Το σκωπτικό και γλυκό σινεμά του Γούντι Άλεν – Επισκόπηση του έργου του και των σημαντικότερων ταινιών του ανά είδος

Όταν βγαίνει στις αίθουσες νέο φιλμ του Γούντι Άλεν, οι θαυμαστές, φίλοι και οπαδοί του πηγαίνουμε να το δούμε με προσμονή, χαρά, ανυπομονησία, προσδοκίες και κρυφό ενθουσιασμό, όπως πάμε να ξανασυναντήσουμε έναν αγαπημένο, περιζήτητο φίλο που είχαμε καιρό να δούμε. Και φεύγουμε πάντα ευχαριστημένοι από αυτή τη νέα συνάντηση με τον αγαπημένο μας καλλιτέχνη-φίλο, έχοντας διασκεδάσει, σκεφτεί, γελάσει, στοχαστεί –με απολαυστικό, ανάλαφρο τρόπο– πάνω στα μικρά, ταπεινά και καθημερινά, αλλά και τα σημαντικά και μεγάλα ζητήματα της ζωής, υπό την καθοδήγησή του.

Ο Γούντι Άλεν είναι ο αστειότερος, τρυφερότερος και πιο εμπνευσμένος, σύγχρονος Αμερικανός σκηνοθέτης των κομεντί και των κοινωνικών ντραμεντί, ενίοτε με crime θεματική. Ο Γούντι Άλεν ξεκίνησε την πλούσια και ποικιλόμορφη καριέρα του με τρελές κωμωδίες επηρεασμένες από το μπουρλέσκο, αλλά και την παρωδία. Κατόπιν συνέχισε στον ανεξάρτητο κινηματογράφο και αναδείχθηκε σταδιακά σε έναν σύγχρονο, κλασικό Αμερικανό σκηνοθέτη (όπως οι Κόπολα, Άλτμαν, Σκορσέζε, Σίντνεϊ Λιούμετ, Πέκινπα, Άρθουρ Πεν, Σπίλμπεργκ, Λούκας, Ντε Πάλμα, Κλιντ Ίστγουντ και Στόουν), κάτι που σημαίνει πάρα πολλά. Έχει σκηνοθετήσει κάθε είδους κωμωδία, παρωδίες («Ο ειρηνοποιός»), σάτιρες («Μπανάνες»), κομεντί σχέσεων («Ο νευρικός εραστής»), τρελές κωμωδίες σκρούμπολ στα κλασικά χολιγουντιανά πρότυπα («Σφαίρες πάνω από το Μπρόντγουεϊ)» και μπουρλέσκα φιλμ («Τα πάντα γύρω από το σεξ»), αστυνομικές κωμωδίες και κοινωνικές κομεντί.

Το εβραϊκό, ανατρεπτικό, βέβηλο και ναρκισσιστικό χιούμορ του Γούντι Άλεν υπονομεύει και σαρκάζει τις ερωτικές σχέσεις...

Το εβραϊκό, ανατρεπτικό, βέβηλο και ναρκισσιστικό χιούμορ του Γούντι Άλεν υπονομεύει και σαρκάζει τις ερωτικές σχέσεις, τον έρωτα (δες τις περίφημες αστείες ρήσεις του περί σεξ κι αυνανισμού), τη θρησκεία, τις κοινώς αποδεκτές και κατεστημένες αξίες. Ο Γούντι Άλεν βλέπει την κωμικοτραγική πλευρά της ζωής και των σχέσεων, που ο μέσος άνθρωπος αδυνατεί να εντοπίσει. Κάνει κωμικά σχόλια και παρατηρήσεις για τους γύρω του και ιδιαίτερα εκείνους του καλλιτεχνικού περιβάλλοντος.

Οι πνευματώδεις ερωτικές κωμωδίες για τις σχέσεις

Ο Γούντι Άλεν γύρισε λεπτοφτιαγμένες κομεντί πάνω στις σχέσεις των ανδρών με τις γυναίκες, αμφότεροι ευρισκόμενοι, συνήθως, σε καθεστώς νεύρωσης, ανικανοποίησης και ψαξίματος… Τα φιλμ της περιόδου των ερωτικών κι αισθηματικών κομεντί περί των προβληματικών και νευρωτικών σχέσεων των δύο φύλων, είναι κυρίως τα κομψοτεχνήματα, «Ο νευρικός εραστής» (Annie Hall, 1977), «Μανχάταν» (Manhattan, 1979), το επηρεασμένο από τους Μπέργκμαν και Σέξπιρ, «Σεξοκωμωδία θερινής νύχτας» (A Midsummer Night’s Sex Comedy, 1982) και «Η Χάνα και οι αδελφές της» (Hannah and Her Sisters, 1986). Μπορούμε να προσθέσουμε τα μεταγενέστερα «Μια βροχερή ημέρα στη Νέα Υόρκη» (2017), «Το Φεστιβάλ του Ρίφκιν» (2019), «Café Society» (2016) και «Μαγεία στο σεληνόφως» (2014).

