
Για την όπερα του Βιντσέντζο Μπελλίνι «Νόρμα», της Εθνικής Λυρικής Σκηνής σε μουσική διεύθυνση του Γιώργου Μπαλατσινού και σκηνοθεσία του Κάρλους Παντρίσσα – Λα Φούρα ντελς Μπάους, η οποία παρουσιάστηκε στο Ηρώδειο, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών.
Των Χρύσας Στρογγύλη και Νίκου Ξένιου
Στις 9 Ιουνίου παρακολουθήσαμε στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού τη Νόρμα του Βιντσέντζο Μπελλίνι, ερμηνευμένη από την ορχήστρα και τη χορωδία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, σε μουσική διεύθυνση Γιώργου Μπαλατσινού και σε συμπαραγωγή με τους Λα Φούρα ντελς Μπάους. Η Νόρμα είναι από τις πιο όμορφες, πιο απαιτητικές και πιο δημοφιλείς όπερες του παγκόσμιου ρεπερτορίου. Λιμπρέτο γραμμένο από τον Φελίτσε Ρομάνι, πραγματική πρόκληση για λυρικούς τραγουδιστές και κυρίως για τον γυναικείο ρόλο, η «Νόρμα» έχει ταυτιστεί στο μυαλό πολλών με την αξεπέραστη ερμηνεία της Μαρίας Κάλλας.
Νόρμα: η παιδοκτονία
Η Νόρμα θυσιάζει το καθήκον προς την πατρίδα της γιατί ερωτεύεται έναν ξένο άντρα, στην αγκαλιά του οποίου θέλει να βρει «ζωή, πατρίδα κι ουρανό».
Ο Μπελίνι έγραψε την Υπνοβάτι (Somnambula) το 1830, η παρουσίαση της οποίας οδήγησε τον Τζουζέπε Κριβέλλι να του παραγγείλει, έναντι αδρής αμοιβής, τη Νόρμα για τη Σκάλα του Μιλάνου: ο λιμπρετίστας Ρομάνι βασίστηκε στη γαλλική τραγωδία Νόρμα: η παιδοκτονία του Αλεξάντρ Σουμέ, μια εκγαλλισμένη νεοκλασικιστική εκδοχή της Μήδειας του Ευριπίδη και έγραψε τρεις απανωτές εκδοχές, παραλείποντας την επί σκηνής αυτοκτονία της Νόρμα και επιλέγοντας την πιο «χριστιανική» εκδοχή της ανάθεσης των παιδιών στον αρχιερέα πατέρα της Νόρμας. Η πρεμιέρα του λυρικού δράματος υπήρξε αποτυχία, και σε μιαν εποχή όπου μεσουρανούσε η όπερα Κουρσάρος του Τζοβάννι Πατσίνι. Το 1890, μετά από περιοδείες στην Ευρώπη, η Νόρμα γνώρισε τεράστια επιτυχία στη Νέα Υόρκη, με αποτέλεσμα να γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής και στην Ευρώπη στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα.
Στη σύνθεση της σκηνικής περσόνας της Νόρμα συνέβαλε, εκτός από το πρότυπο της ευριπίδειας Μήδειας και η μυθική φιγούρα Βελέντα, μια μάγισσα των γερμανικών θρύλων. Στο λιμπρέτο επιστρατεύθηκε η φιγούρα του κελτικής καταγωγής ιερέα δρυΐδη της Γαλατίας των ρωμαϊκών χρόνων. Στη θεματολογία του έργου επικρατούν η κοσμική και ηθική τάξη, η καθολικότητα της λατρείας της ζωής, η ενοχή και η αδιέξοδη ερωτική έλξη προς τον αντίπαλο. Η Νόρμα θυσιάζει το καθήκον προς την πατρίδα της γιατί ερωτεύεται έναν ξένο άντρα, στην αγκαλιά του οποίου θέλει να βρει «ζωή, πατρίδα κι ουρανό».
