικό δεκαεπτασύλλαβο από τον ιαμβικό, και άρα δεν μπορώ να σας πω πώς πρέπει να τροποποιήσετε και να αναπτύξετε τις τεχνικές και τις ιεροτελεστίες της αρχαίας τέχνης σας, θα επιστρέψω σε ένα θέμα που γνωρίζω καλύτερα, θα μιλήσω ξανά για τα μικρά βιβλία μου.

— από το «A Letter to a Young Poet», 1932

Μην διστάζετε να γράφετε με τον τρόπο που θεωρείτε σωστό:

Σε κάθε περίπτωση, είναι λάθος να μην πειραματίζεσαι με νέες «τεχνικές». Κάθε τεχνική είναι σωστή, κάθε μέθοδος είναι σωστή, αν μας επιτρέπει να μιλήσουμε για αυτό που θέλουμε να πούμε, που κάνει τον αναγνώστη να αντιληφθεί καλύτερα την πρόθεση του μυθιστοριογράφου… Δεν υπάρχουν όρια στον ορίζοντα… Τίποτα - καμία «μέθοδος», κανένα πείραμα, όσο ακραίο κι αν είναι, δεν απαγορεύεται, παρά μόνο το ψέμα και η προσποίηση. Δεν υπάρχει κάποιο «σωστό υλικό για τη μυθοπλασία». Όλα είναι σωστά, κάθε συναίσθημα, κάθε σκέψη. Καθετί που αντλούμε από τον εγκέφαλο και το πνεύμα μας, καμία αντίληψη δεν είναι λάθος.

— από το δοκίμιο «Modern Fiction»

Μην παίρνετε τον εαυτό σας πολύ στα σοβαρά:

Για πρώτη φορά στην ιστορία έχουμε αναγνώστες -έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων που ασχολούνται με τις επιχειρήσεις, με τον αθλητισμό, με το να προσέχουν τους παππούδες τους, με το να δένουν δέματα πίσω από πάγκους-, όλοι διαβάζουν πλέον. Και όλοι θέλουν να τους λένε πώς να διαβάζουν και τι να διαβάζουν. Οι δάσκαλοί τους –οι κριτικοί, οι λέκτορες, οι παρουσιαστές– πρέπει να προωθούν την ανάγνωση σε όλον τον κόσμο. Πρέπει να τους διαβεβαιώσουν πως η λογοτεχνία είναι βίαιη και συναρπαστική, γεμάτη με ήρωες και κακούς• γεμάτη με αντίπαλες δυνάμεις που βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση• γεμάτη με χωράφια σπαρμένα με κόκαλα, γεμάτη με μοναχικούς νικητές που ιππεύουν λευκά άλογα φορώντας μαύρους μανδύες, έτοιμοι να συναντήσουν τον θάνατο στην επόμενη στροφή του δρόμου. Μια πιστολιά ακούγεται. «Η εποχή του ρομαντισμού είχε τελειώσει. Η εποχή του ρεαλισμού είχε αρχίσει» - ξέρετε εσείς. Βέβαια, οι ίδιοι οι συγγραφείς γνωρίζουν πολύ καλά πως δεν υπάρχει το παραμικρό ίχνος αλήθειας σε αυτά που γράφουν - δεν υπάρχουν μάχες, φόνοι, ήττες και νίκες. Αλλά, εφόσον είναι πολύ σημαντικό να ψυχαγωγήσουν τους αναγνώστες τους, οι συγγραφείς τα αποδέχονται. Μασκαρεύονται. Παίζουν. Ένας οδηγεί, ο άλλος ακολουθεί. Ένας προτιμά τον ρομαντισμό, άλλος τον ρεαλισμό. Ο ένας είναι μπροστά για την εποχή του, ο άλλος είναι παρωχημένος. Όλα αυτά είναι αθώα, αρκεί να τα εκλάβετε ως ένα μεγάλο αστείο. Γιατί μόλις τα πιστέψετε, μόλις αρχίσετε να παίρνετε τον εαυτό σας στα σοβαρά, μόλις αρχίσετε να πιστεύετε πως είστε ηγέτης ή οπαδός, πως είστε μοντέρνος ή παρωχημένος, τότε μεταμορφώνεστε σε ένα μικρό ζώο που έχει επίγνωση του εαυτού του, που δαγκώνει και αφήνει σημάδια, η δουλειά του οποίου δεν έχει την παραμικρή αξία ή σημασία για κανέναν. Είναι προτιμότερο να πιστεύετε πως είστε κάτι πολύ πιο ταπεινό και λιγότερο εντυπωσιακό, αλλά κατά τη γνώμη μου, κάτι πολύ πιο ενδιαφέρον – ένας ποιητής μέσα στον οποίο ζουν όλοι οι ποιητές του παρελθόντος, από τον οποίο θα ξεπηδήσουν όλοι οι ποιητές του μέλλοντος. Στο αίμα σας έχετε κάτι από τον Τσόσερ, τον Σαίξπηρ, τον Ντράιντεν, τον Πόουπ, τον Τένισον -για να αναφέρουμε μόνο τους αξιοσέβαστους προγόνους σας- και αυτοί μερικές φορές μετακινούν το στυλό σας λίγο προς τα δεξιά ή λίγο προς τα αριστερά. Εν ολίγοις, είστε ένας εξαιρετικά αρχαίος, περίπλοκος και συνεχής οργανισμός, και γι' αυτό σας παρακαλούμε να αντιμετωπίζετε τον εαυτό σας με σεβασμό και να το σκεφτείτε πολύ σοβαρά προτού ντυθείτε σαν τον Γκάι Φωκς και ξεσπάσετε πάνω σε δειλές ηλικιωμένες κυρίες στις γωνιές των δρόμων, ξεστομίζοντας απειλές θανάτου και απαιτώντας χαμηλές τιμές.

