alt

Για το μυθιστόρημα του Χαβιέρ Θέρκας «Ο απατεώνας» (μτφρ. Γεωργία Ζακοπούλου, εκδ. Πατάκη).

Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη

Ο Χαβιέρ Θέρκας δεν είναι ένας τυχαίος συγγραφέας. Έχει να επιδείξει μερικά πολύ δυνατά βιβλία, τα οποία τον έκαναν γνωστό κι εκτός Ισπανίας, αφού μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες όπως στα ελληνικά. Ο ένοικος (1987) μας συστήνει τον συγγραφέα, ο οποίος επανεισάγει το θέμα Φράνκο, οι Στρατιώτες της Σαλαμίνας (2001) είναι ίσως το πιο γνωστό του έργο, όπου συνδυάζει τη μυθοπλασία με τα ντοκουμέντα, ένα είδος non-fiction, για να μιλήσει για τα ηθικά διλήμματα του Εμφυλίου, ενώ και Οι νόμοι των συνόρων (2012) δείχνουν έναν δεινό αφηγητή, που απλώνει τους προβληματισμούς του σε ποικίλα πεδία.

Έχουμε δηλαδή έναν άνθρωπο που έπλασε τον μυθοπλαστικό εαυτό του, όχι στις σελίδες ενός μυθιστορήματος, αλλά μέσα στη ζωή και στην κοινωνία, η οποία δεν μπορούσε να ξεχωρίσει την αλήθεια από το ψέμα, ώσπου ένας ιστορικός αποκάλυψε την πραγματικότητα.

Στον Απατεώνα αναπηδάς από τις πρώτες σελίδες, καθώς συναντάς εξ αρχής δύο πολύ ευοίωνα ευρήματα για το μέλλον της ανάγνωσης. Πρώτον, αφηγητής είναι ο ίδιος ο συγγραφέας –δεδομένο πλέον σε πολλά βιβλία, αλλά λογοτεχνικά πετυχημένο–, ο οποίος προσπαθεί να ξεπεράσει τα ψυχολογικά του προβλήματα μέσω της μυθοπλασίας· «η πραγματικότητα σκοτώνει, η μυθοπλασία σώζει», λέει χαρακτηριστικά ο ίδιος. Δεύτερον, επιλέγει (ή τον επέλεξε) ως ήρωα τον Ενρίκ Μάρκο, έναν Βαρκελωνέζο που ναι μεν βρέθηκε στις φυλακές της Γερμανίας μέσα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά όχι σε στρατόπεδο συγκέντρωσης (στο Φλόσενμπεργκ) ως Δημοκρατικός αιχμάλωτος, όπως αυτός διατυμπάνιζε για τριάντα περίπου χρόνια. Χάρη σ’ αυτήν την πλαστή φήμη, κέρδιζε για τρεις δεκαετίες τιμές, έγινε πρόεδρος των Ισπανών Εκτοπισμένων στα ναζιστικά στρατόπεδα, εκφωνούσε λόγους και προέβαλλε το εγώ του πάνω σ’ αυτό το θεμελιώδες ψέμα. Έχουμε δηλαδή έναν άνθρωπο που έπλασε τον μυθοπλαστικό εαυτό του, όχι στις σελίδες ενός μυθιστορήματος, αλλά μέσα στη ζωή και στην κοινωνία, η οποία δεν μπορούσε να ξεχωρίσει την αλήθεια από το ψέμα, ώσπου ένας ιστορικός αποκάλυψε την πραγματικότητα.

Το μυθιστόρημα του Χαβιέρ Θέρκας στηρίζεται σε ένα πραγματικό γεγονός και σε ένα πραγματικό πρόσωπο. Έτσι, η μυθοπλασία του αγκαλιάζει μια πραγματικότητα, η οποία με τη σειρά της είχε εγκολπωθεί ένα ζωτικό ψεύδος. Σ’ αυτό το πλαίσιο έχει μια ιστορική και μια μυθιστορική-αυτοαναφορική βάση. Από τη μία, αναφέρεται στην Ιστορία όπως τη βίωσε ο Μάρκο, μέσα από τις μαρτυρίες του αλλά και μέσω της προσπάθειας του αφηγητή να επιβεβαιώσει όσα λέει ο υπερήλικος «απατεώνας», καθώς αυτός είναι ήδη σεσημασμένος ψεύτης και δεν είναι δυνατόν να γίνει εύκολα πιστευτός, τόσο για τις διώξεις του όσο και για άλλες πτυχές της ζωής του: από τη συμμετοχή του στον Εμφύλιο με το μέρος των Δημοκρατικών Καταλανών εναντίον του Φράνκο το 1938-1939 μέχρι μια πλειάδα λεπτομερειών και βιογραφικών στοιχείων, που τίθενται σε αμφισβήτηση.

