Σκέψεις με αφορμή την τηλεοπτική σειρά «Baby Reindeer» / «Μικρό Ταρανδάκι», η οποία συζητήθηκε όσο καμία άλλη τους τελευταίους μήνες.
Γράφει η Φανή Χατζή
Δεν έχει πάνω από δύο μήνες που κυκλοφόρησε στο Netflix η βρετανική σειρά «Baby Reindeer» («Μικρό Ταρανδάκι») και έχει ήδη ξεπεράσει κάθε ρεκόρ προβολών. Το προηγούμενο διάστημα όλοι συζητούσαν γι’ αυτό και τα οκτώ εθιστικά επεισόδιά του.
Η προφανής εξήγηση της επιτυχίας της σειράς θα βρισκόταν σε τέσσερις απλές λέξεις που μπαίνουν στην αρχή των τίτλων και εξάπτουν αμέσως την περιέργεια: «βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα». Ωστόσο, με μια μικρή πλέον απόσταση από τον θυελλώδη ενθουσιασμό, μπορούμε να εντοπίσουμε όλα τα δύσκολα σημεία που η σειρά διαχειρίζεται υποδειγματικά και να συζητήσουμε νηφάλια γι’ αυτά.
Autofiction στην Τηλεόραση
Ο Ρίτσαρντ Γκαντ, γνωστός κωμικός της Βρετανικής σκηνής, έχοντας πέσει θύμα stalking σε νεότερη ηλικία, αποφάσισε κάποια στιγμή να μετουσιώσει σε έναν μονόλογο-περφόρμανς αυτό το βίωμα. Η παράσταση που παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ του Εδιμβούργου και έφερε το όνομα που η ίδια η stalker χρησιμοποιούσε για τον Γκαντ, «Μικρό Ταρανδάκι», έγινε μίνι σειρά για το Netflix με τον Γκαντ σε όλους σχεδόν τους ρόλους: δημιουργό, σεναριογράφο και πρωταγωνιστή.
Όλα ξεκίνησαν όταν μια μέρα, η Μάρθα, μια μεσήλικη εύσωμη γυναίκα, εμφανίστηκε στο μπαρ που δούλευε ο Ρίτσαρντ ούσα βρεγμένη, λυπημένη και απένταρη.
Όλα ξεκίνησαν όταν μια μέρα, η Μάρθα, μια μεσήλικη εύσωμη γυναίκα, εμφανίστηκε στο μπαρ που δούλευε ο Ρίτσαρντ ούσα βρεγμένη, λυπημένη και απένταρη. Ο Ντόνι, alter ego του Γκαντ στη σειρά, τη λυπήθηκε και την κέρασε ένα φλιτζάνι τσάι, μια κίνηση που συγκίνησε τόσο τη νέα θαυμάστριά του, ώστε αυτή να αρχίσει να εμφανίζεται στο μπαρ καθημερινά, έπειτα στις παραστάσεις του, και τελικά στο σπίτι του.
Cyber stalking
Πέρα από τη φυσική προσκόλληση, το «Baby Reindeer» αναδεικνύει και μια σύγχρονη μορφή του stalking, αυτή του cyber stalking, ένα είδος παραβίασης του ιδιωτικού χώρου με το οποίο μπορεί εύκολα να ταυτιστεί κανείς σήμερα. Είναι, μάλιστα, μόνο η αρχή σε μια σειρά κλιμακούμενης έντασης κακοποιητικών περιστατικών στα οποία επιδίδεται η Μάρθα.
Όπως σχολιάζεται έντονα στην οθόνη, ο νόμος και τα όργανά του δεν έχουν τα αντανακλαστικά να αντιμετωπίσουν το stalking σαν μια πράξη που παραβιάζει την ιδιωτική σφαίρα ελευθερίας και ασφάλειας του ατόμου. Οι 350 ώρες ηχογραφημένων μηνυμάτων στον τηλεφωνητή του, τα ταγκ σε 744 tweets, τα 460 μηνύματα στο Facebook, και τα 41.071 μέιλ που έστειλε η Μάρθα φαντάζουν τρομακτικά γιατί μόνο σωρευτικά είναι ικανά να «μετρήσουν» ως κακοποίηση.
