alt

Για το μυθιστόρημα του Χαβιέρ Θέρκας «Ο απατεώνας» (μτφρ. Γεωργία Ζακοπούλου, εκδ. Πατάκη).

Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη

Ο Χαβιέρ Θέρκας δεν είναι ένας τυχαίος συγγραφέας. Έχει να επιδείξει μερικά πολύ δυνατά βιβλία, τα οποία τον έκαναν γνωστό κι εκτός Ισπανίας, αφού μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες όπως στα ελληνικά. Ο ένοικος (1987) μας συστήνει τον συγγραφέα, ο οποίος επανεισάγει το θέμα Φράνκο, οι Στρατιώτες της Σαλαμίνας (2001) είναι ίσως το πιο γνωστό του έργο, όπου συνδυάζει τη μυθοπλασία με τα ντοκουμέντα, ένα είδος non-fiction, για να μιλήσει για τα ηθικά διλήμματα του Εμφυλίου, ενώ και Οι νόμοι των συνόρων (2012) δείχνουν έναν δεινό αφηγητή, που απλώνει τους προβληματισμούς του σε ποικίλα πεδία.

Έχουμε δηλαδή έναν άνθρωπο που έπλασε τον μυθοπλαστικό εαυτό του, όχι στις σελίδες ενός μυθιστορήματος, αλλά μέσα στη ζωή και στην κοινωνία, η οποία δεν μπορούσε να ξεχωρίσει την αλήθεια από το ψέμα, ώσπου ένας ιστορικός αποκάλυψε την πραγματικότητα.

Στον Απατεώνα αναπηδάς από τις πρώτες σελίδες, καθώς συναντάς εξ αρχής δύο πολύ ευοίωνα ευρήματα για το μέλλον της ανάγνωσης. Πρώτον, αφηγητής είναι ο ίδιος ο συγγραφέας –δεδομένο πλέον σε πολλά βιβλία, αλλά λογοτεχνικά πετυχημένο–, ο οποίος προσπαθεί να ξεπεράσει τα ψυχολογικά του προβλήματα μέσω της μυθοπλασίας· «η πραγματικότητα σκοτώνει, η μυθοπλασία σώζει», λέει χαρακτηριστικά ο ίδιος. Δεύτερον, επιλέγει (ή τον επέλεξε) ως ήρωα τον Ενρίκ Μάρκο, έναν Βαρκελωνέζο που ναι μεν βρέθηκε στις φυλακές της Γερμανίας μέσα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά όχι σε στρατόπεδο συγκέντρωσης (στο Φλόσενμπεργκ) ως Δημοκρατικός αιχμάλωτος, όπως αυτός διατυμπάνιζε για τριάντα περίπου χρόνια. Χάρη σ’ αυτήν την πλαστή φήμη, κέρδιζε για τρεις δεκαετίες τιμές, έγινε πρόεδρος των Ισπανών Εκτοπισμένων στα ναζιστικά στρατόπεδα, εκφωνούσε λόγους και προέβαλλε το εγώ του πάνω σ’ αυτό το θεμελιώδες ψέμα. Έχουμε δηλαδή έναν άνθρωπο που έπλασε τον μυθοπλαστικό εαυτό του, όχι στις σελίδες ενός μυθιστορήματος, αλλά μέσα στη ζωή και στην κοινωνία, η οποία δεν μπορούσε να ξεχωρίσει την αλήθεια από το ψέμα, ώσπου ένας ιστορικός αποκάλυψε την πραγματικότητα.

Το μυθιστόρημα του Χαβιέρ Θέρκας στηρίζεται σε ένα πραγματικό γεγονός και σε ένα πραγματικό πρόσωπο. Έτσι, η μυθοπλασία του αγκαλιάζει μια πραγματικότητα, η οποία με τη σειρά της είχε εγκολπωθεί ένα ζωτικό ψεύδος. Σ’ αυτό το πλαίσιο έχει μια ιστορική και μια μυθιστορική-αυτοαναφορική βάση. Από τη μία, αναφέρεται στην Ιστορία όπως τη βίωσε ο Μάρκο, μέσα από τις μαρτυρίες του αλλά και μέσω της προσπάθειας του αφηγητή να επιβεβαιώσει όσα λέει ο υπερήλικος «απατεώνας», καθώς αυτός είναι ήδη σεσημασμένος ψεύτης και δεν είναι δυνατόν να γίνει εύκολα πιστευτός, τόσο για τις διώξεις του όσο και για άλλες πτυχές της ζωής του: από τη συμμετοχή του στον Εμφύλιο με το μέρος των Δημοκρατικών Καταλανών εναντίον του Φράνκο το 1938-1939 μέχρι μια πλειάδα λεπτομερειών και βιογραφικών στοιχείων, που τίθενται σε αμφισβήτηση.

