Το χειμαρρώδες κείμενο του Μπαλζάκ διαβάζεται με την απόλαυση που προσφέρουν τα κλασικά έργα – κυρίως αυτά που καθόρισαν την εποχή τους και τη γραφή των νεότερων. Για να μιλήσεις, ωστόσο, για ένα τέτοιο έργο (με την πολυσημία του, την ποιητικότητά του, τις ιδεολογικές του παραμέτρους αλλά και την απολαυστική του «φλυαρία») θαρρώ πως πρέπει να επιλέξεις έναν πιο ορθολογιστικό και δομημένο τρόπο παρουσίασης. 

Η αφορμή

Περιγράφοντας με έναν ιδιαίτερα γλαφυρό τρόπο την ηρωίδα του, η σκέψη του συγγραφέα πηγαίνει στην ερωμένη του, όσο για τη σκέψη του αναγνώστη, αυτή ταξιδεύει στις προσωπικές του πηγές έμπνευσης. Ο γόνιμος λογοτεχνικός διάλογος ανάμεσα στον συγγραφέα και το κοινό του.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι το μυθιστόρημα «προλογίζεται», εν είδει αφιέρωσης, με το κείμενο «Για μια Πολωνή», που γράφτηκε για την κόμισσα Χάνσκα, γνωστή και ως «Η Ξένη», γυναίκα με την οποία ο Μπαλζάκ είχε μακροχρόνια σχέση και με την οποία παντρεύτηκε λίγους μήνες πριν από τον θάνατό του. Κόρη μιας σκλαβωμένης γης, που σε κάνει άγγελο η αγάπη, δαίμονα τα καπρίτσια, παιδί η πίστη, γέρο η πείρα, άντρα το μυαλό. Γυναίκα η καρδιά, γίγαντα η ελπίδα, μάνα η οδύνη και ποιήτρια τα όνειρά σου· σ’ εσένα, που είσαι επίσης η Ομορφιά, αυτό το έργο […]

Στην πραγματικότητα ήταν ένα δικό της κείμενο (εν πολλοίς αυτοβιογραφικό) που ώθησε τον Μπαλζάκ να γράψει τη Μοντέστ Μινιόν. Γνωστή συνθήκη αυτή στη συγγραφή. Οι αφορμές, πάντα προσωπικές, δίνουν την ώθηση σε έργα που τις υπερβαίνουν· έτσι οι μυθοπλασίες βρίσκουν τον δρόμο τους για το αναγνωστικό κοινό, που μέσα τους συναντά τις δικές του αφορμές με βάση τα δικά του δεδομένα ζωής. Περιγράφοντας με έναν ιδιαίτερα γλαφυρό τρόπο την ηρωίδα του, η σκέψη του συγγραφέα πηγαίνει στην ερωμένη του, όσο για τη σκέψη του αναγνώστη, αυτή ταξιδεύει στις προσωπικές του πηγές έμπνευσης. Ο γόνιμος λογοτεχνικός διάλογος ανάμεσα στον συγγραφέα και το κοινό του.