Έμφυλα στερεότυπα και ευάλωτη αρρενωπότητα
Όσο ο Ντόνι προσπαθεί να απαλλαχτεί από την παρουσία της Μάρθα, η σειρά αμφισβητεί τους έμφυλους ρόλους που συνήθως αποδίδουμε στον θύτη και στο θύμα, θέτοντας έναν άνδρα ως αποδέκτη του victim blaming, που συγκεντρώνει όλη την ενοχή για τυχόν δική του συνυπαιτιότητα και υφίσταται δυσπιστία από τις αστυνομικές αρχές. Έχουμε, όμως, ταυτίσει τόσο πολύ τον άνδρα με τον ρόλο του θύτη και τη γυναίκα με αυτόν του θύματος που η σειρά αυτή στερεοτυπικά χαρακτηρίστηκε ως «αντιστροφή ρόλων».
Οι 350 ώρες ηχογραφημένων μηνυμάτων στον τηλεφωνητή του, τα ταγκ σε 744 tweets, τα 460 μηνύματα στο Facebook, και τα 41.071 μέιλ που έστειλε η Μάρθα φαντάζουν τρομακτικά γιατί μόνο σωρευτικά είναι ικανά να «μετρήσουν» ως κακοποίηση.
Η πραγματική παρέκκλιση, όμως, από το σύνηθες, είναι αυτή της αναπαράστασης μιας ευάλωτης ανδρικής παρουσίας στην τηλεόραση. Αυτό που μας ανακουφίζει σαν θεατές είναι η παραδοχή ότι και ένας άνδρας κλαίει, πονάει, αυτομαστιγώνεται. Ο Ρίτσαρντ Γκαντ κατά τη μετάφραση της εμπειρίας του σε μυθοπλαστική ύλη ξεγυμνώνεται με όλους τους τρόπους, εκθέτει τις προκαταλήψεις του, τη διαστροφή του, τις πιο μύχιες παραδοχές του. Η αυτοενοχοποίησή του φτάνει σε τέτοιο βαθμό που καταλήγουμε συχνά να αντιλαμβανόμαστε εκείνον ως θύτη.
Ο κύκλος της βίας- Απάντηση στο «Γιατί τώρα;»
Για τη σειρά, το τραύμα δεν είναι απλά κάτι τοπικά και χρονικά προσδιορισμένο, που βαραίνει το άτομο σαν μια ανάμνηση. Είναι αντίθετα πολύ πιο σύνθετο, βρίσκει τρόπους να καμουφλάρεται, να κρύβεται στο υποσυνείδητο και να εξουδετερώνει διάφορους αντανακλαστικούς μηχανισμούς καταπολέμησης. Κρύβεται κάτω από το δέρμα και μπορεί να πυροδοτηθεί ανά πάσα στιγμή ανεβαίνοντας στην επιφάνεια, προκαλώντας μεγάλο πόνο.
Όταν, λοιπόν, ο Ντόνι καταγγέλλει τη Μάρθα είναι γιατί δεν έχει το σθένος να καταγγείλει τον πραγματικό κακοποιητή του.
Έτσι όπως ξετυλίγεται η πλοκή, αποκαλύπτεται σταδιακά το πραγματικό πρόσωπο του κακοποιητή. Στην περίπτωση του Ρίτσαρντ, η Μάρθα είναι ένα ζωάκι που άνοιξε ένα παλιό τραύμα με τα άτσαλα παιχνίδια του. Το μεγάλο ζώο το οποίο προκάλεσε την βαθιά πληγή στο «ταρανδάκι» είναι άλλο. Όταν, λοιπόν, ο Ντόνι καταγγέλλει τη Μάρθα είναι γιατί δεν έχει το σθένος να καταγγείλει τον πραγματικό κακοποιητή του. Η έμφυλη αλλά και ταξική ιεραρχία, που κατατάσσει τα σώματα σε συγκεκριμένες κατηγορίες, είναι ριζωμένη βαθιά μέσα του. Προτιμά να καταγγείλει την ψυχικά ευάλωτη, ταξικά αδύναμη γυναίκα παρά τον πανίσχυρο πλούσιο και γνωστό άνδρα που τον βίασε.
Εξωτερική παρατήρηση
Σε όλο αυτό το ταξίδι, είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι βλέπουμε μόνο την οπτική του Ρίτσαρντ, μια απόφαση ορατή στο χτίσιμο του χαρακτήρα του θύτη. Μολονότι η Μάρθα έχει εμφανώς ένα ψυχολογικό τραύμα, πιθανώς κακοποίησης, η σειρά δεν υπεισέρχεται στο δικό της ψυχισμό. Ο Γκαντ θέλει να μοιραστεί το δικό του τραύμα, όχι να «μιλήσει» εξ ονόματος άλλου.
Η απεικόνιση της Μάρθας, η οποία, μάλιστα, έχει εγείρει τις αντιρρήσεις της πραγματικής «Μάρθας», της Φιόνα Χάρβεϊ, που πρόσφατα κατήγγειλε την πλατφόρμα, είναι αυτή ενός εξωτερικού παρατηρητή. Σε κανένα σημείο δεν βλέπουμε τα γεγονότα απ’ τη δική της σκοπιά, παρά μόνο τις ερμηνείες που ο δημιουργός της σειράς προβάλει σε αυτά. Σε αντίθεση με τη σχεδόν ρομαντικοποιημένη απεικόνιση του stalking σε σειρές όπως το «You», παραγωγής επίσης του Netflix, το «Baby Reindeer» αντιμετωπίζει αυτή την εμμονή σαν μια πάθηση που χρήζει βοήθειας παρά σαν αποτρόπαιο έγκλημα.
Trans ορατότητα
Στο πλαίσιο της προσεκτικής απεικόνισης των γυναικείων χαρακτήρων εντάσσεται και αυτή μιας τρανς γυναίκας με την οποία ο Ντόνι συνάπτει σχέση, της Τόρι. Σε αντίθεση με προηγούμενες αναπαραστάσεις τρανς χαρακτήρων στην τηλεόραση, όταν αυτές υπάρχουν, η σειρά εντάσσει τον τρανς χαρακτήρα στο πλαίσιο της κοινωνικής πραγματικότητας και όχι εντός των στενών ορίων ενός μικρόκοσμου μέσα στον οποίο μπορεί να δρα. Ο χαρακτήρας έχει το δικό του τόξο μεταβολής, τη δική του αυτοτελή παρουσία μέσα στη σειρά, αντιμετωπίζει δυσκολίες, αλλά καταφέρνει να αντεπεξέλθει.
Είναι ένα θετικό πρότυπο, καθώς είναι το μόνο θεραπευόμενο άτομο ανάμεσα σε ήρωες που δεν έχουν αναζητήσει βοήθεια και προκαλούν συνεχώς πόνο στους γύρω τους.
Η Τόρι στη σειρά είναι ο μόνος φωτεινός χαρακτήρας, ο μόνος που έχει δουλέψει με την αυτοεκτίμηση και αυτοσεβασμό του και έχει να προσφέρει στους γύρω του λάμψη. Θέτει όρια, αναγνωρίζει την τοξικότητα και δίνει ευκαιρίες μέχρι να χάσει την εμπιστοσύνη της. Είναι ένα θετικό πρότυπο, καθώς είναι το μόνο θεραπευόμενο άτομο ανάμεσα σε ήρωες που δεν έχουν αναζητήσει βοήθεια και προκαλούν συνεχώς πόνο στους γύρω τους.
Το δικό μας baby reindeer
Χωρίς να υπονομεύουμε τις κινηματογραφικές αξίες της σειράς, την ασφυκτική σκηνοθεσία, το εφιαλτικό μοντάζ και τις εκπληκτικές ερμηνείες, αυτό που θεωρούμε ότι ξεχώρισε στο «Baby Reindeer» είναι η διαχείριση του τραύματος, η εύγλωττη απεικόνιση του κύκλου της βίας, με την εναλλαγή των ρόλων θύτη και θύματος και τους περίπλοκους μηχανισμούς προσκόλλησης μεταξύ τους.
Όλοι μας αναζητούμε το safe space, το μέρος που μας κάνει να αισθανόμαστε οικεία, ζεστά, είμαστε πολύ κοντά στο να είμαστε ο Ντόνι όσο και να είμαστε η Μάρθα. Έτσι, τουλάχιστον, μας κάνει να νιώθουμε η σειρά, η οποία καλλιεργεί υποδόρια την ενσυναίσθησή μας απέναντι στον άλλον. Όπως δήλωσε και ο ίδιος ο Ρίτσαρντ Γκαντ:
«Αυτό που ήθελα πάντοτε να κάνω ήταν να αποτυπώσω την περιπλοκότητα της ανθρώπινης κατάστασης. Ότι όλοι κάνουμε λάθη. Ότι κανένας άνθρωπος δεν είναι ποτέ καλός ή κακός. Ότι όλοι είμαστε χαμένες ψυχές που αναζητούμε την αγάπη με τον δικό μας περίεργο τρόπο».
*Η ΦΑΝΗ ΧΑΤΖΗ είναι μεταφράστρια, απόφοιτος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Αγγλικών και Αμερικανικών Σπουδών.