Το έργο έχει αυτοαναφορική βάση, καθώς αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο συντίθεται, στον τρόπο έρευνας του Χαβιέρ Θέρκας, τον τρόπο συγκέντρωσης και επιβεβαίωσης του υλικού του, τις σκέψεις του μέχρι να ξεκινήσει αλλά και καθώς ετοίμαζε το μυθοπλαστικό του βιβλίο.

Από την άλλη, το έργο έχει αυτοαναφορική βάση, καθώς αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο συντίθεται, στον τρόπο έρευνας του Χαβιέρ Θέρκας, τον τρόπο συγκέντρωσης και επιβεβαίωσης του υλικού του, τις σκέψεις του μέχρι να ξεκινήσει αλλά και καθώς ετοίμαζε το μυθοπλαστικό του βιβλίο, την όλη πορεία κοσκινίσματος των ιστορικών-βιογραφικών δεδομένων και της μετατροπής τους σε μυθιστόρημα. Η αφήγηση για τον Μάρκο συμπλέκεται με την αυτοαφήγηση για τον ίδιο τον Θέρκας.

Η Ιστοριογραφία, λένε πλέον οι ειδικοί, είναι κι αυτή μια αφήγηση, μια λεκτική προσπάθεια να αποδοθεί το παρελθόν, το οποίο δεν είναι αυτό καθαυτό μια αντικειμενική πραγματικότητα. Το ίδιο κι η λογοτεχνία είναι η προσπάθεια να καταγραφεί μια ερμηνεία του παρελθόντος, να δοθούν ιδεολογικές βάσεις, να διακριβωθεί η αλήθεια, που, όσο κι αν αναζητείται, συχνά μένει μετέωρη κι απρόσιτη. Ο Χαβιέρ Θέρκας μάς βάζει στο παιχνίδι της έρευνας επί της μαρτυρίας του Ενρίκ Μάρκο, χωρίς να ξέρουμε αν ο ίδιος ο συγγραφέας πλάθει τις δικές του αλήθειες, παίζει με το παρελθόν και τις εκατέρωθεν αντιφατικές απόψεις, φτιάχνει περαιτέρω τη δική του μυθοπλασία –πώς αλλιώς αφού είναι μυθιστόρημα;–, αναζητώντας την πραγματικότητα και το ψέμα στη ζωή του πρωταγωνιστή του. 

alt
Ο Χαβιέρ Θέρκας

 

Δυο γραμμές, δύο επίπεδα

Έτσι, Ο απατεώνας προχωρά σε δύο γραμμές. Από τη μια, ο Χαβιέρ Θέρκας διερευνά τη ζωή του Μάρκο κι έτσι αναπλάθει την ιστορία της Βαρκελώνης (και της Ισπανίας ευρύτερα) από τα χρόνια του Εμφυλίου μέχρι το φρανκικό καθεστώς και μετά, στα χρόνια της δημοκρατίας και των συνδικαλιστικών αγώνων που ακολούθησαν. Ο αναγνώστης μαθαίνει πολλά για το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι στην μεταπολεμική Ισπανία, τις οργανώσεις, τις ζυμώσεις, όχι τόσο σε πολιτικό επίπεδο (της υψηλής πολιτικής) αλλά στο επίπεδο των απόηχων των ιδεολογιών και των διεκδικήσεων. Κι εκεί διαμορφώνονται θρύλοι, αφηγήματα κι ιδεολογήματα, όπως ήταν ο πρωταγωνιστής. 

Ο αναγνώστης μαθαίνει πολλά για το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι στην μεταπολεμική Ισπανία, τις οργανώσεις, τις ζυμώσεις, όχι τόσο σε πολιτικό επίπεδο (της υψηλής πολιτικής) αλλά στο επίπεδο των απόηχων των ιδεολογιών και των διεκδικήσεων. Κι εκεί διαμορφώνονται θρύλοι, αφηγήματα κι ιδεολογήματα, όπως ήταν ο πρωταγωνιστής. 

