SynagogueMenorahSinai

Για τη νουβέλα του Stefan Zweig «Μενορά - Το θαμμένο κηροπήγιο» (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Άγρα).

Του Νίκου Ξένιου

H απόρριψη της πολιτικής από τον Στέφαν Τσβάιχ έγινε οξύτατη όταν ο συγγραφέας έστρεψε την αισθητική του όραση στο «σκοτάδι και τα ασαφή περιγράμματα» που χαρακτήριζαν τους Βιεννέζους διανοούμενους του fin-de-siècle. Από τον Ιανουάριο του 1933 και στο εξής ο συγγραφέας παρώτρυνε τους Εβραίους της κοινότητάς του να απέχουν από κάθε δημόσια αντιπαράθεση, ούτως ώστε να μη δίνουν λαβή σε αντισημιτικά σχόλια. Μέχρι το 1938 φαινόταν να υποτιμά τον Χίτλερ, αποδίδοντας τις ταλαιπωρίες των ομοθρήσκων του στη γενικότερη κατάσταση της προπολεμικής Ευρώπης. Το 1937 είχε ήδη ολοκληρώσει το DerbegrabeneLeuchter, μια αισιόδοξη αλληγορική νουβέλα που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα με τον τίτλο: Μενορά – Το θαμμένο κηροπήγιο, σε μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου και με διαφωτιστικό επίμετρο του Παναγιώτη Κ. Τσούκα.1

Συμβολικό αντικείμενο εθνικής ακτινοβολίας

Ο λυρισμός στην απόδοση των ταλαιπωριών των ομοθρήσκων και ομοεθνών του κατά τη ρωμαϊκή-βυζαντινή εποχή είναι χαρακτηριστικός: ο Τσβάιχ έχει την πρόθεση (και, νομίζω, την υλοποιεί) να συγκινήσει τον αναγνώστη του σχετικά με το πεπρωμένο αυτού του πολυβασανισμένου, αδικημένου έθνους.

Οι πρώτοι Εβραίοι της Ρώμης ήσαν κυρίως έμποροι, που εγκαταστάθηκαν τον 1ο μ.Χ. αιώνα σε διάφορα λιμάνια της Μεσογείου, καταγόμενοι από τέσσερις, κυρίως, εβραϊκές οικογένειες που αιχμαλώτισε ο αυτοκράτορας Τίτος γύρω στο 70 μ.Χ. μαζί με τα ιερά τους αντικείμενα. Η παραδοσιακή χριστιανική εικονογραφία από το Βυζάντιο έως και σήμερα παριστά την εφτάφωτη λυχνία ως αντικείμενο που κανονικά ανήκει στην εβραϊκή κοινότητα της Ιερουσαλήμ. Η διαρκής καταδίωξη των Εβραίων επαναλαμβάνεται ως μοτίβο στον Μαρμάρινο Φαύνο του Ναθάνιελ Χώθορν, όπου η μενορά θάβεται από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο κοντά στον Τίβερη, το ποτάμι της Ρώμης: το αποτέλεσμα ήταν η εβραϊκή κοινότητα της Ρώμης να ζητά επανειλημμένως από το Βατικανό την άδεια αρχαιολογικών εκσκαφών στον Τίβερη. Στον Κόμη Βελισάριο του Ρόμπερτ Γκρέιβς η επτάφωτη λυχνία οδεύει προς την εκχριστιανισμένη Ιερουσαλήμ.

Αντίστοιχα, στο βιβλίο του Στέφαν Τσβάιχ ο εβραϊκός θρύλος της επτάφωτης λυχνίας (μενορά) ξεκινά από τον Ναό του Σολομώντα κατά την ύστερη ρωμαϊκή εποχή (455 μ.Χ.) και φτάνει έως την εποχή του Ιουστινιανού, διανοίγοντας ένα αμυδρό ελπιδοφόρο φως στο σκοτεινό τούνελ του ναζισμού που εξαπλώνεται. Εδώ, μετά από ταλαιπωρίες, κλοπές και δημιουργία αντιγράφου, το πρωτότυπο ιερό καντηλέρι θάβεται στον δρόμο μεταξύ της Γιάφα και της Ιερουσαλήμ, προκειμένου να διατηρηθεί ανέπαφο δια μέσου των αιώνων. Είναι αξιοσημείωτη η συμβολική βαρύτητα την οποία προσλαμβάνει αυτό το αντικείμενο στην ουμανιστική, διεθνική συνείδηση του συγγραφέα: αντίστοιχη με αυτήν του Τίμιου Σταυρού για τους χριστιανούς.

