Το παρελθόν ως αίνιγμα

«Δεν υπάρχει πουθενά στη γη ούτε μια σελίδα, ούτε μια λέξη απλή,
γιατί κάθε πράγμα συνδέεται με το Σύμπαν,
του οποίου τα ορατά χαρακτηριστικά είναι περίπλοκα».
Χόρχε Λουίς Μπόρχες

Η επιλογική ομολογία του Ζαν Νταραγκάν στο μυθιστόρημα με τίτλο Για να μη χάνεσαι στη γειτονιά (εκδ. Πόλις, 2015) του Πατρίκ Μοντιανό, στον οποίο, ως γνωστόν, απονεμήθηκε το Βραβείο Νόμπελ της Λογοτεχνίας το 2014, ήταν ενδεικτική της όλης συγγραφικής πρότασης: «Πολλά χρόνια αργότερα, προσπαθείς να λύσεις αινίγματα που τότε δεν ήταν αινίγματα και θα ’θελες να αποκρυπτογραφήσεις μισοσβησμένους χαρακτήρες από μια πολύ αρχαία γλώσσα, της οποίας δεν ξέρεις καν το αλφάβητο». Οι σε βάθος αναμοχλεύσεις τραυματικών και μη εμπειριών της παιδικής ηλικίας του Ζαν Νταραγκάν, οι επινοήσεις συμπεριφορών διαφόρων ημιφασματικών ή απλώς φασματικών χαρακτήρων, οι συνδυαστικές δράσεις αλλεπάλληλων συνειρμών, οι απόπειρες διαλεύκανσης ορισμένων οικογενειακών ζητημάτων και η φιλότιμη προσπάθεια εξόρυξης της όποιας εξ αντικειμένου αλήθειας, μέσα από τις διαδοχικές επιστρώσεις μιας ακαταπόνητης διαδικασίας λήθης, καθιστούσαν την όλη αφήγηση, όπως έχω τονίσει παλαιότερα, εξαιρετικά συναρπαστική. Αν μη τι άλλο αυτό που μετρούσε ιδιαιτέρως εκεί ήταν η πορεία προς το φως του ατομικού παραδείσου, παρά ο ίδιος ο παράδεισος. Εξου και ο αφορισμός «σε περιόδους κατακλυσμού ή ηθικού μαρασμού δεν υπάρχει άλλη καταφυγή από το να ψάχνεις ένα σταθερό σημείο για να κρατήσεις την ισορροπία σου και να μην πέσεις στη θάλασσα» (Βλ. ό.π.).

Ο αφηγητής γράφει την πρώτη ημέρα του Φεβρουαρίου του 2017 για όσα μπορεί να επαναφέρει στην οθόνη του νου του από εκείνα τα κρίσιμα γεγονότα, που συνέβησαν πριν πενήντα περίπου χρόνια. Όταν μαθητής ακόμη άρχιζε τις περιπλανήσεις στο χαοτικό για εκείνον Παρίσι, δεν έκανε τίποτε άλλο παρά να ανακαλύπτει ταυτοχρόνως εαυτόν.

Το κλίμα αυτό επανέρχεται με ιδιάζουσα κειμενική λεπτότητα και υφολογική συνέπεια και στις Ναρκωμένες αναμνήσεις (εκδ. Πόλις). Ο αφηγητής γράφει την πρώτη ημέρα του Φεβρουαρίου του 2017 για όσα μπορεί να επαναφέρει στην οθόνη του νου του από εκείνα τα κρίσιμα γεγονότα, που συνέβησαν πριν πενήντα περίπου χρόνια. Όταν μαθητής ακόμη άρχιζε τις περιπλανήσεις στο χαοτικό για εκείνον Παρίσι, δεν έκανε τίποτε άλλο παρά να ανακαλύπτει ταυτοχρόνως εαυτόν. Επαληθεύεται η γνωστή νιτσεϊκή αρχή, η οποία αποφαίνεται ότι δεν υπάρχουν τα γεγονότα καθαυτά, παρά μόνον οι ερμηνείες τους. Η διαχείριση του παρελθόντος συνιστά εν τέλει τη διαχείριση ενός ονείρου. Κι εδώ, στις σημαδιακές παραγράφους των Ναρκωμένων αναμνήσεων, η αναζήτηση της μοναδικής εκείνης δέσμης των συνειρμών, η οποία φαίνεται να συγκρατεί στα δρομάκια της μνήμης την όποια αλήθεια του παρελθόντος, έχει βεβαίως καθαρά ιαματική λειτουργία. Άλλη μια φορά οι αναδρομές στο εμφανώς λαβυρινθώδες, πολύσημο και ομιχλώδες Πριν, ανακαλούν την ανάλογη στρατηγική του κορυφαίου του είδους, δηλαδή του Μαρσέλ Προυστ.