Από την άλλη, διερευνάται η έννοια της αλήθειας και τους ψεύδους. Πού αρχίζει το ένα και πού το άλλο, πότε το ψέμα είναι θεμιτό, τι έλεγε ο Πλάτωνας για το γενναίο ψεύδος και γιατί ο Μάριο Βάργκας Γιόσα χαρακτήριζε τον Μάρκο «μεγάλο μυθιστοριογράφο», ποια η διαφορά των μυθοπλαστικών ψεμάτων και των εξωλογοτεχνικών κ.ά. είναι ζητήματα που πραγματεύεται ο Χαβιέρ Θέρκας και, στην ουσία, αυτό είναι που διερευνά, ψάχνοντας την πραγματικότητα μέσα στη μυθοπλασία του ήρωά του. Ίσως γι’ αυτό φοβήθηκε στην αρχή να το ξεκινήσει, ίσως γι’ αυτό τον χαρακτήριζαν κι αυτόν «απατεώνα», ακριβώς επειδή ήταν ένας επαγγελματίας μυθιστοριογράφος που ξέρει την τεχνική της αληθοφανούς αναπαράστασης. 

Τώρα που το σκέφτομαι, υπάρχει και μια τρίτη γραμμή: η επινόηση του παρελθόντος που κάνει ο άνθρωπος για να στηρίξει το παρόν. Σε αντίθεση με τον Δον Κιχώτη, με τον οποίο ο Μάρκο –κατά τον συγγραφέα– έχει πολλές ομοιότητες, ο «απατεώνας» για να στηρίξει το παρόν του, το επιδειξιομανές παρόν, έπλασε το παρελθόν ανάλογα με τη μόδα της εποχής. Τι ήθελαν από έναν δραστήριο άνθρωπο; Να είναι μάχιμος, να είναι αντιναζιστής και να έχει διωχθεί, να είναι αντιφρανκικός με περγαμηνές φυλάκισης και βασανιστηρίων, να είναι συνδικαλιστικά ενεργός… Όλα αυτά μπόρεσε να τα επιλέξει ως συστατικά στοιχεία του βιογραφικού του! Αλλά η βολική αφήγηση του παρελθόντος είναι ίδιον και όλης της κοινωνίας που βγήκε από τη φρανκική δικτατορία κι ήθελε να δείξει ότι είτε δεν ήταν φίλα προσκείμενη ή ότι ήταν σφόδρα πολέμια με αυτή, λειαίνοντας τις αιχμές και μεγεθύνοντας τις όποιες αλήθειες.

Μέσα από όλα αυτά αλλά και χάρη στη γεμάτη ενδιαφέρον ανάγνωση που χαρίζει, το βιβλίο είναι εκπληκτικό, αφού εναλλάσσει πλήθος ιστορικών-βιογραφικών πληροφοριών με στοιχεία για την τεχνική του ψέματος και της μυθοπλασίας, εντός και εκτός λογοτεχνίας.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.

altΟ απατεώνας
Χαβιέρ Θέρκας
Μτφρ. Γεωργία Ζακοπούλου
Πατάκης 2018
Σελ. 568, τιμή εκδότη €19,90

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JAVIER CERCAS

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Χιροσίμα» του Τζον Χέρσι – 80 χρόνια από όταν έσβησε ο κόσμος διαβάζουμε το βιβλίο που αποκάλυψε τη φρίκη

«Χιροσίμα» του Τζον Χέρσι – 80 χρόνια από όταν έσβησε ο κόσμος διαβάζουμε το βιβλίο που αποκάλυψε τη φρίκη

Για το βιβλίο του Τζον Χέρσι (John Hersey) «Χιροσίμα» (μτφρ. Νίκος Αγγελόπουλος, εκδ. Σάλτο). Ογδόντα χρόνια συμπληρώνονται στις 6 Αυγούστου από τη ρίψη της πρώτης ατομικής βόμβας. Κεντρική εικόνα: Η Χιροσίμα, αμέσως μετά (πηγή: Britannica).

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος...

