«Χώρος ιδιωτικός»: Μια έκθεση αφιερωμένη στον Γιάννη Μόραλη και στις απαρχές της καλλιτεχνικής πορείας του

Από την Άρτα στην Αθήνα, στο μουσείο Μπενάκη, σύντομα και σε άλλες πόλεις, η αφιερωμένη στον μεγάλο Δάσκαλο της σύγχρονης ελληνικής ζωγραφικής έκθεση μας μυεί στις απαρχές της μακροχρόνιας καλλιτεχνικής πορείας του Γιάννη Μόραλη με τρόπο που αντανακλά αγάπη για τον άνθρωπο και φροντίδα για το έργο του.

Το εναρκτήριο λάκτισμα πραγματοποιήθηκε με αυτή την πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα ακολουθήσουν και η οποία αρχικά φιλοξενήθηκε στην γενέτειρα του μεγάλου ζωγράφου, την Άρτα.

Η ομώνυμη έκθεση συνδιοργάνωθηκε στο κεντρικό κτίριο του Μπενάκη από το Μουσείο και την «Εταιρεία Μελέτης, Έρευνας και Προβολής της Νεοελληνικής Τέχνης - Εργαστήριο Γιάννης Μόραλης» που ιδρύθηκε μετά το θάνατό του με πρωτοβουλία της οικογένειας.

Το εναρκτήριο λάκτισμα πραγματοποιήθηκε με αυτή την πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα ακολουθήσουν και η οποία αρχικά φιλοξενήθηκε στην γενέτειρα του μεγάλου ζωγράφου, την Άρτα. Στην πόλη όπου πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του, εκεί όπου ήδη από τα μαθητικά του χρόνια άρχισε να ξεδιπλώνεται το ταλέντο του. Όπως ανακαλύπτουμε με συγκίνηση στο παιδικό του τετράδιο ιχνογραφίας όπου εναλλάσσονται πανέμορφες εικόνες σπάνιας αισθητικής, αν λάβουμε υπόψη ότι ζωγραφίστηκαν από ένα παιδάκι (οι πάπιες της αυλής, τα τοπία του περιβάλλοντος και λίγο αργότερα τα πορτρέτα των αδελφών ή άλλων συγγενών αλλά και του πατέρα του).

Οι χήνες, 1925, λάδι σε καμβά.

Παράλληλα με την ομορφιά τους, ανιχνεύουμε σε αυτές τις πρώιμες συνθέσεις ψείγματα της μετέπειτα μεγαλειώδους καλλιτεχνικής του πορείας. Αλλά και της μεγάλης άνεσης με την οποία πέρασε σταδιακά από την παραστατική τέχνη την οποία με μεγάλη επιτυχία υπηρέτησε για δεκαετίες, σε μια προσωπικού ύφους αφαίρεση, Τεχνοτροπία με την οποία έγινε κυρίως γνωστός στο σύγχρονο φιλότεχνο κοινό. Η έκθεση μετά την Αθήνα θα περιοδεύσει σε άλλες πόλεις με πρώτη ενδεχομένως την Πάτρα (επιμέλεια των Τάσου Κουτσουρή, Νίκης Δάφνη, αρχιτεκτονικός σχεδιασμός Σπύρος Νάσαινας).

Σημαντικό τμήμα της έκθεσης αποτελεί η αναβίωση της γωνιάς όπου ζωγράφιζε με τα καβαλέτα και τα σύνεργα ζωγραφικής τριγύρω.

Η έκθεση προβάλλει τις αφετηρίες των καλλιτεχνικών του αναζητήσεων, τις εικαστικές του καταβολές και δίνοντας ωστόσο έμφαση στον άνθρωπο Γιάννη Μόραλη και στον ιδιωτικό του χώρο, δηλαδή στα εργαστήριά του στην Αθήνα και την Αίγινα και κυρίως σε αυτό της οδού Δεινοκράτους στο Κολωνάκι όπου περνούσε τις περισσότερες ώρες του.