Άλλωστε το ονοματεπώνυμο της Μαντλέν Περώ, η οποία εμφανίζεται στη σελίδα 30 για πρώτη φορά, απηχεί ηχητικά το γλύκισμα μαντλέν, το οποίο έχει το χάρισμα, κατά τον δημιουργό πάντα, του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, να επαναφέρει μνημονικά ό,τι σημαίνει προσωπικό, εξατομικευμένο παρελθόν. Αλλά και στη φράση της εισαγωγικής σελίδας 13 του προαναφερομένου Για να μη χάνεσαι στη γειτονιά –«ζήτησε από τον οδηγό του ταξί να τον αφήσει στη Μαντλέν»– υπονοείται η τεχνική τής επαναδιαπραγμάτευσης του μακρινού χθες. Δεν ξεχνώ, ασφαλώς, ότι ο αφηγητής του παρόντος έργου έχει πάντα υπόψιν του τον κανόνα του πολύτροπου Σταντάλ, ότι προφανώς κι αυτός «δεν μπορεί να δώσει την πραγματικότητα των γεγονότων, μπορεί να παρουσιάσει μόνο τη σκιά τους». Συγκρατώ ότι σε πολλά σημεία η εξιστόρηση θέλει να δείξει στον επαρκή αναγνώστη ότι μνημονεύει εμμέσως πλην σαφώς κομβικά κειμενικά στοιχεία άλλων. Όπως φέρ' ειπείν συμβαίνει με τον πάνθηρα Μπαγκίρα και τον Πιερ, τον άφοβο πιτσιρικά που θέλει να παίξει μαζί του (βλ. ιδίως σελ. 63). Εκεί ο συγγραφέας εννοεί κυρίως τις επισημάνσεις του Χόρχε Λουίς Μπόρχες στον πρόλογο του Βιβλίου των Φανταστικών Όντων (βλ. τη μετάφραση του υπογράφοντος στις εκδ. Πατάκη). Ήτοι: «Ο Πλάτων (αν τον είχαμε προσκαλέσει σ' αυτήν τη συζήτηση) θα μας έλεγε ότι το παιδί έχει ήδη συναντήσει την τίγρη στον πρωταρχικό κόσμο των αρχετύπων και ότι, τώρα τον αναγνωρίζει. Ο Σοπενχάουερ θα μας έλεγε κάτι ακόμα πιο καταπληκτικό: ότι το παιδί παρατηρεί τις τίγρεις άφοβα, επειδή έχει συνείδηση ότι οι τίγρεις είναι αυτό το ίδιο και αυτό είναι οι τίγρεις – ή για να γίνουμε πιο σαφείς, ότι το παιδί και οι τίγρεις δεν είναι τίποτ' άλλο παρά μορφές της μοναδικής εκείνης ουσίας, της Βούλησης». Το δε «κατευθυνόμενο όνειρο» της σελίδας 98 συναρτάται με την πεποίθηση ότι και η «γραφή δεν είναι τίποτ' άλλο παρά ένα κατευθυνόμενο όνειρο» του Χόρχε Λουίς Μπόρχες. Ανάλογα ισχύουν για το μοτίβο της συνεχούς ανακύκλησης του χρόνου (βλ. σσ. 21 και 63), την ιδέα, την οποία, μεταξύ άλλων υπερασπίστηκε, ως γνωστόν, με σθένος ο Φρίντριχ Νίτσε.

Η γραφή ορισμένες φορές επιδιώκει να διορθώσει το απώτερο παρελθόν. Τότε που ο μαθητής αφηγητής είχε αρχίσει τις αλλεπάλληλες κοπάνες. Άλλοτε, πάλι, η γραφή δρα ως το κατ' εξοχήν ελιξίριο της υπενθύμισης.