Μια υπέροχη λυρική μουσική σε φουτουριστικό σκηνικό
Οι συναισθηματικές αποχρώσεις στο έργο είναι τόσο έντονες και τόσο αντιφατικές, ιδιαίτερα στον κεντρικό ρόλο, που απαιτούνται υψηλές υποκριτικές ικανότητες: η Νόρμα άλλοτε θυμώνει κι άλλοτε επιθυμεί εκδίκηση, άλλοτε ημερεύει και οδηγείται στη συμφιλίωση, άλλοτε υπερτονίζει τον ηγετικό της ρόλο ως πρωθιέρειας κι εκφράζεται με δυναμισμό και αυστηρότητα.
Η μουσική της όπερας αυτής είναι ιδιαίτερα εμπνευσμένη, με διαδοχικές πανέμορφες μελωδικές γραμμές και λυρικά μέρη που απαιτούν από τους ερμηνευτές ακρίβεια στην τεχνική του μπελ κάντο, (καθαρές κλίμακες, αρπισμούς, τρίλιες), ένταση, δυναμισμό, αλλά και χάρη και πάθος. Οι συναισθηματικές αποχρώσεις στο έργο είναι τόσο έντονες και τόσο αντιφατικές, ιδιαίτερα στον κεντρικό ρόλο, που απαιτούνται υψηλές υποκριτικές ικανότητες: η Νόρμα άλλοτε θυμώνει κι άλλοτε επιθυμεί εκδίκηση, άλλοτε ημερεύει και οδηγείται στη συμφιλίωση, άλλοτε υπερτονίζει τον ηγετικό της ρόλο ως πρωθιέρειας κι εκφράζεται με δυναμισμό και αυστηρότητα. Όμως, με ψυχή ταλαιπωρημένη και ερωτευμένη, γίνεται κάποιες φορές έρμαιο του συναισθηματισμού της και παραδίδεται σε ξεσπάσματα λυρισμού.
Η καινοτόμα ισπανική θεατρική ομάδα Λα Φούρα ντελς Μπάους (ιδρύθηκε το 1979) κατασκεύασε μια απόλυτα φουτουριστική σκηνική σύνθεση: αντικείμενα, κοστούμια, λεντς που φωτίζονται μέσα από τα κοστούμια, μηχανισμοί, δάπεδο, σύνολο βίντεο που προβάλλονται, αξιοποίηση του φωτισμού και της εμφάνισης των ερμηνευτών στο σύνολο του θεατρικού χώρου, στις παρόδους, εκτός και εντός σκηνής, σε κάθε σημείο του κοίλου του Ηρωδείου. Η όλη σύλληψη ήταν καλαίσθητη-στα πλαίσια της σύγχρονης εκδοχής του αισθητικώς «καλού». Η σκηνογραφία παρέπεμπε σε κάποιο νησί του μέλλοντος όπου έχει επιτελεσθεί ένα είδος οικολογικής καταστροφής, όπου (μέσω προβολής) σωροί σκουπιδιών αδειάζονταν επί σκηνής και όπου η χορωδία υποδύθηκε τον ρόλο του «απολυμαντή». Μεταπυρηνική ερήμωση, λύματα που κυλούν σε ζοφερούς ποταμούς ανάμεσα σε πολτοποιημένα απόβλητα, εσωτερικά φωτισμένα κοστούμια, γενικότερα προσεγμένες προβολές και χρωματική αρμονία με άποψη, δεν κατόρθωσαν, ωστόσο, να απαρτιώσουν την επιδιωκόμενη αντίστιξη προς τον λυρισμό της μουσικής. Ο άξονας σύνδεσης του κεντρικού ζητήματος του λιμπρέτου προς αυτό το μελλοντολογικό «σύμπαν» ήταν πολύ χαλαρός, πράγμα που επιβεβαιώνει την άποψη ότι ο εκσυγχρονισμός του λυρικού θεάτρου δεν πετυχαίνει πάντα.
Ερμηνείες και γενική αποτίμηση της παράστασης
Στην παράσταση της 9ης Ιουνίου τον ρόλο της Νόρμα ερμήνευσε η ιταλίδα υψίφωνος Κάρμεν Τζανναττάζιο, της οποίας η ερμηνεία βελτιωνόταν όσο περνούσε η ώρα. Στην πασίγνωστη άρια «Αγνή θεά» (Casta Diva), μολονότι δεν της έλειπε η ευαισθησία, φάνηκε μια κόπωση στην αναπνοή, που επηρέασε το φραζάρισμα.