«Μανχάταν»: Ντάιαν Κίτον, Γούντι Άλεν, Μάριελ Χεμινγουέι

Το σαγηνευτικό, ασπρόμαυρο Μανχάταν, λουσμένο στις ατμοσφαιρικές μουσικές του Γκέρσουιν, είναι μια γλυκόπικρη, χιουμοριστική και ταυτόχρονα συναισθηματική ανατομία των διανοουμένων της Νέας Υόρκης. Αστείο, περιγελαστικό και μαζί συγκινητικό, περιγράφει τις αισθηματικές ή και επαγγελματικές παλινωδίες ορισμένων ζωντανών τύπων του Μανχάταν, κέντρου των καλλιτεχνών.

Ο κεντρικός χαρακτήρας, με τα μάτια του οποίου βλέπουμε τη μυθοπλασία, είναι ένας νευρωτικός, αβέβαιος, κοντούλης, σαραντάρης κωμωδιογράφος της τηλεόρασης (Γούντι Άλεν), που παραπαίει ανάμεσα σε τρεις γυναίκες: την πρώην σύζυγό του (Μέριλ Στριπ) που, ούσα λεσβία τον παράτησε, τη γοητευτικότατη ερωμένη (Νταϊάν Κίτον) του παντρεμένου φίλου του, με την οποία είναι ερωτευμένος, και τη δεκαεπτάχρονη φίλη και θαυμάστριά του (Μάριελ Χεμινγουέι) που τον διεκδικεί για μια σοβαρή σχέση. Ο Γούντι Άλεν δημιουργεί έναν κοινωνικό, κωμικοτραγικό, ερεθιστικό πίνακα, με απρόσμενο ψυχολογικό βάθος και ευαίσθητη ενδοσκόπηση.

Είναι ο κατεξοχήν νεοϋορκέζος σκηνοθέτης, μας δείχνει τη Νέα Υόρκη και το Μανχάταν με όλη τους τη γοητεία, τη λαμπρότητα και την ακτινοβολία της κουλτούρας τους, την αυθεντικότητα, την εκτυφλωτική και μαγευτική ομορφιά, ακόμη και στις πιο ταπεινές γωνιές τους.

Ο Γούντι Άλεν είναι ο κατεξοχήν νεοϋορκέζος σκηνοθέτης, μας δείχνει τη Νέα Υόρκη και το Μανχάταν με όλη τους τη γοητεία, τη λαμπρότητα και την ακτινοβολία της κουλτούρας τους, την αυθεντικότητα, την εκτυφλωτική και μαγευτική ομορφιά, ακόμη και στις πιο ταπεινές γωνιές τους. Οι διάλογοί του είναι σπιρτόζικοι, πανέξυπνοι, απολαυστικοί και κωμικοί. Τον απασχολεί με μισοαστείο μισοσοβαρό τρόπο η ψυχογραφία και ψυχανάλυση των ηρώων του. Καταγίνεται, άλλοτε με σπαρταριστό κι άλλοτε με σοβαρό τρόπο, με την κρίση των σύγχρονων ζευγαριών, την κρίση του έρωτα, την απιστία και τα ερωτικά τρίγωνα.

Οι σοβαρές, καλλιτεχνικές ταινίες ποιότητας

Ο Γούντι Άλεν εξελίσσεται, υιοθετεί και πλάθει το ύφος των σοβαρών καλλιτεχνικών art house φιλμ του, που ξεχωρίζουν για τη νοηματική, ατμοσφαιρική και αισθητική ποιότητά τους. Αυτές οι ταινίες, έντονα καλλιτεχνικών προδιαγραφών, είναι κυρίως οι «Εσωτερικές σχέσεις» (Interiors, 1978) και ο «Σεπτέμβρης» (September, 1987).

Η στιγμή της ωριμότητας αυτής της καλλιτεχνικής προσπάθειας του Άλεν είναι η πολύ ευαίσθητη «Μια άλλη γυναίκα» (Another Woman, 1988), η οποία πάλλεται από εσωτερικές δονήσεις συναισθημάτων και διακριτικής συγκίνησης. Μια νεοϋορκέζα διανοούμενη (Τζίνα Ρόουλαντς) ακούει, κατά λάθος, τις εξομολογήσεις μιας νέας γυναίκας (Μία Φάροου) στον ψυχαναλυτή της, επηρεάζεται και οδηγείται στο να θέσει ερωτήματα για τη δική της ζωή. Ο Άλεν, πέρα από το να εφαρμόζει την ψυχανάλυση, με πανέξυπνο και ναρκισσιστικό τρόπο στον εαυτό του, τη χρησιμοποιεί για να προσεγγίσει και τα γυναικεία πρόσωπα.

«Μια άλλη γυναίκα»: Τζίνα Ρόουλαντς, Μία Φάροου

Ο Άλεν, μετεξελισσόμενος, προσελκύεται από τα έργα γνωστών μεγάλων δημιουργών όπως του Μπέργκμαν, του Φελίνι, των γραπτών του Τσέχoφ και σκηνοθετεί πετυχημένες καλλιτεχνικές ταινίες, όπως τα «Μια άλλη γυναίκα», το «Alice» (1989), το «Συμφωνίες και ασυμφωνίες» (Sweet and Lowdown, 1999), τα σπουδαία μεταγενέστερα «Θλιμμένη Τζάσμιν» (2013), «Wonder Weel» (2017), καθώς και τα κοινωνικού προβληματισμού φιλμ του.

