Ακόμη κι αν δεχθούμε, που οφείλουμε να το κάνουμε, πως ο προσδιορισμός «γυναικεία λογοτεχνία» είναι αν μη τι άλλο μειωτικός, πολιτικά μη ορθός και, σαφώς, λογοτεχνικά ατελής, δεν γίνεται να μην παραδεχθούμε πως κάποια βιβλία είναι περισσότερο γυναίκεια από κάποια άλλα. Με την έννοια ότι διερευνούν/εξερευνούν τη γυναίκεια φύση με τρόπο απαράμιλλα ευθύ αναζητώντας εκείνα τα κίνητρα που την καθορίζουν. Το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια τα περισσότερα από αυτά τα μυθιστορήματα είναι γραμμένα από γυναίκες σημαίνει πολλά. 

Γυναικείο χέρι γράφει για γυναίκες πρωταγωνίστριες (όλων των ηλικιών) αφήνοντας στην άκρη του οπτικού πεδίου την ανδρική παρουσία. Ακόμη κι αν δεν την διαγράψει εντελώς, σίγουρα δεν την θέτει στο κέντρο της προβληματικής.

Είτε προφανώς δεν υπάρχει στις μέρες μας κάποιος Τρούμαν Καπότε να μιλήσει για τις γυναίκες όπως στο Πρόγευμα στο Τίφφανυς  (μτφρ. Ανδρέας Αποστολίδης, εκδ. Πατάκη) είτε λείπει κάποιος άλλος λεπταίσθητος Κολμ Τοϊμπίν να μεταφέρει στο χαρτί την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση γυναικών που αναζητούν την ταυτότητά τους σε έναν κόσμο που τις δεσμεύει και τις περιζώνει. Η λογοτεχνία, όπως και η ζωή, δεν αγαπάει τα «κενά». Πάντα υπάρχει κάποιος που θα βρεθεί να μιλήσει για τα ανθρώπινα από την πλευρά των γυναικών. Αν μη τι άλλο, τούτο το χρειάζονται και οι άρρενες αναγνώστες – ως εκ τούτου η καλή λογοτεχνία απορροφά το ενδιαφέρον των πάντων (ανεξάρτητα από το φύλο τους). 

Να, όμως, που η έλευση της Έλενα Φερράντε και της Ρέιτσελ Κασκ έθεσαν επί τάπητος το ζήτημα σε άλλες βάσεις. Γυναικείο χέρι γράφει για γυναίκες πρωταγωνίστριες (όλων των ηλικιών) αφήνοντας στην άκρη του οπτικού πεδίου την ανδρική παρουσία. Ακόμη κι αν δεν την διαγράψει εντελώς, σίγουρα δεν την θέτει στο κέντρο της προβληματικής. Εκεί παραμένει μόνο η γυναικεία φιγούρα, τα πάθη, οι εσωτερικές της περιδινήσεις και τα ουσιαστικά ζητούμενά της. 

Το μυθιστόρημα της Ντονατέλα Ντι Πιετραντόνιο Αρμινούτα (μτφρ. Δήμητρα Δότση, εκδ. Ίκαρος) εντάσσεται στη χορεία αυτών των βιβλίων που αναφέραμε προηγουμένως. Η κεντρική ηρωίδα είναι ένα μικρό κορίτσι που ξαφνικά χάνει το έδαφος κάτω από τα πόδια της. Είναι ένα κορίτσι που το γυρίζουν πίσω (εξ ου και το προσωνύμιο Αρμινούτα που της «κόλλησαν»). Η μικρή μεγάλωσε σε μια οικογένεια που δεν ήταν δική της κι όταν αναγκάστηκε να επιστρέψει στους φυσικούς της γονείς, ο υπαρξιακός πυρήνας που την συνείχε διαλύθηκε αυτοστιγμεί. 

Στην ουσία αυτό που υπέστη ήταν ένα ψυχολογικό και πολιτισμικό σοκ. Από την ηρεμία μιας οικογένειας που της παρείχε όλες τις ανέσεις βρέθηκε, αίφνης, σε μια πολυπληθή οικογένεια –την πραγματική της– όπου κυριαρχούσε η απάθεια, η αδιαφορία και ο σκληρός νόμος του ισχυρού. Από την βολή της πόλης μεταπήδησε στην αγριότητα του χωριού. Και, τελικά, χάνοντας το οικείο περιβάλλον των φίλων και της ασφάλειας, βίωσε την ανοικείωση και την ανασφάλεια στον υπέρτατο βαθμό. Πάνω από όλα, όμως, το αίσθημα της προδοσίας την φυλάκισε σε ένα παρελθόν που δεν θα μπορούσε να το αποκτήσει ξανά και σε ένα παρόν που δεν γινόταν να το αποδεχθεί και να γίνει οργανικό μέλος της. 

Η Donatella Di Pietrantonio

Τι καταφέρνει η Πιετραντόνιο; Να μας μεταφέρει πολλά στοιχεία της ηρωίδα της με άμεσο και ευθύ τρόπο. Δεν υπερβάλλει στο συναίσθημα, δεν χρησιμοποιεί πληθωριστικά σχήματα να μας κάνει στανικά να την αγαπήσουμε.