Σημαντικό τμήμα της έκθεσης αποτελεί η αναβίωση της γωνιάς όπου ζωγράφιζε με τα καβαλέτα και τα σύνεργα ζωγραφικής τριγύρω, τα προσχέδια έργων, τις ζωγραφιές, τα σχεδιάσματα, τις σημειώσεις και μελέτες, αλλά και τα ολοκληρωμένα έργα που τον περιέβαλαν μαζί με χαρακτικά, μελέτες, μακέτες, γλυπτά, κεραμικές συνθέσεις, εικονογραφήσεις και εξώφυλλα δίσκων και τέλος προσχέδια για διαγωνισμούς, όπως είναι τα θαυμάσια επιστολικά δελτάρια που δούλεψε το 1941.

Επιστολικό δελτάριο για τα Ελληνικά Ταχυδρομεία, 1941.

Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα προσχέδια για έργα εφαρμοσμένης τέχνης όπως υπήρξαν παράδειγμα οι μελέτες για τη εξωτερική διακόσμηση των προσόψεων του ξενοδοχείου Χίλτον.

Επιστολικό δελτάριο για τα Ελληνικά Ταχυδρομεία, 1941.

Το «εργαστήριο» σαν χώρος βρισκόταν τοποθετημένο στο κέντρο της έκθεσης στο Μουσείο Μπενάκη, ενώ στους τριγύρω τοίχους είχαν τοποθετηθεί με χρονολογική σειρά έργα ποικίλων διαστάσεων και εποχών είτε μεμονωμένα το καθένα, είτε σε ενιαίες κορνίζες ανάλογα με την θεματολογία τους. Το σύνολο των εκθεμάτων προέρχεται από το προσωπικό του αρχείο. Βρέθηκαν αποθηκευμένα στα εργαστήριά του και, αφού δέχτηκαν την αναγκαία φροντίδα, είδαν για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας, χαράζοντας έτσι τη δημιουργική εξέλιξη του ζωγράφου, συνεπικουρούμενα και με αρκετά μεταγενέστερα έργα τα οποία χρονολογούνται από την εποχή της προετοιμασίας και της φοίτησής του στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, καθώς και τη δουλειά του μέχρι να φύγει στην Ιταλία με υποτροφία.

Γεννημένος ζωγράφος

Από τη μελέτη της δημιουργικής του εξέλιξης φαντάζει προφανές ότι ο Γιάννης Μόραλης γεννήθηκε ζωγράφος! «Η έκπληξη της έκθεσης είναι τα πρώιμα έργα της μαθητικής ηλικίας που ωστόσο ξεπερνούν κατά πολύ τις ζωγραφιές που φιλοτεχνούν τα παιδιά. Το αποδεικνύει το σχολικό του τετράδιο με ζωγραφικά σχεδιάσματα που μάλιστα μετατοπίζει χρονικά την αφετηρία του καταγεγραμένου έργου του από το 1931 στο 1927.

Ο διαβάτης, 1932, λάδι σε καμβά.

Σε αυτό ζωγραφίζει τοπία, σκηνές της καθημερινότητας, ενώ στα πρώιμα έργα του απεικονίζει πρόσωπα της οικογένειάς του και εξοχικά τοπία» γράφει ο κριτικός τέχνης Τάσος Κουτσουρής, στον κατάλογο της έκθεσης.

Η οικογένεια αρωγός στην κλίση του

Ωστόσο στην εξέλιξή του συνέδραμε καθοριστικά το σπάνιο ομολογουμένως προνόμιο να λάβει την πρέπουσα μαθητεία από πολύ νωρίς με αποτέλεσμα αυτό το μεγάλο ταλέντο να σμιλευθεί ταυτόχρονα, δηλαδή ήδη από την εποχή της εφηβείας, από την οργανωμένη γνώση. Κι έτσι η τέχνη του απογειώθηκε! Αυτό μας επιβεβαιώνει η ανιψιά του, γνωστή κεραμίστρια Χριστίνα Μόραλη – κόρη του αδελφού του Γιώργου, τον οποίο ζωγράφιζε πολύ συχνά όπως και την αδελφή τους, Όλγα.

«Έντεκα χρονών ο Γιάννης παρακολουθεί το προπαρασκευαστικό της ΑΣΚΤ και διδάσκεται σχέδιο με καθηγητή ιχνογραφίας τον Στέφανο Λάντζα. Μάλιστα ο παππούς αναλαμβάνει να τον συνοδεύει κάθε Κυριακή στο μάθημα».