Το έργο έχει αυτοαναφορική βάση, καθώς αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο συντίθεται, στον τρόπο έρευνας του Χαβιέρ Θέρκας, τον τρόπο συγκέντρωσης και επιβεβαίωσης του υλικού του, τις σκέψεις του μέχρι να ξεκινήσει αλλά και καθώς ετοίμαζε το μυθοπλαστικό του βιβλίο.

Από την άλλη, το έργο έχει αυτοαναφορική βάση, καθώς αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο συντίθεται, στον τρόπο έρευνας του Χαβιέρ Θέρκας, τον τρόπο συγκέντρωσης και επιβεβαίωσης του υλικού του, τις σκέψεις του μέχρι να ξεκινήσει αλλά και καθώς ετοίμαζε το μυθοπλαστικό του βιβλίο, την όλη πορεία κοσκινίσματος των ιστορικών-βιογραφικών δεδομένων και της μετατροπής τους σε μυθιστόρημα. Η αφήγηση για τον Μάρκο συμπλέκεται με την αυτοαφήγηση για τον ίδιο τον Θέρκας.

Η Ιστοριογραφία, λένε πλέον οι ειδικοί, είναι κι αυτή μια αφήγηση, μια λεκτική προσπάθεια να αποδοθεί το παρελθόν, το οποίο δεν είναι αυτό καθαυτό μια αντικειμενική πραγματικότητα. Το ίδιο κι η λογοτεχνία είναι η προσπάθεια να καταγραφεί μια ερμηνεία του παρελθόντος, να δοθούν ιδεολογικές βάσεις, να διακριβωθεί η αλήθεια, που, όσο κι αν αναζητείται, συχνά μένει μετέωρη κι απρόσιτη. Ο Χαβιέρ Θέρκας μάς βάζει στο παιχνίδι της έρευνας επί της μαρτυρίας του Ενρίκ Μάρκο, χωρίς να ξέρουμε αν ο ίδιος ο συγγραφέας πλάθει τις δικές του αλήθειες, παίζει με το παρελθόν και τις εκατέρωθεν αντιφατικές απόψεις, φτιάχνει περαιτέρω τη δική του μυθοπλασία –πώς αλλιώς αφού είναι μυθιστόρημα;–, αναζητώντας την πραγματικότητα και το ψέμα στη ζωή του πρωταγωνιστή του. 

alt
Ο Χαβιέρ Θέρκας

 

Δυο γραμμές, δύο επίπεδα

Έτσι, Ο απατεώνας προχωρά σε δύο γραμμές. Από τη μια, ο Χαβιέρ Θέρκας διερευνά τη ζωή του Μάρκο κι έτσι αναπλάθει την ιστορία της Βαρκελώνης (και της Ισπανίας ευρύτερα) από τα χρόνια του Εμφυλίου μέχρι το φρανκικό καθεστώς και μετά, στα χρόνια της δημοκρατίας και των συνδικαλιστικών αγώνων που ακολούθησαν. Ο αναγνώστης μαθαίνει πολλά για το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι στην μεταπολεμική Ισπανία, τις οργανώσεις, τις ζυμώσεις, όχι τόσο σε πολιτικό επίπεδο (της υψηλής πολιτικής) αλλά στο επίπεδο των απόηχων των ιδεολογιών και των διεκδικήσεων. Κι εκεί διαμορφώνονται θρύλοι, αφηγήματα κι ιδεολογήματα, όπως ήταν ο πρωταγωνιστής. 

Ο αναγνώστης μαθαίνει πολλά για το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι στην μεταπολεμική Ισπανία, τις οργανώσεις, τις ζυμώσεις, όχι τόσο σε πολιτικό επίπεδο (της υψηλής πολιτικής) αλλά στο επίπεδο των απόηχων των ιδεολογιών και των διεκδικήσεων. Κι εκεί διαμορφώνονται θρύλοι, αφηγήματα κι ιδεολογήματα, όπως ήταν ο πρωταγωνιστής. 

Από την άλλη, διερευνάται η έννοια της αλήθειας και τους ψεύδους. Πού αρχίζει το ένα και πού το άλλο, πότε το ψέμα είναι θεμιτό, τι έλεγε ο Πλάτωνας για το γενναίο ψεύδος και γιατί ο Μάριο Βάργκας Γιόσα χαρακτήριζε τον Μάρκο «μεγάλο μυθιστοριογράφο», ποια η διαφορά των μυθοπλαστικών ψεμάτων και των εξωλογοτεχνικών κ.ά. είναι ζητήματα που πραγματεύεται ο Χαβιέρ Θέρκας και, στην ουσία, αυτό είναι που διερευνά, ψάχνοντας την πραγματικότητα μέσα στη μυθοπλασία του ήρωά του. Ίσως γι’ αυτό φοβήθηκε στην αρχή να το ξεκινήσει, ίσως γι’ αυτό τον χαρακτήριζαν κι αυτόν «απατεώνα», ακριβώς επειδή ήταν ένας επαγγελματίας μυθιστοριογράφος που ξέρει την τεχνική της αληθοφανούς αναπαράστασης. 

Τώρα που το σκέφτομαι, υπάρχει και μια τρίτη γραμμή: η επινόηση του παρελθόντος που κάνει ο άνθρωπος για να στηρίξει το παρόν. Σε αντίθεση με τον Δον Κιχώτη, με τον οποίο ο Μάρκο –κατά τον συγγραφέα– έχει πολλές ομοιότητες, ο «απατεώνας» για να στηρίξει το παρόν του, το επιδειξιομανές παρόν, έπλασε το παρελθόν ανάλογα με τη μόδα της εποχής. Τι ήθελαν από έναν δραστήριο άνθρωπο; Να είναι μάχιμος, να είναι αντιναζιστής και να έχει διωχθεί, να είναι αντιφρανκικός με περγαμηνές φυλάκισης και βασανιστηρίων, να είναι συνδικαλιστικά ενεργός… Όλα αυτά μπόρεσε να τα επιλέξει ως συστατικά στοιχεία του βιογραφικού του! Αλλά η βολική αφήγηση του παρελθόντος είναι ίδιον και όλης της κοινωνίας που βγήκε από τη φρανκική δικτατορία κι ήθελε να δείξει ότι είτε δεν ήταν φίλα προσκείμενη ή ότι ήταν σφόδρα πολέμια με αυτή, λειαίνοντας τις αιχμές και μεγεθύνοντας τις όποιες αλήθειες.

Μέσα από όλα αυτά αλλά και χάρη στη γεμάτη ενδιαφέρον ανάγνωση που χαρίζει, το βιβλίο είναι εκπληκτικό, αφού εναλλάσσει πλήθος ιστορικών-βιογραφικών πληροφοριών με στοιχεία για την τεχνική του ψέματος και της μυθοπλασίας, εντός και εκτός λογοτεχνίας.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.

altΟ απατεώνας
Χαβιέρ Θέρκας
Μτφρ. Γεωργία Ζακοπούλου
Πατάκης 2018
Σελ. 568, τιμή εκδότη €19,90

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JAVIER CERCAS

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Μπαουμγκάρτνερ» του Πολ Όστερ (κριτική) – Tο κύκνειο άσμα ενός σπουδαίου δημιουργού

«Μπαουμγκάρτνερ» του Πολ Όστερ (κριτική) – Tο κύκνειο άσμα ενός σπουδαίου δημιουργού

Για το κύκνειο άσμα του Πολ Όστερ [Paul Auster] «Μπαουμγκάρτνερ» (μτφρ. Ιωάννα Ηλιάδη, εκδ. Μεταίχμιο).

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

Πανθομολογούμενα, ακόμα και οι σημαντικότεροι συγγραφείς προσεγγίζοντας το τέλος της ζωής τους σταδιακά χάνουν την αρχικ...

«Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ» του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (κριτική)

«Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ» του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (κριτική)

Για το μυθιστόρημα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ [Vladimir Nabokov] «Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ» (μτφρ. Ανδρέας Αποστολίδης, εκδ. Άγρα).

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

«Ήταν η ηχώ μιας πιθανής αλήθειας, μια επίκαιρη υ...

«Το μαύρο σύννεφο» του Φρεντ Χόιλ (κριτική) – Όταν ένας κορυφαίος φυσικός γράφει επιστημονική φαντασία

«Το μαύρο σύννεφο» του Φρεντ Χόιλ (κριτική) – Όταν ένας κορυφαίος φυσικός γράφει επιστημονική φαντασία

Για το μυθιστόρημα του Φρεντ Χόιλ [Fred Hoyle] «Το μαύρο σύννεφο» (μτφρ. Θοδωρής Πιερράτος, επίμετρο Richard Dawkins, φιλολογική επιμέλεια Τραϊανός Μάνος, εκδ. Ροπή).