Διακρίθηκε για τις σημαντικές, όσο και πρωτότυπες, κοινωνικές ταινίες του, με τη δική του, μοναδική σφραγίδα: «Zeling» (1983), «Radio Days» (1987), «Απιστίες και αμαρτίες» (Crimes and Misdemeanors 1989), «Διασημότητες» (Celebrity, 1998), «Match Point» (2005) και «Cassandra’s Dream» (2007), «Γυρίσματα της τύχης» (2023), κ.ά. Το ύφος του είναι συχνά ανάλαφρο, σπινθιροβόλο και χιουμοριστικό, κι όμως συνδυάζει την εμβάθυνση στα πράγματα. Τον απασχολούν η υπαρξιακή αναζήτηση, τα ερωτήματα για τη ζωή, το θάνατο, τον έρωτα και την ευτυχία, το νόημα της ζωής…

Οι σπινθηροβόλες αστυνομικές ταινίες

Ομαδοποιούμε και ξεχωρίζουμε, εκ παραλλήλου τις εξαιρετικές, καυστικές αστυνομικές κωμωδίες του «Μυστηριώδεις φόνοι στο Μανχάταν» (Manhattan Murder Mystery, 1993), «Σφαίρες πάνω από το Μπρόντγουεϊ» (Bullets Over Broadway, 1994), «Μικροαπατεώνες» (Small Time Crooks, 2000), «Η κατάρα του πράσινου σκορπιού» (The Curse of the Jade Scorpion, 2001), «Scoop» (2006).

Η ταινία «Μυστηριώδεις φόνοι στο Μανχάταν» είναι μια λαμπερή, ιδιοφυής αστυνομική κωμωδία που συνδυάζει την απομυθοποιητική ματιά του Γούντι Άλεν πάνω στα κουρασμένα ζευγάρια με την έξυπνη αστυνομική ίντριγκα· τον έρωτα και τις δοκιμασίες του, με το σασπένς· την κλασική αμερικάνικη, χολιγουντιανή, κωμωδία με τις χιουμοριστικές αστυνομικές περιπέτειες του Χίτσκοκ, π.χ. τον «Αυτόπτη μάρτυρα» (καθώς και την «Κυρία από τη Σαγκάη» του Ουέλς).

«Μυστηριώδεις φόνοι στο Μανχάταν»: Αντζέλικα Χιούστον, Γούντι Άλεν, Ντάιαν Κίτον, Άλαν Άλντα

Στο «Μυστηριώδεις φόνοι στο Μανχάταν», η βαριεστημένη απ’το γάμο της, περίεργη και νευρική σύζυγος (Νταϊάν Κίτον) παρασέρνει τον υστερικό και δειλό, διανοούμενο άντρα της (Άλεν) στη διαλεύκανση μιας «έμμονης ιδέας» της: Ότι ο γείτονάς τους δολοφόνησε τη γερασμένη σύζυγό του για να την ξεφορτωθεί για μια άλλη γυναίκα. Ο Γούντι Άλεν, συνεργαζόμενος ξανά, για πρώτη φορά μετά τον χωρισμό τους, με την Νταϊάν Κίτον, είναι σε μεγάλη φόρμα, με πολύ κέφι και ζωντάνια. Για να αποδώσει με νεύρο και έξαρση την επικίνδυνη έρευνα των δύο συζύγων, χρησιμοποιεί μια κινητική κάμερα στο χέρι, κάνει όμως και χρήση της σκοποφιλικής ανθρώπινης περιέργειας, καθώς και της πρωτότυπης, ερεθιστικής πλοκής.

Τα κοινωνικά αστυνομικά

Ο Γούντι Άλεν σκηνοθέτησε, επίσης, ορισμένα δυνατά, κοινωνικά αστυνομικά φιλμ: «Απιστίες και αμαρτίες» (1989), «Match Point» (2005), «Το όνειρο της Κασσάνδρας» (Cassandra’s Dream, 2007), «Παράλογος άνθρωπος» (2015) και «Γυρίσματα της τύχης» (Coup de chance, 2023).

Μετά τον φόνο, ο ένας αδελφός (Κόλιν Φάρελ) μετανιώνει και θέλει να παραδοθεί, ο άλλος (Γιούαν ΜακΓκρέγκορ) προσπαθεί να τον δολοφονήσει και τελικά αλληλοεξοντώνονται.