Βρισκόμενη σε διαρκή κατάσταση σύγχυσης και εντελώς έξω από τα νερά της, η ηρωίδα της Ντι Πιετραντόνιο μεγαλώνει μέσα σε εσωτερικά τραντάγματα που την μετατοπίζουν συνεχώς. Είναι το καλομαθημένο κορίτσι μέσα σε μια «αγέλη» χωριατόπαιδων που δεν έχουν ζέση για τα γράμματα και η τραχύτητά τους της φαντάζει ξένη και απόκοσμη. Ζει το φούντωμα του έρωτα (με τον μεγάλο της αδελφό που της είναι επίσης ξένος), της γυναίκειας φιλίας (με την μικρή της αδελφή, επίσης ξένη), των ονείρων για το μέλλον, τη στιγμή που τελεί υπό καθεστώς πλήρους αμφιβολίας. Γιατί την άφησε η πρώτη της μητέρα; Αρρώστησε ή πέθανε; Οι αρχικοί της φόβοι εξατμίζονται, όταν το «φάντασμα» της πρώτης μητέρας επεμβαίνει στη ζωή της με τη δεύτερη, τη φυσική, και προσπαθεί με δώρα και νουθεσίες να διορθώσει ένα μεγάλο λάθος που κόστισε στη ζωή του κοριτσιού. 

Δεν είναι, δα, και κανένα φοβερό spoiler αν πούμε πως η θετή μητέρα της έμεινε έγκυος με άλλον άντρα, οπότε αναγκάστηκε να επιστρέψει την υιοθετημένη κόρη στην κούρνια που τη γέννησε. Για την Αρμινούτα, η γνώση των πραγματικών γεγονότων θα είναι η απαρχή της συνειδητοποίησης και της αποδοχής. Η ζωή της ποτέ δεν θα είναι όπως πρώτα, αλλά με κάποιο τρόπο, αυτή η νέα διευθέτηση δεν είναι δυνατό να αλλάξει. Ως εκ τούτου, οφείλει να τη δεχθεί και να προχωρήσει. 

Προφανώς έχουμε να κάνουμε με μυθιστόρημα σταδιακής ωρίμασης του ήρωα και περάσματος από την αφέλεια της παιδικότητας στην πρώιμη ωριμότητα της εφηβείας. Τι καταφέρνει η Πιετραντόνιο; Να μας μεταφέρει πολλά στοιχεία της ηρωίδα της με άμεσο και ευθύ τρόπο. Δεν υπερβάλλει στο συναίσθημα, δεν χρησιμοποιεί πληθωριστικά σχήματα να μας κάνει στανικά να την αγαπήσουμε. Επίσης, η διαχείριση του περιβάλλοντος στο οποίο κινείται το μυθιστόρημα είναι δομημένο με στέρεο και γλαφυρό τρόπο. Ο κλειστός κόσμος της ιταλικής επαρχίας, τα σφραγισμένα στόματα, η ενοχή και η μπρουταλιτέ που κυριαρχούν εντός των τειχών, γίνονται απαραίτητο υλικό στο μυθιστόρημα και πλέκονται άρρηκτα με τη δομή του.

Τι δεν καταφέρνει η Πιετραντόνιο; Να ξεφύγει από το προφανές. Η Αρμινούτα δεν έχει το εύρος και το βάθος της Νόρα Γουέμπστερ ή των ηρωίδων της Χάνα Κεντ. Το βάθεμα στα ψυχολογικά κίνητρα, εδώ, είναι περιορισμένο και μη επαρκές.

Τι δεν καταφέρνει η Πιετραντόνιο; Να ξεφύγει από το προφανές. Η Αρμινούτα δεν έχει το εύρος και το βάθος της Νόρα Γουέμπστερ (μιας και μιλούσαμε για τον Τοϊμπίν) ή των ηρωίδων της Χάνα Κεντ. Το βάθεμα στα ψυχολογικά κίνητρα, εδώ, είναι περιορισμένο και μη επαρκές. Η ανάδευση των συναισθημάτων δεν καταφέρνει να ξεφύγει πολύ από την επιφάνεια των πραγμάτων. Τα γεγονότα είναι –ή γίνονται εν προόδω– δεδομένα κι εκεί που αναμένεις να δεις τον βυθό της ηρωίδας να εμφανίζεται στα μάτια σου, αυτός ολοένα θαμπώνει και χάνεται. Ναι, την κατανοήσεις την Αρμινούτα, ακούς τη μουσική της ψυχής της, σε κάποια σημεία οι νότες αποκτούν ένα κάποιο βάθος, αλλά την επόμενη στιγμή, στο μουσικό μέτρο που ακολουθεί, εκεί που περιμένεις την κορύφωση, τα πνευστά σιωπούν. 

Το βιβλίο έγινε best seller και, όντως, κατέκτησε το κοινό και τους κριτικούς της Ιταλίας. Τίποτα το μη αναμενόμενο. Είναι άλλωστε ένα βιβλίο που διαβάζεται άνετα. Ίσως αυτό είναι, τελικά, το θέμα: διαβάζεται «άνετα». Οι αναγκαίες αμυχές του δεν δίνουν «πλούσια» τραύματα. Η μετάφραση ανήκει στην πολύπειρη Δήμητρα Δότση, η οποία έχει φέρει στα μέρη μας –χάρη στη μεταφραστική της προσπάθεια– και την τετραλογία της Έλενα Φερράντε. Άρα, γνωρίζει πολύ καλά τους κώδικες και τις αναφορές στη χώρα και την εποχή που πάνω κάτω κινούνται και οι δύο συγγραφείς.

* Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.
Τελευταίο βιβλίο του, η συλλογή διηγημάτων «Όπως και αν έρθει αυτό το βράδυ» (εκδ. Μελάνι).

Αρμινούτα
Donatella Di Pietrantonio
Μτφρ. Δήμητρα Δότση
Ίκαρος 2018
Σελ. 216, τιμή εκδότη €13,30