Στην παράσταση της 9ης Ιουνίου τον ρόλο της Νόρμα ερμήνευσε η ιταλίδα υψίφωνος Κάρμεν Τζανναττάζιο, της οποίας η ερμηνεία βελτιωνόταν όσο περνούσε η ώρα. Στην πασίγνωστη άρια «Αγνή θεά» (Casta Diva), μολονότι δεν της έλειπε η ευαισθησία, φάνηκε μια κόπωση στην αναπνοή, που επηρέασε το φραζάρισμα. Εδώ όμως πρέπει να πούμε πως η αξεπέραστη ερμηνεία της Μαρία Κάλας στην άρια αυτή έχει αποτυπωθεί τόσο έντονα στο μυαλό μας, ως παγκόσμιο ρεκόρ που δύσκολα μπορεί μια μεταγενέστερη σοπράνο να το καταρρίψει. Πάντως, η Τζανναττάζιο πέτυχε τις δραματικές αλλαγές, δέσποσε με τη σκηνική της παρουσία, ελίχθηκε με ευκολία άλλοτε στον τρυφερό και άλλοτε στον αυστηρό τόνο.
Εντυπωσιακή ήταν η είσοδος της αντιζήλου της, της Ανταλτζίζα, που την ερμήνευσε η υψίφωνος Τσέλια Κοστέα. Φωνή πιο στερεή σε έναν ρόλο λιγότερο απαιτητικό από εκείνον της Νόρμα αλλά εξίσου σημαντικό. Η κυρία Κοστέα ήταν εξαιρετική σε τεχνική αρτιότητα, σε σκηνική παρουσία και ευαισθησία. Ωστόσο, το πρώτο ντουέτο των δύο γυναικών Sola, furtiva al tempio, ενώ ξεκίνησε εντυπωσιακά, ολοκληρώθηκε αδύναμα, με μέτριο συγχρονισμό στην κολορατούρα, γεγονός που μπορεί να οφειλόταν στην απουσία βλεμματικής επαφής των δυο γυναικών λόγω της θέσης τους στη σκηνή. Ήταν όμως εντυπωσιακές στο ντουέτο Mira o Norma. Στο ρόλο του Πολλιόνε ο πολωνός τενόρος Άρνολντ Ρουτκόφσκι εντυπωσίασε με την ένταση της φωνής του, με το καθαρό του ηχόχρωμα, ωστόσο ερμηνευτικά υπήρξε λίγο επίπεδος. Άρτιοι στους δευτερεύοντες ρόλους ο Ρέυμoντ Ατσέτο (πατέρας της Νόρμας), η Βιολέττα Λόυστα (Κλοτίλντε) και ο Γιάννης Καλύβας (Φλάβιο).
Ο ταλαντούχος μαέστρος Γιώργος Μπαλατσινός μετέδωσε νεανικό σφρίγος στην ορχήστρα, ειδικά στο πρώτο μέρος. Ωστόσο η ορχήστρα στο δεύτερο μέρος έδειξε σημάδια κόπωσης, κυρίως με κάποιες αστάθειες στον συγχρονισμό με τους τραγουδιστές. Σε γενικές γραμμές όμως απέδωσε με ευαισθησία το μουσικό κείμενο, δίνοντας έμφαση στις αντιφατικές συναισθηματικές αποχρώσεις. Εντυπωσιακή ήταν και η χορωδία της Λυρικής –αν και περισσότερο αιχμαλώτισαν το βλέμμα τα ανορθόδοξα κουστούμια των χορωδών– ενώ ικανοποιητικά απέδωσε το μέρος της και η μπάντα πνευστών από τα παρασκήνια στο πρώτο μέρος.
* Η ΧΡΥΣΑ ΣΤΡΟΓΓΥΛΗ είναι μουσικός και εκπαιδευτικός.
Τελευταίο βιβλίο του, η νουβέλα «Το κυνήγι του βασιλιά Ματθία» (εκδ. Κριτική).