«Η θεία του Σίτον» του Ουόλτερ ντε λα Μέαρ (κριτική) – Φόβοι για μάγισσες και το φάντασμα της αποικιοκρατίας

«Η θεία του Σίτον» του Ουόλτερ ντε λα Μέαρ (κριτική) – Φόβοι για μάγισσες και το φάντασμα της αποικιοκρατίας

Για το εκτενές διήγημα του Ουόλτερ ντε λα Μέαρ (Walter de la Mare) «Η θεία του Σίτον» (μτφρ. Ευαγγελία Κουλιζάκη, εκδ. Στερέωμα). Κεντρική εικόνα: Από την ταινία «The witch in the window» (2018).

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

...
«Λευκό» της Χαν Γκανγκ (κριτική) – Σπουδή στη λευκότητα

«Λευκό» της Χαν Γκανγκ (κριτική) – Σπουδή στη λευκότητα

Για το μυθοπλαστικό έργο της Χαν Γκανγκ (Han Kang) «Λευκό» (μτφρ. Δέσποινα Κανελλοπούλου, εκδ. Καστανιώτη). Κεντρική εικόνα: Η συγγραφέας. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Λευκό χάπι, λευκά μαλλιά, φεγγάρι, χιόνι, αλάτι, γλά...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» του Θεόδωρου Παπακώστα – Μιλώντας για την ιστορία και τη μυθολογία με μια φίλη στο ποτό σας

«Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» του Θεόδωρου Παπακώστα – Μιλώντας για την ιστορία και τη μυθολογία με μια φίλη στο ποτό σας

Για το δοκίμιο εκλαϊκευμένης ιστορίας του Θεόδωρου Παπακώστα «Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» (εκδ. Key Books).

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

Στο δοκίμιο του ...

«Μπουμπουλίνας 18» & «Εγώ, μια δούλα» στο Φεστιβάλ Αθηνών: Για τον φανερό και για τον κρυφό φασισμό

«Μπουμπουλίνας 18» & «Εγώ, μια δούλα» στο Φεστιβάλ Αθηνών: Για τον φανερό και για τον κρυφό φασισμό

Για τις παραστάσεις «Μπουμπουλίνας 18» της Κίττυς Αρσένη, σε σκηνοθεσία Σοφίας Καραγιάννη και «Εγώ, μια δούλα» του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη, σε σκηνοθεσία Νίκου Χατζόπουλου, στην Πειραιώς 260 στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Κεντρική εικόνα: Από την παράσταση «Μπουμπουλίνας 18».

...
Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Ουγκό, Σταντάλ, Αν Μπροντέ, Αραγκόν και Αγκάθα Κρίστι: Πέντε κλασικά «τούβλα», πολυσέλιδα και βαριά, που στηρίζουν το μακρύ ελληνικό καλοκαίρι μας.

Γράφει η Φανή Χατζή

Πέντε χορταστικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα, βαρι...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

Προδημοσιεύση αποσπάσματος από το βιβλίο του Βρασίδα Καραλή «Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ» (μτφρ. Σοφία Τρουλλινού), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Petites Maisons. Μαζί, ένα πολύ προσωπικό βίντεο με τον συγγραφέα στο Σίδνεϊ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Φρήντριχ Ντύρρενματτ [Friedrich Dürrenmatt] «Η κοιλάδα της αταξίας» (σε νέα μτφρ. του Βασίλη Πατέρα, με επίμετρο της Πελαγίας Τσινάρη), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βραβευμένο θεατρικό του Γιώργου Μπουρονίκου «Με στέβια και αγαύη», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΖΕΝΙΕ: Συγγνώμη που θα ρωτήσω: Παιδιά δεν έχε...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Ουγκό, Σταντάλ, Αν Μπροντέ, Αραγκόν και Αγκάθα Κρίστι: Πέντε κλασικά «τούβλα», πολυσέλιδα και βαριά, που στηρίζουν το μακρύ ελληνικό καλοκαίρι μας.

Γράφει η Φανή Χατζή

Πέντε χορταστικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα, βαρι...

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα, φέρνουν ξανά στις πρ...

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας ξεδιπλώνονται, ο παραλογισμός εισβάλλει, οι «απλοί» άνθρωποι παλεύουν κόντρα στις εξελίξεις, τους Άλλους και τους ίδιους τους εαυτούς τους – αυτά και πολλά ακόμα συναντάμε σε οκτώ μυθιστορήματα από Έλληνες συγγραφείς που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