Ο λυρισμός στην απόδοση των ταλαιπωριών των ομοθρήσκων και ομοεθνών του κατά τη ρωμαϊκή-βυζαντινή εποχή είναι χαρακτηριστικός: ο Τσβάιχ έχει την πρόθεση (και, νομίζω, την υλοποιεί) να συγκινήσει τον αναγνώστη του σχετικά με το πεπρωμένο αυτού του πολυβασανισμένου, αδικημένου έθνους. Το πετυχαίνει εξιδανικεύοντας κάποιους χαρακτήρες και προσφεύγοντας στους θρύλους και την καταγραφή του ατομικού πεπρωμένου ενός αξιοπρεπούς προασπιστή της παράδοσης που θέτει τον εαυτό του «εκτός» («entzieht sich») υλικής πραγματικότητας, για να τον εξυψώσει ως το Ιδεώδες. Και, σε αφηγηματικό επίπεδο, φτάνει σε μιαν οραματική σύλληψη (στη σκηνή του ονείρου του Βενιαμίν), όπου το εβραϊκό έθνος δείχνει να πραγματώνει τον λόγο ύπαρξής του εγκαθιστάμενο σε απόλυτα σιωνιστικό πλαίσιο: στον ιδεώδη παραθαλάσσιο, γόνιμο, ειρηνικό τόπο της Χαναάν.

Ιδεολογικές καταβολές και αναζήτηση της πνευματικότητας

Η αναφορά στην Αιώνια Ιερουσαλήμ δεν μπορεί, ωστόσο, να κατατάξει τον Στέφαν Τσβάιχ στους σιωνιστές συγγραφείς: αντίθετα, η αλληλογραφία του που παρατίθεται στο επίμετρο, στο τέλος του βιβλίου, αποδεικνύει τον σκεπτικισμό του έναντι των κηρυγμάτων του σιωνισμού και την πεποίθησή τους σε ένα «ειδικού τύπου» πεπρωμένο των ανά την υφήλιο κατατρεγμένων Ισραηλιτών: «Η εβραϊκότητά μου δεν με επιβαρύνει, δεν με ενθουσιάζει, δεν με βασανίζει, δεν με διαφοροποιεί» γράφει ο συγγραφέας στον Μάρτιν Μπούμπερ, που εχρημάτισε ενεργό μέλος του σιωνιστικού κόμματος. «...τη νιώθω όπως νιώθω τους χτύπους της καρδιάς μου- τη νιώθω όταν τη σκέφτομαι, κι όταν δεν τη σκέφτομαι δεν τη νιώθω»: έτσι καθιστά σαφή την άποψή του περί εβραϊκότητας, διαχωρίζοντας τη θέση του από την ορθόδοξη σιωνιστική τοποθέτηση. Στη βιογραφία του του Εράσμου («Ο Έρασμος του Ρότερνταμ», 1934) ο Τσβάιχ απέδωσε αντίστοιχες ηθικές αναζητήσεις στον εβραϊκής καταγωγής Ολλανδό φιλόσοφο κατά την αντιπαράθεσή του προς τον Ελβετό Ιωάννη Καλβίνο, τον οποίο σκιαγράφησε αυταρχικό όπως ήταν ο Χίτλερ πριν από την έκρηξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

altΠαρά τις όποιες επιφυλάξεις για τον σκεπτικισμό του Τσβάιχ έναντι του εβραϊκού ιδεώδους, πρέπει να επισημανθεί ότι, στο συνολικό έργο του, τα θρησκευτικά ζητήματα της Ευρώπης κατέχουν κεντρικό χαρακτήρα όχι τόσο ως δόγματα που αντιπαρατίθενται όσο ως πνευματικά σύμβολα που καθορίζουν το ήθος των ηρώων. Το «Μενορά» πρωτοδημοσιεύτηκε στη Βιέννη το 1937, εποχή κατά την οποία το κυνηγητό των Εβραίων από τους ναζί είχε γιγαντωθεί. Δεν μπορεί κανείς παρά να αναγνώσει τη νουβέλα στο ιστορικό της πλαίσιο. Στην Οστάνδη 1936 του Φόλκερ Βάιντερμαν ο bourgeois Τσβάιχ συζητά με τον Γιόζεφ Ροτ, τον Τόμας Μαν και τη Χάνα Άρεντ για έναν κόσμο που οριστικά παρέρχεται, για μια τομή στην ιστορική συνέχεια (βλ., σχετικά, εδώ). Η Αιώνια Ιερουσαλήμ του βιβλίου επ’ ουδενί ταυτίζεται με τον locum idealis της «πνευματικής» Ιερουσαλήμ όπου προσέβλεπε ο μεγάλος συγγραφέας.

Εθνικισμός ή επίγνωση των ριζών;

Η ραβινική και συναισθηματικά φορτισμένη αφήγηση αποκαλύπτει τη δύναμη της πίστης σε ένα ιερό σύμβολο, προσλαμβάνοντας διαστάσεις φιλοσοφικές και ψυχολογικές.

Το 1938, μετά από το αυστριακό Anschluss, o Tσβάιχ απελπίστηκε τελείως σχετικά με τη μοίρα των Ισραηλιτών. Αίσθηση εγρήγορσης έναντι του κινδύνου και έντονη αναποφασιστικότητα τον κατέτρυχαν διαρκώς. Φεύγοντας από την Αυστρία είχε εγκαταλείψει την ηλικιωμένη μητέρα του και ένα σωρό γνωστούς. Η απελπισία του –που τελικά τον οδήγησε και στην αυτοκτονία– ενισχύθηκε από την άρνηση της Σοβιετικής Ένωσης να παράσχει καταφύγιο σε τόσους και τόσους Εβραίους. