Ο Χαβιέρ Θέρκας δεν είναι ένας τυχαίος συγγραφέας. Έχει να επιδείξει μερικά πολύ δυνατά βιβλία, τα οποία τον έκαναν γνωστό κι εκτός Ισπανίας, αφού μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες όπως στα ελληνικά. Ο ένοικος (1987) μας συστήνει τον συγγραφέα, ο οποίος επανεισάγει το θέμα Φράνκο, οι Στρατιώτες της Σαλαμίνας (2001) είναι ίσως το πιο γνωστό του έργο, όπου συνδυάζει τη μυθοπλασία με τα ντοκουμέντα, ένα είδος non-fiction, για να μιλήσει για τα ηθικά διλήμματα του Εμφυλίου, ενώ και Οι νόμοι των συνόρων (2012) δείχνουν έναν δεινό αφηγητή, που απλώνει τους προβληματισμούς του σε ποικίλα πεδία.

Έχουμε δηλαδή έναν άνθρωπο που έπλασε τον μυθοπλαστικό εαυτό του, όχι στις σελίδες ενός μυθιστορήματος, αλλά μέσα στη ζωή και στην κοινωνία, η οποία δεν μπορούσε να ξεχωρίσει την αλήθεια από το ψέμα, ώσπου ένας ιστορικός αποκάλυψε την πραγματικότητα.

Στον Απατεώνα αναπηδάς από τις πρώτες σελίδες, καθώς συναντάς εξ αρχής δύο πολύ ευοίωνα ευρήματα για το μέλλον της ανάγνωσης. Πρώτον, αφηγητής είναι ο ίδιος ο συγγραφέας –δεδομένο πλέον σε πολλά βιβλία, αλλά λογοτεχνικά πετυχημένο–, ο οποίος προσπαθεί να ξεπεράσει τα ψυχολογικά του προβλήματα μέσω της μυθοπλασίας· «η πραγματικότητα σκοτώνει, η μυθοπλασία σώζει», λέει χαρακτηριστικά ο ίδιος. Δεύτερον, επιλέγει (ή τον επέλεξε) ως ήρωα τον Ενρίκ Μάρκο, έναν Βαρκελωνέζο που ναι μεν βρέθηκε στις φυλακές της Γερμανίας μέσα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά όχι σε στρατόπεδο συγκέντρωσης (στο Φλόσενμπεργκ) ως Δημοκρατικός αιχμάλωτος, όπως αυτός διατυμπάνιζε για τριάντα περίπου χρόνια. Χάρη σ’ αυτήν την πλαστή φήμη, κέρδιζε για τρεις δεκαετίες τιμές, έγινε πρόεδρος των Ισπανών Εκτοπισμένων στα ναζιστικά στρατόπεδα, εκφωνούσε λόγους και προέβαλλε το εγώ του πάνω σ’ αυτό το θεμελιώδες ψέμα. Έχουμε δηλαδή έναν άνθρωπο που έπλασε τον μυθοπλαστικό εαυτό του, όχι στις σελίδες ενός μυθιστορήματος, αλλά μέσα στη ζωή και στην κοινωνία, η οποία δεν μπορούσε να ξεχωρίσει την αλήθεια από το ψέμα, ώσπου ένας ιστορικός αποκάλυψε την πραγματικότητα.

Το μυθιστόρημα του Χαβιέρ Θέρκας στηρίζεται σε ένα πραγματικό γεγονός και σε ένα πραγματικό πρόσωπο. Έτσι, η μυθοπλασία του αγκαλιάζει μια πραγματικότητα, η οποία με τη σειρά της είχε εγκολπωθεί ένα ζωτικό ψεύδος. Σ’ αυτό το πλαίσιο έχει μια ιστορική και μια μυθιστορική-αυτοαναφορική βάση. Από τη μία, αναφέρεται στην Ιστορία όπως τη βίωσε ο Μάρκο, μέσα από τις μαρτυρίες του αλλά και μέσω της προσπάθειας του αφηγητή να επιβεβαιώσει όσα λέει ο υπερήλικος «απατεώνας», καθώς αυτός είναι ήδη σεσημασμένος ψεύτης και δεν είναι δυνατόν να γίνει εύκολα πιστευτός, τόσο για τις διώξεις του όσο και για άλλες πτυχές της ζωής του: από τη συμμετοχή του στον Εμφύλιο με το μέρος των Δημοκρατικών Καταλανών εναντίον του Φράνκο το 1938-1939 μέχρι μια πλειάδα λεπτομερειών και βιογραφικών στοιχείων, που τίθενται σε αμφισβήτηση.

Το έργο έχει αυτοαναφορική βάση, καθώς αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο συντίθεται, στον τρόπο έρευνας του Χαβιέρ Θέρκας, τον τρόπο συγκέντρωσης και επιβεβαίωσης του υλικού του, τις σκέψεις του μέχρι να ξεκινήσει αλλά και καθώς ετοίμαζε το μυθοπλαστικό του βιβλίο.

Από την άλλη, το έργο έχει αυτοαναφορική βάση, καθώς αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο συντίθεται, στον τρόπο έρευνας του Χαβιέρ Θέρκας, τον τρόπο συγκέντρωσης και επιβεβαίωσης του υλικού του, τις σκέψεις του μέχρι να ξεκινήσει αλλά και καθώς ετοίμαζε το μυθοπλαστικό του βιβλίο, την όλη πορεία κοσκινίσματος των ιστορικών-βιογραφικών δεδομένων και της μετατροπής τους σε μυθιστόρημα. Η αφήγηση για τον Μάρκο συμπλέκεται με την αυτοαφήγηση για τον ίδιο τον Θέρκας.

Η Ιστοριογραφία, λένε πλέον οι ειδικοί, είναι κι αυτή μια αφήγηση, μια λεκτική προσπάθεια να αποδοθεί το παρελθόν, το οποίο δεν είναι αυτό καθαυτό μια αντικειμενική πραγματικότητα. Το ίδιο κι η λογοτεχνία είναι η προσπάθεια να καταγραφεί μια ερμηνεία του παρελθόντος, να δοθούν ιδεολογικές βάσεις, να διακριβωθεί η αλήθεια, που, όσο κι αν αναζητείται, συχνά μένει μετέωρη κι απρόσιτη. Ο Χαβιέρ Θέρκας μάς βάζει στο παιχνίδι της έρευνας επί της μαρτυρίας του Ενρίκ Μάρκο, χωρίς να ξέρουμε αν ο ίδιος ο συγγραφέας πλάθει τις δικές του αλήθειες, παίζει με το παρελθόν και τις εκατέρωθεν αντιφατικές απόψεις, φτιάχνει περαιτέρω τη δική του μυθοπλασία –πώς αλλιώς αφού είναι μυθιστόρημα;–, αναζητώντας την πραγματικότητα και το ψέμα στη ζωή του πρωταγωνιστή του. 

Ο Χαβιέρ Θέρκας

Δυο γραμμές, δύο επίπεδα

Έτσι, Ο απατεώνας προχωρά σε δύο γραμμές. Από τη μια, ο Χαβιέρ Θέρκας διερευνά τη ζωή του Μάρκο κι έτσι αναπλάθει την ιστορία της Βαρκελώνης (και της Ισπανίας ευρύτερα) από τα χρόνια του Εμφυλίου μέχρι το φρανκικό καθεστώς και μετά, στα χρόνια της δημοκρατίας και των συνδικαλιστικών αγώνων που ακολούθησαν. Ο αναγνώστης μαθαίνει πολλά για το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι στην μεταπολεμική Ισπανία, τις οργανώσεις, τις ζυμώσεις, όχι τόσο σε πολιτικό επίπεδο (της υψηλής πολιτικής) αλλά στο επίπεδο των απόηχων των ιδεολογιών και των διεκδικήσεων. Κι εκεί διαμορφώνονται θρύλοι, αφηγήματα κι ιδεολογήματα, όπως ήταν ο πρωταγωνιστής. 

Ο αναγνώστης μαθαίνει πολλά για το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι στην μεταπολεμική Ισπανία, τις οργανώσεις, τις ζυμώσεις, όχι τόσο σε πολιτικό επίπεδο (της υψηλής πολιτικής) αλλά στο επίπεδο των απόηχων των ιδεολογιών και των διεκδικήσεων. Κι εκεί διαμορφώνονται θρύλοι, αφηγήματα κι ιδεολογήματα, όπως ήταν ο πρωταγωνιστής. 

Από την άλλη, διερευνάται η έννοια της αλήθειας και τους ψεύδους. Πού αρχίζει το ένα και πού το άλλο, πότε το ψέμα είναι θεμιτό, τι έλεγε ο Πλάτωνας για το γενναίο ψεύδος και γιατί ο Μάριο Βάργκας Γιόσα χαρακτήριζε τον Μάρκο «μεγάλο μυθιστοριογράφο», ποια η διαφορά των μυθοπλαστικών ψεμάτων και των εξωλογοτεχνικών κ.ά. είναι ζητήματα που πραγματεύεται ο Χαβιέρ Θέρκας και, στην ουσία, αυτό είναι που διερευνά, ψάχνοντας την πραγματικότητα μέσα στη μυθοπλασία του ήρωά του. Ίσως γι’ αυτό φοβήθηκε στην αρχή να το ξεκινήσει, ίσως γι’ αυτό τον χαρακτήριζαν κι αυτόν «απατεώνα», ακριβώς επειδή ήταν ένας επαγγελματίας μυθιστοριογράφος που ξέρει την τεχνική της αληθοφανούς αναπαράστασης. 

Τώρα που το σκέφτομαι, υπάρχει και μια τρίτη γραμμή: η επινόηση του παρελθόντος που κάνει ο άνθρωπος για να στηρίξει το παρόν. Σε αντίθεση με τον Δον Κιχώτη, με τον οποίο ο Μάρκο –κατά τον συγγραφέα– έχει πολλές ομοιότητες, ο «απατεώνας» για να στηρίξει το παρόν του, το επιδειξιομανές παρόν, έπλασε το παρελθόν ανάλογα με τη μόδα της εποχής. Τι ήθελαν από έναν δραστήριο άνθρωπο; Να είναι μάχιμος, να είναι αντιναζιστής και να έχει διωχθεί, να είναι αντιφρανκικός με περγαμηνές φυλάκισης και βασανιστηρίων, να είναι συνδικαλιστικά ενεργός… Όλα αυτά μπόρεσε να τα επιλέξει ως συστατικά στοιχεία του βιογραφικού του! Αλλά η βολική αφήγηση του παρελθόντος είναι ίδιον και όλης της κοινωνίας που βγήκε από τη φρανκική δικτατορία κι ήθελε να δείξει ότι είτε δεν ήταν φίλα προσκείμενη ή ότι ήταν σφόδρα πολέμια με αυτή, λειαίνοντας τις αιχμές και μεγεθύνοντας τις όποιες αλήθειες.

Μέσα από όλα αυτά αλλά και χάρη στη γεμάτη ενδιαφέρον ανάγνωση που χαρίζει, το βιβλίο είναι εκπληκτικό, αφού εναλλάσσει πλήθος ιστορικών-βιογραφικών πληροφοριών με στοιχεία για την τεχνική του ψέματος και της μυθοπλασίας, εντός και εκτός λογοτεχνίας.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.

Ο απατεώνας
Χαβιέρ Θέρκας
Μτφρ. Γεωργία Ζακοπούλου
Πατάκης 2018
Σελ. 568, τιμή εκδότη €19,90

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JAVIER CERCAS