— από το «A Letter to a Young Poet», 1932

Όμως να παίρνετε στα σοβαρά τη λογοτεχνία:

Στην Αγγλία, το μυθιστόρημα δεν είναι ένα έργο τέχνης. Δεν υπάρχει κάποιο έργο που να μπορεί να συγκριθεί με το Πόλεμος και ειρήνη, με τους Αδελφούς Καραμάζοφ ή με το Αναζητώντας το χαμένο χρόνο. Αποδεχόμαστε το γεγονός, όμως δεν πρέπει να αποκρύψουμε και μια εικασία. Στη Γαλλία και στη Ρωσία παίρνουν τη μυθοπλασία στα σοβαρά. Ο Φλομπέρ χρειάζεται έναν ολόκληρο μήνα προκειμένου να αναζητήσει τη σωστή φράση ώστε να περιγράψει ένα λάχανο. Ο Τολστόι έγραψε το Πόλεμος και ειρήνη επτά φορές. Η υπεροχή τους μπορεί να οφείλεται στα βάσανα που υπομένουν, στο πόσο σοβαρά τους κρίνουν στην πατρίδα τους. Αν ο Άγγλος κριτικός ήταν λιγότερο ευνοϊκός προς τους συμπατριώτες του, αν δεν φρόντιζε τόσο σχολαστικά να προστατέψει τα δικαιώματα αυτών που τον ευχαριστούν, ο Άγγλος μυθιστοριογράφος μπορεί και να ‘ταν λίγο πιο τολμηρός. Θα απομακρυνόταν από το τραπέζι με το τσάι, από τις αληθοφανείς και παράλογες φόρμουλες που υποτίθεται πως αντιπροσωπεύουν το σύνολο της ανθρώπινης εμπειρίας. Όμως τότε, η ιστορία θα μπερδευόταν, η πλοκή θα κατέρρεε, οι χαρακτήρες θα εξαφανίζονταν. Με λίγα λόγια, το μυθιστόρημα θα γινόταν έργο τέχνης.

— από το «The Art of Fiction», 1927

Μην προτρέχετε:

Για όνομα του θεού, μην δημοσιεύεις τίποτα πριν γίνεις τριάντα.