«Η οικογένεια αναγνώρισε από πολύ νωρίς το ζωγραφικό του ταλέντο, γι' αυτό και ο πατέρας τους – εκπαιδευτικός στο επάγγελμα – αποφασίζει να μετακομίσουν από την Πρέβεζα, όπου είχε μετατεθεί, στην Αθήνα (1927), ώστε να μπορέσει να εκπαιδευθεί στο σχέδιο. Κι έτσι έγινε. Έντεκα χρονών ο Γιάννης παρακολουθεί το προπαρασκευαστικό της ΑΣΚΤ και διδάσκεται σχέδιο με καθηγητή ιχνογραφίας τον Στέφανο Λάντζα. Μάλιστα ο παππούς αναλαμβάνει να τον συνοδεύει κάθε Κυριακή στο μάθημα». Ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας υπήρχανε πάντα ισχυροί δεσμοί και αίσθημα αλληλεγγύης. Κάτι που διατηρήθηκε σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Παράδειγμα, ακόμα και σε προχωρημένη ηλικία τρώγανε απαραιτήτως κάθε μεσημέρι Κυριακής όλοι μαζί! Ο δε πατέρας μου» (ο Γιώργος Μόραλης, απόστρατος του πολεμικού ναυτικού), «ως ο μικρότερος αδελφός τον βοηθούσε σε όλες τις πρακτικές ασχολίες και όταν υπήρχε έκτακτη ανάγκη ήταν αυτός που αναλάμβανε την φροντίδα του. Πέθανε αρκετά χρόνια μετά τον Γιάννη και είχε την χαρά να συμμετάσχει ως ιδρυτικό μέλος της «Εταιρεία Μελέτης, Έρευνας και Προβολής της Νεοελληνικής Τέχνης - Εργαστήριο Γιάννης Μόραλης, όπως άλλωστε και ο υιός του, Κωνσταντίνος», (από τον γάμο του με την πολύ σημαντική γλύπτρια Μπούμπα Λυμπεράκη).

Πορτοκαλιές, 1991, ακρυλικό σε καμβά.

 Σύνδεση καλλιτεχνικής δημιουργίας και καθημερινότητας

«Από τα σχέδια και τα τετράδια και τις πρώτες ελαιογραφικές απεικονίσεις της ζωής στην ύπαιθρο των παιδικών του χρόνων, τις σπουδές πάνω στην ανθρώπινη μορφή, τις προσωγραφίες και τα γυμνά της μεταβατικής περιόδου, μέχρι τις αφαιρετικές και γεωμετρικές συνθέσεις του καθώς και τις μελέτες για τις εφαρμοσμένες τέχνες στην περίοδο της ωριμότητας, αποτυπώνεται το εύρος του καλλιτεχνικού του ενδιαφέροντος καθώς και η προσπάθειά του για την σύνδεση της καλλιτεχνικής δημιουργίας με την καθημερινότητα», συνεχίζει ο Τάσος Κουτσουρής. Για να καταλήξει «Από τη ζωγραφική του ‘καβαλέτου’ και την αφηγηματική παραστατικότητα των ανθρωποκεντρικών συνθέσεων, η τέχνη του σταδιακά κατασταλάζει στο υπαινικτικό και απέριττο σχήμα ή σύμβολο, αποκτώντας συχνά μνημειακό χαρακτήρα μέσα από τις ποικίλες εφαρμογές στον δημόσιο χώρο».