«Το Όνειρο της Κασσάνδρας» είναι φιλμ κοινωνικού και ηθικού προβληματισμού, που ακολουθεί σε μεγάλο βαθμό την αφηγηματική γραμμή του αστυνομικού φιλμ. Δυο άπληστα αδέλφια ξοδεύουν και χρεώνονται αδικαιολόγητα και δανείζονται από τον μεγαλοαπατεώνα θείο τους (Τομ Γουίλκινσον), με αντάλλαγμα να κάνουν έναν φόνο γι’ αυτόν. Μετά τον φόνο, ο ένας αδελφός (Κόλιν Φάρελ) μετανιώνει και θέλει να παραδοθεί, ο άλλος (Γιούαν ΜακΓκρέγκορ) προσπαθεί να τον δολοφονήσει και τελικά αλληλοεξοντώνονται. Ο μεγάλος σκηνοθέτης εκθέτει τα δεδομένα της σύγχρονης, υλιστικής κοινωνίας και ζωής: Η δικαίωση συντελείται με την απόκτηση υλικών αγαθών, χρήματος, κοινωνικής ανόδου κι αναγνώρισης, έρωτα με ωραίες γυναίκες. Αυτή είναι η κυρίαρχη ηθική και για χάρη της γίνονται πολλά στραβά, ακόμη και εγκλήματα.

«Το Όνειρο της Κασσάνδρας»:  Κόλιν Φάρελ, Γιούαν ΜακΓκρέγκορ

Όμως, κατά βάθος, όλα είναι θέμα ηθικής επιλογής του ατόμου, η ηθική αίσθηση του κακού και του καλού ελοχεύει μέσα στην καρδιά και του χειρότερου βλάκα ή εγκληματία (όπως του ήρωα που υποδύεται ο Φάρελ), η ηθική μπορεί να αναδυθεί και ν’ αναδειχθεί ανά πάσα στιγμή, με απρόσμενα αποτελέσματα και αντιφάσεις. Ο εμπνευσμένος Γούντι Άλεν στήνει έναν καλοκουρδισμένο αφηγηματικό μηχανισμό, όπου η εξέλιξη των καταστάσεων και των προσώπων ταυτίζεται με την ανελέητη ανάπτυξη μιας καλοστημένης αστυνομικής ιστορίας, μα και με την εμβριθή, στοχαστική εξέταση της ηθικής εξέλιξης των χαρακτήρων και της έλλογης, συνειδητής δράσης τους. Σε έναν σοφό συνδυασμό, συμβαδίζουν αριστοτεχνικά, με ακρίβεια ρολογιού, η ανάπτυξη της αφήγησης, του αστυνομικού, της μυθοπλασίας με κοινωνικά μηνύματα και του ηθικού παράγοντα.

Φιλμ για τον κόσμο της τέχνης και του θεάματος

Ο Άλεν σκηνοθέτησε ορισμένες πανέξυπνες και χαριτωμένες και κυρίως απολαυστικές ταινίες που μιλούν για το σινεμά, την τέχνη και τη σόου μπίζνες: «Stardust Memories» (1980), «Ο ατσίδας του Μπρόντγουεϊ» (Broadway Danny Rose, 1984), «Το πορφυρό ρόδο του Καΐρου» (The Purple Rose of Cairo, 1985), «Radio Days» (1987), «Σφαίρες πάνω απ' το Μπρόντγουεϊ», «Σκιές και ομίχλη» (Shadows and Fogs, 1991), «Διαλύοντας τον Χάρι» (Deconstructing Harry), «Διασημότητες» (1998), «Συμφωνίες και ασυμφωνίες», «Παίζοντας στα τυφλά», «Anything Else» (2003) και «Melinda and Melinda» (2004).

«Ο ατσίδας του Μπρόντγουεϊ»: Γούντι Άλεν, Μία Φάροου

Πρόκειται για διεισδυτικά και σατιρικά σχόλια για τον κόσμο των καλλιτεχνών και των τεχνών. Μόνο ο Γούντι Άλεν θα συνελάμβανε την ιδέα ενός τυφλού χολιγουντιανού σκηνοθέτη (μήπως κατ’ ουσίαν θέλει να μας πει πως υπάρχουν κι άλλοι;) στο φιλμ του «Παίζοντας στα τυφλά!» Ο ήρωας που υποδύεται ο Άλεν είναι ένας αποτυχημένος σκηνοθέτης που τώρα πια γυρίζει διαφημίσεις για αποσμητικά, παρατημένος απ’ τη γυναίκα του. Αναγκάζεται να αδράξει μια αναπάντεχη ευκαιρία: Η πρώην σύζυγος, παραγωγός, του προτείνει να σκηνοθετήσει μια νέα ταινία. Όμως, κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, ο νευρωτικός και υποχόνδριος σκηνοθέτης, λόγω του μεγάλου του στρες, παθαίνει τύφλωση.

Υποχρεούται, λοιπόν, να συνεχίσει την ταινία χωρίς να γίνει αντιληπτός για να μην απολυθεί, με εξωφρενικά, ξεκαρδιστικά αποτελέσματα! Συσσωρεύει τη μία ανεκδιήγητη γκάφα μετά την άλλη. Κοιτάζει αλλού από εκεί που βρίσκονται οι ηθοποιοί του, κι εκθειάζει μια αφίσα της ταινίας κοιτάζοντάς την απ’ την ανάποδη. Η ταινία που γύρισε αποδεικνύεται, βέβαια, μια… μάπα, σκέτη καταστροφή! Δεν αρέσει καθόλου σε κανέναν, εκτός των Γάλλων κριτικών… που έτσι ή αλλιώς, αγαπούν πολύ τον Γούντι Άλεν!