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Στις μέρες μας ο κίνδυνος μιας...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Στη Ρέιτσελ Κασκ το βραβείο Γκόλντσμιθς 2024: Για το Parade που «γυρίζει τον κόσμο μας ανάποδα»

Στη Ρέιτσελ Κασκ το βραβείο Γκόλντσμιθς 2024: Για το Parade που «γυρίζει τον κόσμο μας ανάποδα»

Στη Ρέιτσελ Κασκ [Rachel Cusk] απονεμήθηκε το βραβείο Γκόλντσμιθς [Goldsmiths] για το μυθιστόρημά της Parade. Τα βιβλία της Κασκ κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Gutenberg.

Επιμέλεια Book Press

Στη ...

«Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν» του Δημήτρη Τσεκούρα (προδημοσίευση)

«Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν» του Δημήτρη Τσεκούρα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Δημήτρη Τσεκούρα «Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν – Ένα queer αστυνομικό ψυχόδραμα» που θα κυκλοφορήσει στις 14 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Η ανάκριση»

...
«Ένας απέραντος κόσμος» του βραβευμένου με Πούλιτζερ Εντ Γιόνγκ (κριτική) – «Αυτός ο κόσμος, ο μικρός, ο μέγας»

«Ένας απέραντος κόσμος» του βραβευμένου με Πούλιτζερ Εντ Γιόνγκ (κριτική) – «Αυτός ο κόσμος, ο μικρός, ο μέγας»

Για το βιβλίο του Εντ Γιόνγκ [Ed Yong] «Ένας απέραντος κόσμος» (μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδ. Πεδίο), «ένα μεγάλο δώρο που μπορούμε να κάνουμε στον εαυτό μας, στην προσπάθεια να αξιολογήσουμε ορθότερα την παρουσία μας σε τούτο τον πλανήτη».

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν» του Δημήτρη Τσεκούρα (προδημοσίευση)

«Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν» του Δημήτρη Τσεκούρα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Δημήτρη Τσεκούρα «Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν – Ένα queer αστυνομικό ψυχόδραμα» που θα κυκλοφορήσει στις 14 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Η ανάκριση»

...
«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το θεατρικό έργο του Βασίλη Κατσικονούρη «Γκουντ λακ», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

(Στο μπαρ του Μότζο. Ο ΜΗΤΣ με τον ΑΛΚΗ σ’ ένα τραπέζι. Ο ΜΗΤΣ έχ...

«Το παιδί και το κρι κρι» της Βάννας Κατσαρού (προδημοσίευση)

«Το παιδί και το κρι κρι» της Βάννας Κατσαρού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Βάννας Κατσαρού «Το παιδί και το κρι κρι», σε εικονογράφηση της Μαίης Σταθοπούλου, το οποίο κυκλοφορεί στις 6 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Λίγα λόγια για...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

  «Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες και Ελληνίδες συγγραφείς και μεταφραστές μας αποκαλύπτουν το μυθιστόρημα που τους μύησε στην αχανή χώρα. Οι επιλογές τους κυμαίνονται από εφηβικά αναγνώσματα μέχρι ένα πολύ επίκαιρο (και μη λογοτεχνικό) βιβλί...

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Επιλογή από τα καλύτερα κατασκοπευτικά μυθιστορήματα που έχουν κυκλοφορήσει τελευταία, συν λίγα παλαιότερα, από τα κορυφαία του είδους. Ταυτόχρονα, μια ευσύνοπτη μα πλήρης παρουσίαση της ιστορίας του είδους, μαζί με έναν αναστοχασμό πάνω στα όρια και τις συντεταγμένες του.

Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρί...

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Ο Οκτώβριος οδεύει προς το τέλος του, οι εκδότες έχουν ήδη βγάλει, ή βγάζουν αυτές τις μέρες, σημαντικά βιβλία που θα διαβαστούν και θα συζητηθούν τους μήνες που έρχονται. Επιλέξαμε ορισμένα από αυτά, ελληνικής και ξένης πεζογραφίας, κυρίως. Θα ακολουθήσουν, το επόμενο διάστημα, πολλά περισσότερα. 

Γράφ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

15 Δεκεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2023

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, ποιήματα: Επιλογή 100 βιβλίων, ελληνικών και μεταφρασμένων, από τη βιβλιοπαραγωγή του 2023. Επιλογή: Συντακτική ομάδα της Book

ΦΑΚΕΛΟΙ