Στην έκθεση παρουσιάζονται επίσης για πρώτη φορά έργα που πραγματοποιεί πριν ή στη διάρκεια των σπουδών του στην ΑΣΚΤ, όπου μπήκε μόλις 15 χρονών, καθώς και την περίοδο 1937-39 που βρίσκεται με υποτροφία αρχικά στη Ρώμη και αμέσως μετά στο Παρίσι. Ως καλλιτέχνης ωριμάζει στη διάρκεια της κατοχής, περίοδο που είχε ανασταλεί κάθε καλλιτεχνική δραστηριότητα. «Φαίνεται όμως ότι η επιδεξιότητά του στο πορτρέτο του εξασφάλισε μια αξιοπρεπή διαβίωση […]». Το 1947 εκλέγεται καθηγητής στην ΑΣΚΤ («μέσα στη δίνη του Εμφυλίου, σε ηλικία μόλις 32 ετών»). Με την ιδιότητα του καθηγητή καθιερώνεται ως καλλιτέχνης με μεγαλύτερη ευκολία και συνεργάζεται με προσωπικότητες του θεάτρου, της μουσικής και του χορού (Ελληνικό Χορόδραμα, Θέατρο Τέχνης, Μάνος Χατζιδάκις). Ουσιαστικά αναδεικνύεται σε προσωπικότητα των μεταπολεμικών γραμμάτων και τεχνών όπου αφήνει ανεξίτηλη την ιδιαίτερη σφραγίδα της μοναδικής δουλειάς του».

Και στα πλέον μινιμαλιστικά του έργα η μορφή ανιχνεύεται κι έτσι διαμορφώνει «τη δική του μοντέρνα εκδοχή της αφαίρεσης η οποία ισορροπεί με την παραστατικότητα.

Προσωπικό ύφος

Συγχρόνως δεν σταματά να πειραματίζεται με την Τέχνη του και να μελετά την απεικόνιση της μορφής την οποία ακόμα από παιδί γνωρίζει να αναπαριστά με ανυπέρβλητο τρόπο. Ωστόσο, σταδιακά εγκαταλείπει την αναπαράστασή της, αλλά χωρίς να υιοθετεί την αφαίρεση. Και στα πλέον μινιμαλιστικά του έργα η μορφή ανιχνεύεται κι έτσι διαμορφώνει «τη δική του μοντέρνα εκδοχή της αφαίρεσης η οποία ισορροπεί με την παραστατικότητα. Είναι αυτή που ταιριάζει στην ιδιοσυγκρασία του και θα μας αφήσει παρακαταθήκη. Και μέχρι σήμερα η ιδιοτυπη αυτή προσέγγισή του παραμένει απαράμιλλη», σημειώνει ο Κωνταντίνος Φιολάκης επίσης σε κείμενο του καταλόγου.

Μετά τον θάνατό του, η οικογένειά του άνοιξε τα εργαστήρια στην Αθήνα και την Αίγινα και σύστησε την «Εταιρεία Μελέτης,Έρευνας και Προβολής της Νεοελληνικής Τέχνης - Εργαστήριο Γιάννης Μόραλης», έδρα της οποίας είναι το εργαστήριο της Δεινοκράτους το οποίο ανακαινίστηκε χωρίς καθόλου ο χώρος να αλλοιωθεί. Ακόμα και η ατμόσφαιρα αναβιώνει τη μνήμη και την καθημερινότητα του ζωγράφου, ο οποίος είχε μάλιστα σχεδιάσει τα έπιπλα ώστε να ανταποκρίνονται ακριβώς στις ανάγκες του. Η «Εταιρεία Μελέτης,Έρευνας και Προβολής της Νεοελληνικής Τέχνης - Εργαστήριο Γιάννης Μόραλης», φροντίζει και το δεύτερό «σπίτι» του στην Αίγινα, το οποίο σχεδιάστηκε από τον φίλο του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη.

Η ζωή του με λίγα λόγια

Ο Γιάννης Μόραλης γεννήθηκε στην Άρτα (23 Απριλίου 1916) και αφήνει την τελευταία του πνοή στην Αθήνα (20 Δεκεμβρίου 2009). Το 1931 εγγράφεται στο προπαρασκευαστικό τμήμα της ΑΣΚΤ, όπου γνωρίζεται με τον Γιάννη Τσαρούχη, Χρίστο Καπράλο και Νίκο Νικολάου. Ο Μόραλης είναι μεταξύ των σπουδαστών που ο Κωνσταντίνος Παρθένης επιλέγει για το εργαστήριό του, το οποίο ωστόσο ο ζωγράφος θα εγκαταλείψει προτιμώντας αυτό του Ουβέρτου Αργυρού.