Οι περίτεχνες κομεντί για τις σχέσεις των δύο φύλων

Ο Γούντι επεξεργάζεται, αυτοψυχαγωγούμενος όσο περισσότερο μπορεί, τη φαντεζίστικη και σκωπτική προβληματική του πάνω στις σχέσεις των δύο φύλων, με τα «Παντρεμένα ζευγάρια» (Husbands and Wives, 1992), «Ακαταμάχητη Αφροδίτη» (Mighty Aphrodite, 1995), το μιούζικαλ «Όλοι λένε σ’αγαπώ» (Everyone Says I Love You, 1996), «Διαλύοντας τον Χάρι» (Deconstructing Harry, 1997), «Διασημότητες», «Παίζοντας στα τυφλά» (Hoolywood Ending, 2002)· καθώς και τη δροσερή ταινία μύησης του νεαρού Τζέισον Μπιγκς από τον μέντορά του Άλεν, «Έρωτας και… τίποτα άλλο» (Anything Else, 2003).

Η ταινία «Παντρεμένα ζευγάρια» είναι μια πικρή κομεντί πάνω στην παρακμή και αποτυχία του γάμου και του έρωτα.

Η ταινία «Παντρεμένα ζευγάρια» είναι μια πικρή κομεντί πάνω στην παρακμή και αποτυχία του γάμου και του έρωτα. Ακολουθεί την πορεία δύο ζευγαριών: Του καταπονημένου, βαλτωμένου ζευγαριού που απαρτίζουν η Τζούντι (Μία Φάροου) και ο Γκέιμπ (Γούντι Άλεν), καθηγητής λογοτεχνίας που ερωτεύτηκε την ευφυή και γλυκιά φοιτήτριά του (Τζούλιετ Λιούις)· και του άλλου ώριμου, έγγαμου ζευγαριού υπό διάλυση, που το αποτελούν ο πληθωρικός Τζακ (απολαυστικός και άμεσος, ο σκηνοθέτης Σίντνεϊ Πόλακ) που ερωτεύεται μια σέξυ, χαζούλα και πολύ νεότερή του παλαβιάρα, που δεν του ταιριάζει και τον ρεζιλεύει, και η νευρωτικότατη γυναίκα του Σάλι (Τζούντι Ντέιβις) που προσπαθεί να ορθοποδήσει ξανά ως χωρισμένη. Ψύχραιμη, απομυθοποιητική και διαβρωτική ανατομία κουρασμένων σχέσεων πεθαμένου έρωτα, σαρκαστική και ζοφερή εικόνα των φθαρμένων γάμων, που διανθίζεται από ιλαρές, διακεδαστικές σκηνές, ένα διαμάντι πικρόχολου κι ανατρεπτικού χιούμορ του εβραιονιουγιορκέζου προικισμένου δημιουργού.

«Παντρεμένα ζευγάρια»: Γούντι Άλεν, Μία Φάροου, Τζούντι Ντέιβις

Η «Ακαταμάχητη Αφροδίτη» είναι μια φρέσκια και πολύ αστεία μυθοπλασία του Γούντι Άλεν, φορτισμένη ερωτικά, γιατί το δίδυμο του νευρωτικού, όλο ανασχέσεις, καλοπροαίρετου διανοούμενου και της αφελούς, σέξυ και κατά βάση αθώας, όμορφης πόρνης, είναι εκρηκτικό και σπαρταριστό. Ο παντρεμένος διανοούμενος έχει ένα υιοθετημένο παιδί. Αποφασίζει να διαπαιδαγωγήσει τη μέχρι πρότινος άγνωστη, άξεστη μητέρα του υιοθετημένου παιδιού και να παίξει το ρόλο του σαγηνευμένου Πυγμαλίωνα. Ο Γούντι Άλεν περιγράφει, επίσης, πολύ δηκτικά, το περιβάλλον των νεοϋορκέζων, σνομπ διανοουμένων (φιλότεχνοι, γκαλερίστες και λοιποί), με τους όλο νευρώσεις, υποκρισία και απιστίες γάμους και τα ιδιοτελή ενδιαφέροντα. Η καλόκαρδη, αυθόρμητη, αισθαντική και ντόμπρα πόρνη κάνει μεγάλη αντίθεση με αυτούς τους μορφωμένους αλλά ψεύτικους ανθρώπους· γι’αυτό κι έχει να μάθει αρκετά πράγματα στον καλωσυνάτο, επίδοξο Πυγμαλίωνα, που προσπαθεί, γενναιόδωρα, να της βρεί ένα καλό –λίγο χαζό– παιδί και να της φτιάξει έναν καλό, έντιμο γάμο!