Οι έξι γυναίκες, οι οποίες παρελαύνουν στις σελίδες των Ναρκωμένων αναμνήσεων, όλες αυτές οι Ζενεβιέβ Νταλάμ, Μιρέιγ Ουρουσόφ, Μαρτίν Χέιγουρντ, η κυρία Υμπερσέν, αλλά και η σύζυγος του Ροζέ Φαβάρ συναποτελούν τις κύριες ή τις δευτερεύουσες εστίες αναφοράς. Το δε πτώμα του Λουντό Φ. τείνει να αποσυντεθεί πλήρως στα αυλάκια της λήθης. Ως να μην υπήρξε ποτέ. Ο αφηγητής θέλει να πιστεύει ότι κατά βάθος ήταν ένα μακάβριο παίγνιο. Εξου και η αποτίμηση στην επιλογική σελίδα 111: «Ήταν πολύ βαριά αυτή η βαλίτσα. Τελικά τη ρώτησα μήπως είχε βάλει μέσα το πτώμα του Λουντό Φ. Έμεινε ανέκφραστη, αλλά δεν έδειξε να εκτιμά αυτό το αστείο. Αστείο; Μερικές φορές, στα όνειρά μου, ακόμα κι αυτή τη στιγμή που γράφω, αισθάνομαι στο δεξί μου, το βάρος εκείνης της βαλίτσας, σαν ουλή μιας παλιάς πληγής, που ο πόνος της σε μεταφέρει στον χειμώνα ή στις βροχερές μέρες. Μια παλιά τύψη; Με ακολούθησε δίχως να μπορώ να προσδιορίσω την αιτία της. Μια μέρα, διαισθάνθηκα ότι αυτή η αιτία είχε προηγηθεί της γέννησής μου και ότι η τύψη μεταδόθηκε με βραδύκαυστο φιτίλι. Η διαίσθησή μου ήταν τόσο φευγαλέα, ένα σπίρτο που η μικροσκοπική φλόγα του λάμπει για λίγο στο σκοτάδι πριν σβήσει..»

Η γραφή ορισμένες φορές επιδιώκει να διορθώσει το απώτερο παρελθόν. Τότε που ο μαθητής αφηγητής είχε αρχίσει τις αλλεπάλληλες κοπάνες. Άλλοτε, πάλι, η γραφή δρα ως το κατ' εξοχήν ελιξίριο της υπενθύμισης, όπως ακριβώς ορίζεται από τον πλατωνικό Φαίδρο (275 επ.), δηλαδή: «ούκουν μνήμης αλλά υπομνήσεως φάρμακον». Αν όντως «το παρελθόν είναι μια ξένη χώρα, όπου ομιλείται μια άλλη γλώσσα», όπως μας έχει δείξει ο βραβευμένος βρετανός συγγραφέας Λ.Π. Χάρτλεϊ (Leslie Poles Hartley, 1895-1972), τότε η επιχείρηση του διηγητικού φορέα των Ναρκωμένων αναμνήσεων λογίζεται επιτυχής: έχοντας μάθει αυτή την άλλη γλώσσα, εν συνεχεία μάς τη διδάσκει, αποδίδοντας τη δέουσα προσοχή στις λεπτομέρειες.

Η μετάφραση κρίνεται αποτελεσματική. Επέτυχε να μεταφέρει στη γλώσσα μας τόσο το πνεύμα όσο και το γράμμα, αυτού του ιδιαίτερα απαιτητικού –και από καθαρά γλωσσική άποψη– έργου.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ είναι πρέσβης επί τιμή και ποιητής.
Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή πεζών κειμένων «Ινδικοπλεύστης» (εκδ. Κέδρος).

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Είχαμε φτάσει στην είσοδο του ξενοδοχείου της. Φαινόταν ανακουφισμένη. Μου χαμογέλασε. Νομίζω ότι με ευγνωμονούσε που της απάντησα ότι δεν έβλεπα την ώρα να μάθω περισσότερα. Ήμουν πραγματικά ειλικρινής λέγοντας αυτά τα λόγια. Από την παιδική και την εφηβική μου ηλικία, είχα μεγάλη περιέργεια και ένιωθα ιδιαίτερη έλξη για ό,τι αφορούσε τα μυστήρια του Παρισιού [...] Αμέτρητοι σωσίες του εαυτού μας ακολουθούν τους αμέτρητους δρόμους που δεν πήραμε σταυροδρόμια της ζωής μας, ενώ εμείς νομίσαμε ότι υπήρχε μόνο ένας δρόμος».

Ναρκωμένες αναμνήσεις
Patrick Modiano
Μτφρ. Αλεξάνδρα Κωσταράκου
Πόλις 2018
Σελ. 128, τιμή εκδότη €12,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ PATRICK MODIANO