Η ένταξη στο ευρύτερο έργο – Ο στόχος

Η Μοντέστ Μινιόν αποτελεί κομμάτι της «Ανθρώπινης Κωμωδίας» («La Comédie humaine»), του εμβληματικού έργου του Μπαλζάκ, μέσα στο οποίο ο συγγραφέας (ένας από τους σημαντικότερους της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας) θέλησε να δείξει τα ήθη της κοινωνίας του 19ου αιώνα και να προσδιορίσει τις κοινωνικές συνθήκες που τα διαμόρφωσαν. Με καυστικότητα και χιούμορ (όπου χρειάζεται) φτιάχνει τα πορτραίτα των ανθρώπων, που ακολουθούν την εποχή τους, συμβιβάζονται ή επαναστατούν, εμπαίζουν το περιβάλλον τους ή υποτάσσονται καρτερικά σ’ αυτό. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως με το έργο αυτό ο Μπαλζάκ καταγράφει την ιστορία της κοινωνίας του ασκώντας ταυτόχρονα κριτική στις παραμέτρους που τη διαμορφώνουν, στα δεινά και στις πηγές τους. Το ενδιαφέρον έγκειται στο γεγονός πως, αν και η αναφορά του φυσικά γίνεται στη γαλλική κοινωνία από τη Γαλλική Επανάσταση ως τις μέρες του, οι κρίσεις του τείνουν να έχουν μια ενδιαφέρουσα διαχρονική σημασία. Ο λογοτεχνικός ρεαλισμός, αν μπορούμε να προσδιορίσουμε (άρα και να περιορίσουμε) τον τρόπο γραφής σε ένα μόνον είδος, επιτρέπει στους χαρακτήρες του να γίνουν περίοπτοι και  διαφανείς, εύκολα αναγνωρίσιμοι και προσεγγίσιμοι και από τον σημερινό αποδέκτη της γραφής του. Όπως γράφει ο ίδιος, οι ήρωές του είναι Υποχρεωμένοι να μιλούν ακατάπαυστα, όλοι αντικαθιστούν την ιδέα με τα λόγια, το συναίσθημα με τη φράση, και έτσι η ψυχή τους γίνεται λάρυγγας, φθείρονται και εξαχρειώνονται. Και στον Πρόλογό του από τις «Σκηνές Ιδιωτικής Ζωής» (κομμάτι, επίσης, από την «Ανθρώπινη Κωμωδία») κάνει μια εύστοχη παρομοίωση για τα πρόσωπα του έργου του: Οι διαφορές ανάμεσα σε έναν στρατιώτη, έναν εργάτη, έναν υπάλληλο, έναν δικηγόρο, έναν φυγόπονο, έναν σοφό, έναν πολιτικό, έναν έμπορο, έναν ναυτικό, έναν ποιητή, έναν φτωχό, έναν ιερέα, μολονότι συλλαμβάνονται πιο δύσκολα, είναι εξίσου σημαντικές μ’ εκείνες που διακρίνουν τον λύκο, το λιοντάρι, τον γάιδαρο, το κοράκι, τον καρχαρία, τη φώκια, το πρόβατο κ.τ.λ. Υπήρχαν λοιπόν και θα υπάρχουν εσαεί κοινωνικά είδη όπως υπάρχουν τα ζωολογικά είδη.

Η πλοκή – Το παιχνίδι της παραπλάνησης

Οχυρωμένα τα πρόσωπα πίσω από τη μεταμφίεση της μάσκας, δρουν απελευθερωμένα, μιλούν απροκάλυπτα, συνεχίζουν το παιχνίδι που εμπνεύστηκε ο συγγραφέας. Έτσι στήνεται η κωμωδία που περιγελά και εμπαίζει τα αστικά ήθη αποκαλύπτοντας τις σαθρές ρίζες του κοινωνικού συστήματος.

Ο χώρος της αφήγησης είναι η Χάβρη και ο χρόνος στη μεταναπολεόντεια εποχή. Ο πατέρας της Μοντέστ, ο έμπορος Σαρλ Μινιόν, αναγκάζεται να αφήσει την πατρίδα του ψάχνοντας μια καλύτερη τύχη, λόγω της οικονομικής κρίσης που έχει ξεσπάσει και θέτει την καλή ως τότε ζωή της οικογένειάς του (σύζυγο και δύο κόρες) σε κίνδυνο ανατροπής. Η Μοντέστ έχοντας να αντιμετωπίσει τη δύσκολη οικογενειακή κατάσταση (τον θάνατο της αδελφής της και την τυφλότητα της μητέρας της) καταφεύγει στον κόσμο των βιβλίων και ελκύεται από το έργο ενός ποιητή, του Καναλίς, χωρίς να τον έχει γνωρίσει προσωπικά. Θα επικοινωνήσει μαζί του με επιστολή με μια ελπίδα να τον γνωρίσει καλύτερα και ίσως αργότερα και δια ζώσης. Από το σημείο αυτό θα αρχίσει το παιχνίδι της παραπλάνησης, που αποτελεί και το λάιτ μοτίφ του μυθιστορήματος. Ο Καναλίς θα αναθέσει στον Ερνέστ Λα Μπριέρ, τον γραμματέα του, να απαντήσει σαν να ήταν ο ίδιος. Έτσι θα αρχίσει η γραπτή επικοινωνία με την Μοντέστ, η οποία αγνοώντας φυσικά την αληθινή ταυτότητα του επιστολογράφου, θα θεωρήσει πολύ ελκυστική την προσωπικότητα του θεωρούμενου ποιητή. Και η ίδια, όμως, δεν θα αποκαλύψει την αλήθεια για την οικονομική κατάσταση της οικογένειάς της παρουσιάζοντας τον εαυτό της ως πλούσια κληρονόμο προσθέτοντας έτσι το δικό της μερίδιο στην κατασκευή της πλάνης. Το τρίτο μέρος της παραπλάνησης θα το επωμιστεί ο πατέρας, που επιστρέφει οικονομικά πάλι δυνατός. Εδώ κυριαρχεί το θεατρικό σκηνικό της κωμωδίας, έτσι όπως θα κληθούν από αυτόν οι φερέλπιδες μνηστήρες της Μοντέστ (έχουν αυξηθεί εν τω μεταξύ) προκειμένου  να επιδοθούν σε ένα παιχνίδι με μάσκες. Τα αρχαία μοτίβα σε άψογο χειρισμό από τον Μπαλζάκ. Οχυρωμένα τα πρόσωπα πίσω από τη μεταμφίεση της μάσκας, δρουν απελευθερωμένα, μιλούν απροκάλυπτα, συνεχίζουν το παιχνίδι που εμπνεύστηκε ο συγγραφέας. Έτσι στήνεται η κωμωδία που περιγελά και εμπαίζει τα αστικά ήθη αποκαλύπτοντας τις σαθρές ρίζες του κοινωνικού συστήματος.