Ο γουντιαλενικός ήρωας είναι ένας αυτοσαρκαζόμενος νάρκισσος, κάπως παραγκωνισμένος κι αποτυχημένος και λίγο μαζοχιστής, με υπαρξιακές αμφιβολίες κι αυτοπαρωδούμενες μεταφυσικές αγωνίες...

Οι κεντρικοί χαρακτήρες του σύμπαντος του Γούντι είναι νευρωτικοί looser, όλο άγχη, ανασφάλειες, υστερίες, ενδεχομένως αποστέρηση, μανίες και φοβίες. Συνήθως έχουν, λίγο πολύ, εβραϊκό ταμπεραμέντο και χιούμορ, και νεοϋορκέζικο βλέμμα. Ο γουντιαλενικός ήρωας είναι ένας αυτοσαρκαζόμενος νάρκισσος, κάπως παραγκωνισμένος κι αποτυχημένος και λίγο μαζοχιστής, με υπαρξιακές αμφιβολίες κι αυτοπαρωδούμενες μεταφυσικές αγωνίες (περί Θεού κ.λπ.). Τις ταινίες του κατοικούν αστείοι υποχόνδριοι και νευρωτικές γυναίκες, όλο ανικανοποίηση και γελοίες, διασκεδαστικές μονομανίες.

Σχεδόν πάντα ερμηνεύει ο ίδιος, ολοζώντανα, ξεκαρδιστικά, αυθόρμητα και γνήσια, τους κεντρικούς ήρωές του. Κατ’ εξαίρεση, το alter ego του υπήρξαν πολύ πετυχημένα, ο Κένεθ Μπράνα στις «Διασημότητες» και ο Τζέισον Μπιγκς στο «Έρωτας και… τίποτ’ άλλο», καθώς κι ο «Άλαν Άλντα» –επί το σοβαρότερο– εδώ κι εκεί.

Οι ερωτικές ιστορίες κι οι ερωτικοί δεσμοί

Επιμένουμε στη θεματική και προβληματική των ιδιότυπων ερωτικών σχέσεων μεταξύ των δύο φύλων. Το φιλμ του «Café Society» (2016) περιλαμβάνει δύο μέρη, ένα στο Λος Άντζελες, όπου πηγαίνει, από το Μπρούκλιν, ο ταπεινός, νεαρός Εβραίος ήρωας (Τζέσε Άιζενμπεργκ) για να βρει δουλειά και να κάνει καριέρα, και το δεύτερο μέρος στη Νέα Υόρκη όπου ζει η φτωχική οικογένειά του και όπου ξαναγυρνά απογοητευμένος (από έναν διαψευσμένο έρωτα στο L.A.) για να δουλέψει ως συνέταιρος στο τζαζ νάιτ κλαμπ του γκάνγκστερ αδελφού του.

Εκεί όμως θα έρθει, μετά από καιρό, από το Λος Άντζελες, το μεγάλο του αμόρε (Κρίστεν Στιούαρτ) με τον πετυχημένο μάνατζερ άντρα της και τα δίχτυα της επιθυμίας και των συναισθημάτων, διακριτικά, θα ξαναπλεχτούν. Σε αυτή την πορεία των ανθρώπων του σινεμά, της νυχτερινής μουσικής, του γυαλιστερού πλούτου, της πολυτέλειας και των ερωτικών σχέσεων, της κοσμικής ζωής ή του μόχθου, από τη Νέα Υόρκη στο L.A. και ξανά πίσω, ο Γούντι Άλεν ξαναπιάνει σε τόνο πάντα ελαφρύ και παιγνιώδη, τα αγαπημένα του, πανανθρώπινα, οικουμενικά θέματα, του έρωτα, του εσωστρεφούς, εγωκεντρικού, μοναχικού εγώ και της δυσχερούς διαδρομής του, των διαψεύσεων και ματαιώσεων της ζωής, του έρωτα και της προσδοκίας της επιτυχίας κι ευτυχίας στη ζωή, της αναπόφευκτης ροής του χρόνου και του πλησιάσματος του τέλους των πάντων και του θανάτου.

Για άλλη μια φορά ο Γούντι αγγίζει με το μαγικό ραβδάκι του τα μικρά και μεγάλα ζητήματα με χιούμορ, αλαφράδα, ευδαιμονιστική προσέγγιση και ανείπωτη γλύκα, στωικισμό και κριτική ματιά.

Για άλλη μια φορά ο Γούντι αγγίζει με το μαγικό ραβδάκι του τα μικρά και μεγάλα ζητήματα με χιούμορ, αλαφράδα, ευδαιμονιστική προσέγγιση και ανείπωτη γλύκα, στωικισμό και κριτική ματιά. Μεταξύ των καλών σεναριακών ιδεών και η μεταστροφή του Εβραίου γκάνγκστερ στο χριστιανισμό αφού καταδικαστεί στην ηλεκτρική καρέκλα, επειδή ο χριστιανισμός... υπόσχεται τη μεταθανάτια ζωή, ενώ η εβραϊκή θρησκεία όχι (!) και η ιδεολογική αντιπαράθεση της στωικής, προσγειωμένης, ρεαλιστικής φιλοσοφίας του ηλικιωμένου πατέρα. 