Έναν χρόνο αργότερα, το 1932, ο Δ. Κόκκινος δημοσιεύει στο περιοδικό Νέα Εστία (1/8/1932) την πρώτη ενθουσιώδη κριτική για «τον νεαρό κ. Βόραλη», όπως επιμένει να τον αποκαλεί στο άρθρο, με αφορμή την έκθεση των μαθητών της ΑΣΚΤ. Ο Γιάννης Μόραλης είναι τότε 16 μόνο ετών. Την ίδια εποχή αρχίζει να παρακολουθεί το νέο εργαστήριο χαρακτικής του Γιάννη Κεφαλληνού: «Ήμουν από τους πρώτους μαθητές του. Σαν νεοφερμένος από το Παρίσι ο Κεφαλληνός, ωραίος, μορφωμένος, κοσμοπολίτης, ήταν για μένα πατέρας, δάσκαλος και φίλος».

Από την ΑΣΚΤ θα αποφοιτήσει το 1936 και λίγο αργότερα θα συμμετάσχει στην Έκθεση Ελληνικής Χαρακτικής στην Τσεχοσλοβακία (το κείμενο του καταλόγου υπογράφει ο λογοτέχνης Ζαχαρίας Παπαντωνίου).

Το 1937 πεθαίνει ο πατέρας του.

Τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς αναχωρούν για τη Ρώμη με τον Νίκο Νικολάου. Θα μοιραστούν την υποτροφία που κέρδισε ο Μόραλης στον διαγωνισμό της Ακαδημίας Αθηνών, υλοποιώντας τη φιλική τους συμφωνία, να φύγουν μαζί στο εξωτερικό για σπουδές, όποιος κι αν κέρδιζε την υποτροφία. Μετά την Ιταλία θα εγκατασταθεί στο Παρίσι, όπου θα παρακολουθήσει μαθήματα ζωγραφικής και τοιχογραφίας Παράλληλα, στη Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων (Arts et Metiers) διδάσκεται ψηφοθετική, σύμφωνα με τους όρους της υποτροφίας του, τέχνη που θα του ανοίξει τον δρόμο για τη συνεργασία του με σημαντικούς αρχιτέκτονες, εντάσσοντας εικαστικές συνθέσεις σε κατοικίες αλλά και επαγγελματικούς χώρους.

Ο Μόραλης εκλέγεται τακτικός καθηγητής του Εργαστηρίου Ζωγραφικής στην ΑΣΚΤ το 1957.

Με την κήρυξη του πολέμου αναγκάζεται, όπως οι περισσότεροι σπουδαστές, να εγκαταλείψει τις σπουδές του στο Παρίσι και να επιστρέψει εσπευσμένα στην Ελλάδα.

Ο Μόραλης εκλέγεται τακτικός καθηγητής του Εργαστηρίου Ζωγραφικής στην ΑΣΚΤ το 1957.

Μετά από μια μεγαλειώδη πορεία στην ζωγραφική, άπειρες εκθέσεις και διαρκή εξέλιξη του προσωπικού του ύφους στην αφηρημένη τέχνη, πεθαίνει ήσυχα από γερατειά.

Οι πίνακές του σημειώνουν αξιοσημείωτες πωλήσεις και οι τιμές τους αυξάνονται διαρκώς στις δημοπρασίες εντός και εκτός Ελλάδας. Η υστεροφημία του μοιάζει ανέγγιχτη στο χρόνο. Την τελευταία φορά που οι δημοσιογράφοι είχαμε την χαρά να τον συναντήσουμε ήταν ενάμιση χρόνο πριν φύγει από τη ζωή, στη συνέντευξη Τύπου της έκθεσής του στο Μουσείο Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στη Χώρα της Άνδρου. Τον συνοδεύσαμε όλοι μαζί μέχρι την έξοδο γιατί είχε δηλώσει ότι δεν θα παρευρισκόταν στα εγκαίνια. Βλέποντάς τον σκυφτό από το βάρος των χρόνων στο σώμα του, αισθάνθηκα ότι δεν θα τον ξανασυναντούσαμε. Κι έτσι έγινε.

^＊ Η ΤΟΝΙΑ ΜΑΚΡΑ είναι δημοσιογράφος.