O Honoré De Balzac

Ο ρόλος του αφηγητή

Η ιστορία έρχεται σ’ εμάς μέσα από τη φωνή του τριτοπρόσωπου αφηγητή/συγγραφέα, ο οποίος απομυθοποιεί σκόπιμα το «μαγικό ψεύδος» της λογοτεχνίας χειριζόμενος το υλικό του (πρόσωπα και καταστάσεις) από τη θέση ενός μαέστρου/σκηνοθέτη, που από την αρχή αποκαλύπτει τον ρόλο του παρεμβαίνοντας, σχολιάζοντας, ρίχνοντας φως στα σημεία που επιθυμεί να προσέξουμε.

Η ιστορία έρχεται σ’ εμάς μέσα από τη φωνή του τριτοπρόσωπου αφηγητή/συγγραφέα, ο οποίος απομυθοποιεί σκόπιμα το «μαγικό ψεύδος» της λογοτεχνίας χειριζόμενος το υλικό του (πρόσωπα και καταστάσεις) από τη θέση ενός μαέστρου/σκηνοθέτη, που από την αρχή αποκαλύπτει τον ρόλο του παρεμβαίνοντας, σχολιάζοντας, ρίχνοντας φως στα σημεία που επιθυμεί να προσέξουμε· στην ουσία κατευθύνει την ανάγνωση χωρίς να αποκρύπτει ούτε την ταυτότητά του ως δημιουργού ούτε και τον σκοπό της γραφής του. Τα περισσότερα δράματα οφείλονται στις ιδέες που διαμορφώνουμε για τα πράγματα. Τα γεγονότα που μας φαίνονται τραγικά δεν είναι τίποτ’ άλλο από θέματα που η ψυχή μας μετατρέπει σε τραγωδίες ή σε κωμωδίες, ανάλογα με τον χαρακτήρα μας. Άλλωστε ο τίτλος του ευρύτερου έργου, στο οποίο εντάσσεται η Μοντέστ Μινιόν, «Ανθρώπινη Κωμωδία» (ο συνειρμός με τη δαντική «Θεία Κωμωδία» αυτονόητος) δείχνει πως εν γνώσει του κατέθετε στο κοινό ένα σπουδαίο έργο. Η «Ανθρώπινη Κωμωδία» αποτελεί πράγματι ένα κλασικό έργο, στο οποίο με ενδιαφέρον στρεφόμαστε και σήμερα. 

Η έκδοση

Η σειρά Aldina των εκδόσεων Gutenberg (που εμπνεύστηκε και οργάνωσε ο εκλιπών Δημήτρης Αρμάος) ήδη μας έχει δώσει εξαιρετικά βιβλία και ως επιλογή έργων αλλά και ως αισθητική παρουσίαση. Όλα τα τεχνικά σημεία της έκδοσης αλλά και αυτά του περιεχομένου αποδεικνύουν τον σεβασμό προς τον αναγνώστη. Το εξώφυλλο (Σύλβια Αντωνιάδη, Μοντέστ Μινιόν, 2018) εύστοχα σχολιάζει το περιεχόμενο, η μετάφραση της Έφης Κορομηλά αποδίδει με τον καλύτερο τρόπο το κλασικό πρωτότυπο, το κατατοπιστικό Παράρτημα συμπληρώνει την ξεχωριστή έκδοση. 

* Η ΔΙΩΝΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ είναι συγγραφέας.
Τελευταίο της βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Ο βιωμένος χρόνος» (εκδ. ΑΩ).

Η Μοντέστ Μινιόν
Honoré De Balzac
Μτφρ. Έφη Κορομηλά
Gutenberg 2018
Σελ. 528, τιμή εκδότη €19,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ HONORÉ DE BALZACÉ DE BALZAC