Δεν μπορούμε να μη ξεχωρίσουμε τα ερωτικά φορτισμένα φιλμ του Γούντι Άλεν, με επίκεντρο του ερωτικού βλέμματος και ενδιαφέροντός του, την Σκάρλετ Γιόχανσον, «Scoop» (2006) και «Vicky Cristina Barcelona» (2008, μαζί με τη σέξυ Πενέλοπε Κρουζ), και το απολαυστικό, ηδυπαθές «Ακαταμάχητη Αφροδίτη», με τη χυμώδη κι αστεία Μάιρα Σορβίνο. Οπωσδήποτε, ο Άλεν είναι ένας ερωτύλος, προσελκύεται από τις γυναίκες, συνέχεια και αναπόφευκτα. Ο ήρωας που ενσαρκώνει είναι ένας χαριτωμένος, γοητευτικός αν και ασχημούλης, ερωτοπαθής, που συχνά τσαλακώνεται από τις προστριβές ή τις αποτυχίες του με το ωραίο φύλο.

Οπωσδήποτε, ο Άλεν είναι ένας ερωτύλος, προσελκύεται από τις γυναίκες, συνέχεια και αναπόφευκτα. Ο ήρωας που ενσαρκώνει είναι ένας χαριτωμένος, γοητευτικός αν και ασχημούλης, ερωτοπαθής, που συχνά τσαλακώνεται από τις προστριβές ή τις αποτυχίες του με το ωραίο φύλο.

Και να μη ξεχνάμε πως στα λεπτεπίλεπτα χέρια του ερωτύλου σκηνοθέτη, οι γυναίκες ηθοποιοί μετατρέπονται σε κάτι διαφορετικό, σε αισθαντικές και ρομαντικές οπτασίες. Έχουμε σκέψη, συναίσθημα, βίωμα, κωμικότητα, δράμα, δράση, εικόνες από τον κόσμο των show business, σαρκασμό, σάτιρα, φιλοσοφία & ηθική, σε ένα πακέτο με εξαίσιο, χρωματιστό, απαστράπτον περιτύλιγμα, που μόνο λίγοι κατείχαν το μυστικό του, ο Χίτσκοκ, ο Μπουνιουέλ, ο Ρομέρ, ο Λανγκ, ο Χοκς, ο Στέρνμπεργκ, ο Λιούμπιτς, ο Κιούκορ, ο Πρέμινγκερ και μερικοί ακόμη που έλαμψαν συνηθέστερα στην Αμερική. Κι ας κρατήσουμε στη μνήμη μας τη γλαφυρή, διασκεδαστική και γλυκόπικρη ξενάγηση του Γούντι Άλεν στο Χόλυγουντ. 

Φτιάχνοντας ταινίες στην Ευρώπη

Ο Γούντι Άλεν κατηγορήθηκε άδικα πως κακοποίησε σεξουαλικά την υιοθετημένη κόρη του μικρή και επειδή υβρίστηκε έντονα στα μέσα, αποφάσισε να συνεχίσει κάνοντας σινεμά στη λιγότερο συντηρητική Ευρώπη που διαθέτει στέρεο κράτος δικαίου. Έτσι γύρισε στην Ευρώπη, το 2008, το φιλμ «Vicky Cristina Barcelona», το «Μεσάνυχτα στο Παρίσι» (2011), το «Στη Ρώμη με αγάπη» (2012) και το «Φεστιβάλ του Ρίφκιν» (2020).

Η 50ή ταινία «Γυρίσματα της τύχης» (Coup de chance, 2023) έχει γυριστεί στο Παρίσι στη γαλλική γλώσσα, πόλη φιλόξενη για τους διωκόμενους όλου του κόσμου, όπου ο Γούντι Άλεν κατέφυγε αφού υπέστη το κυνήγι των μαγισσών της αμερικάνικης cancel culture. Στο τελευταίο του φιλμ ο παλαίμαχος, 88άχρονος σκηνοθέτης φιλοσοφεί και ηθικολογεί με χαριτωμένο, ανάλαφρο, μα ουσιαστικό τρόπο.

Φιλοσοφεί για τον ρόλο της βούλησης και τη βουλησιαρχία, για την τύχη και σύμπτωση στη ζωή και στην έκβασή της, μα και στον αναπόφευκτο, μοιραίο ερχομό του θανάτου· το να γεννηθείς αποτελεί μια ευτυχέστατη εύνοια της τύχης και πρέπει να την εκμεταλλευτείς χαρούμενα και γόνιμα, αποφαίνεται σοφά ο Γούντι Άλεν.

Φιλοσοφεί για τον ρόλο της βούλησης και τη βουλησιαρχία, για την τύχη και σύμπτωση στη ζωή και στην έκβασή της, μα και στον αναπόφευκτο, μοιραίο ερχομό του θανάτου· το να γεννηθείς αποτελεί μια ευτυχέστατη εύνοια της τύχης και πρέπει να την εκμεταλλευτείς χαρούμενα και γόνιμα, αποφαίνεται σοφά ο Γούντι Άλεν.