Είμαι βέβαιη πως αυτό είναι πολύ σημαντικό. Νομίζω πως τα περισσότερα λάθη στα ποιήματα που διάβασα μπορούν να εξηγηθούν από το ότι οι ποιητές εκτέθηκαν στο άγριο φως της δημοσιότητας ενώ ήταν ακόμα πολύ νέοι για να αντέξουν την πίεση. Τους έχει συρρικνώσει σε μια σκελετική λιτότητα, λιτότητα συναισθηματική και λεκτική, που δεν πρέπει να είναι χαρακτηριστικό της νεότητας. Ένας νεαρός ποιητής ενδεχομένως να γράφει πολύ καλά. Γράφει για ένα κοινό αυστηρό και ευφυές. Όμως σκεφτείτε πόσο καλύτερα θα έγραφε αν για μια ολόκληρη δεκαετία έγραφε μόνο για τον εαυτό του! Εξάλλου, τα χρόνια που μεσολαβούν από τα είκοσι έως τα τριάντα είναι χρόνια (για να αναφερθώ ξανά στο γράμμα σας) συναισθηματικής έξαψης. Η βροχή πέφτει, ένα φτερό εμφανίζεται από το πουθενά, κάποιος περνάει μπροστά μας - οι πιο συνηθισμένοι ήχοι και τα πιο συνηθισμένα αξιοθέατα έχουν τη δύναμη να μας βυθίσουν, απ’ όσο θυμάμαι, από τα ύψη του ενθουσιασμού στα βάθη της απόγνωσης. Κι εφόσον η πραγματική ζωή είναι τόσο ακραία, άλλο τόσο ακραία θα είναι και η ζωή στη μυθοπλασία. Γράψε, τώρα που είσαι νέος, όσες ανοησίες θες. Μην διστάζεις να είσαι ανόητος, να είσαι συναισθηματικός, να μιμηθείς τον Σέλλεϋ, να μιμηθείς τον Σάμιουελ Σμάιλς. Δέξου κάθε παρόρμηση. Διάπραξε όλα τα λάθη που μπορείς να κάνεις όσον αφορά στο ύφος, στη γραμματική, στο γούστο, στη σύνταξη. Εκφράσου ελεύθερα, άφησε όσα γράφεις να καταρρεύσουν. Ήπιος θυμός, αγάπη, σαρκασμός, μίλησε για όλα αυτά με όσες λέξεις θες να χρησιμοποιήσεις, με όσες λέξεις θες να καταχραστείς ή να δημιουργήσεις, σε όποια μορφή κειμένου επιθυμείς, σε πρόζα, ποιητικό λόγο ή στα ακαταλαβίστικα που σκαρφίστηκες. Έτσι θα μάθεις να γράφεις. Αν εκδόσεις κάτι, αυτή η ελευθερία σου θα περιοριστεί. Θα αρχίσεις να αναρωτιέσαι τι θα πουν οι άλλοι για τα γραπτά σου. Θα αρχίσεις να γράφεις για τους άλλους ενώ θα έπρεπε να γράφεις μόνο για τον εαυτό σου. Τι νόημα έχει το να περιορίσεις τον άγριο χείμαρρο της ανοησίας που, για λίγα χρόνια μόνο, αποτελεί ένα θεϊκό δώρο, εκδίδοντας ένα μικρό βιβλίο με πειραματικούς στίχους; Για να βγάλεις λεφτά; Ξέρουμε καλά κι οι δυο μας πως αυτό δεν πρόκειται να συμβεί. Για να δεχτείς κριτική; Οι φίλοι σου θα επικρίνουν τα χειρόγραφά σου πολύ πιο σοβαρά και εμπεριστατωμένα από οποιονδήποτε κριτικό. Όσο για τη φήμη, σε ικετεύω, δες πώς καταλήγουν οι διασημότητες. Δες τα νερά της ανιαρότητας που απλώνονται τριγύρω τους. Παρατήρησε πόσο πομπώδεις είναι, πόσο προφητικά είναι τα λόγια τους, σκεφτείτε πως οι σπουδαιότεροι ποιητές παρέμειναν ανώνυμοι κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Σκεφτείτε πως ο Σαίξπηρ δεν ενδιαφερόταν για τη φήμη, πως ο Ντόνε πέταξε τα ποιήματά του στο καλάθι των αχρήστων. Σας προκαλώ να γράψετε ένα δοκίμιο δίνοντας έστω ένα παράδειγμα οποιουδήποτε σύγχρονου Άγγλου συγγραφέα που να έχει επιβιώσει από τους μαθητές και τους θαυμαστές, από όσους επιθυμούν αυτόγραφα και συνεντεύξεις, από τα δείπνα και τα γεύματα, από τους εορτασμούς και τα μνημόσυνα, από όλα τα μέσα που η αγγλική κοινωνία χρησιμοποιεί ώστε να πάψουν να μιλούν οι ποιητές της, ώστε να σβήσουν τα τραγούδια τους.

— από το «A Letter to a Young Poet», 1932

Δεν θα βρείτε ποτέ όλες τις απαντήσεις:

Ο τίτλος «γυναίκες και οι ιστορίες τους» μπορεί να σημαίνει, και ίσως αυτό να εννοούσατε, «οι γυναίκες και το πώς είναι», ή μπορεί και να σημαίνει «γυναίκες και η μυθοπλασία που γράφουν». Ή μπορεί να σημαίνει «γυναίκες και η μυθοπλασία που γράφεται για αυτές», ή μπορεί και να σημαίνει ότι αυτοί οι τρεις ορισμοί είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι μεταξύ τους και ότι θα θέλατε να τους εξετάσω υπό αυτό το πρίσμα. Όμως, όταν άρχισα να εξετάζω το θέμα με αυτό τον τελευταίο τρόπο, που άλλωστε μου φαινόταν και ο πιο ενδιαφέρων, σύντομα ανακάλυψα πως είχε ένα μοιραίο μειονέκτημα. Δεν θα κατάφερνα ποτέ να καταλήξω κάπου. Δεν θα μπορούσα ποτέ να εκπληρώσω αυτό που είναι, κατ’ εμέ, το πρωταρχικό καθήκον ενός λέκτορα, δηλαδή να μας παραδώσει, μέσα από μια διάλεξη που διαρκεί μια ώρα, ένα ψήγμα καθαρής αλήθειας για να το σημειώσεις στις σελίδες των τετραδίων σου και να το κρατήσεις για πάντα φυλαγμένο. Το μόνο που μπορούσα να κάνω ήταν να σας προσφέρω την άποψή μου για ένα δευτερεύον θέμα - μια γυναίκα πρέπει να έχει χρήματα και ένα δικό της δωμάτιο αν θέλει να γράψει. Όμως αυτό, όπως θα διαπιστώσετε, δεν προσφέρει κάποια λύση στο μεγάλο ερώτημα της αληθινής φύσης της γυναίκας και της αληθινής φύσης της μυθοπλασίας. Αποφεύγω το καθήκον να καταλήξω σε ένα συμπέρασμα όσον αφορά σε αυτά τα δυο ερωτήματα - οι γυναίκες και η μυθοπλασία παραμένουν, για μένα, άλυτα προβλήματα.

— από το Ένα δικό της δωμάτιο

Βρείτε τα βιβλία της συγγραφέα εδώ.