Στοχάζεται για το αν το κακό τιμωρείται ή όχι στην κοινωνία, από τύχη ή από την πρωτοβουλία των ευφυών ανθρώπων (εδώ την φιλοπερίεργη, πεθερά Βαλερύ Λεμερσιέ)· για τη δύναμη του κακού και του καλού στην κοινωνία και στη ζωή, για την ατομική ανθρώπινη ηθική, καθώς και τις ατομικές πρωτοβουλίες για να επικρατήσει το καλό ή η πονηριά των κακών, μισαλλόδοξων ανθρώπων. Στοχάζεται για τις τυχαίες ή όχι, περιπέτειες, συχνά οδυνηρές, του έρωτα, του πάθους και της ζήλειας. Ο νεαρός, συγγραφέας εραστής, που τον υποδύεται ο ωραίος Νιλς Σνάιντερ, πιστεύει στην τύχη και οι μοιραίες στροφές της ζωής του τον δικαιώνουν, δυστυχώς. Ο αλαζονικός, νευρωτικός, αχόρταγος υλιστής και παθολογικά κακός, απατημένος σύζυγος (σπουδαία η εξελισσόμενη μες το φιλμ ερμηνεία του Μισέλ Πουπό) πιστεύει στη βούληση και στην ανυποχώρητη εφαρμογή των επιλογών της, στην αδυσώπητη αποφασιστικότητα.

Μα η ύστατη κακοτυχία του, το τελευταίο παιχνίδι της τύχης, το ατυχές τελικό coup de chance τον εμποδίζει να καβαλικέψει το άλογο και να δολοφονήσει την καχύποπτη πεθερά του και διαψεύδει την βουλησιαρχική θεωρία του. Η απροσδιοριστία του τυχαίου παράγοντα, της τύχης, νικά τον ντετερμινισμό στην έξυπνη μυθοπλασία του πολύ έμπειρου κι ώριμου πλέον, Γούντι Άλεν. Η πολύ όμορφη και γλυκιά, δροσερή και γοητευτική μες την απλότητά της Φανύ (Λου ντε Λαάζ) έχει κάνει έναν δεύτερο, πλούσιο και φαινομενικά ευτυχισμένο κι άνετο γάμο με τον κτητικό, καταπιεστικό και πλεονέκτη, ματεριαλιστή δικηγόρο ύποπτων οικονομικών δραστηριοτήτων, Ζαν, που δουλεύει μυστικά με σκοπό να κάνει τους πλούσιους, συμπεριλαμβανόμενου βέβαια του εαυτού του, πλουσιότερους.

O Γούντι Άλεν είναι με το μέρος του διωκόμενου, ερωτευμένου, «παράνομου» ζευγαριού και εναντίον του εγωμανή, υπερφίαλου, κακότροπου και εχθροπαθή, ισχυρού κι αδίστακτου πλούσιου.

Όταν η Φανύ γνωρίζει τον παλιό συμμαθητή της Αλέν, ρομαντικά ερωτευμένο από το λύκειο μαζί της, και σήμερα συναισθηματικό, μποέμ λογοτέχνη στην αρχή της καριέρας του, λίγο λίγο τον αγαπάει και δεν μπορεί να κάνει χωρίς αυτόν, ενώ ο πονηρός, φιλύποπτος και μνησίκακος σύζυγός της ωθεί την εκδικητική σκευωρία του μέχρι τα άκρα, ώστε να ξανακατακτήσει τη γυναίκα του. O Γούντι Άλεν είναι με το μέρος του διωκόμενου, ερωτευμένου, «παράνομου» ζευγαριού και εναντίον του εγωμανή, υπερφίαλου, κακότροπου και εχθροπαθή, ισχυρού κι αδίστακτου πλούσιου.

Tα «Γυρίσματα της τύχης» είναι κατά κάποιο τρόπο, μια καλοφτιαγμένη, ευαίσθητη κι εμπνευσμένη παραλλαγή, ως έναν βαθμό, των θεμάτων του βρετανικού «Match Point» (2005). Οι καθοριστικές τροπές της μοίρας, τα ανελέητα γυρίσματα και παιχνίδια της συγκυρίας, αλλά και της επιθυμίας, οι προσπάθειες των ανθρώπων να τα ελέγξουν ή να τα αλλάξουν, αντιμέτωποι ιδίως με τα αναπάντεχες διαδρομές του πόθου και του έρωτα, αποτελούν τον βασικό καμβά και, παράλληλα, τους αφηγηματικούς και νοηματικούς άξονες αυτής της φινετσάτης, ερωτικής και αστυνομικής κομεντί μυστηρίου, ειρωνείας και ζόφου.

^＊Ο ΘΟΔΩΡΟΣ ΣΟΥΜΑΣ είναι συγγραφέας και κριτικός κινηματογράφου. Τελευταίο του βιβλίο, η αναθεωρημένη έκδοση του «Εθνικές κινηματογραφίες, στιλ και σκηνοθέτες» (εκδ. Αιγόκερως).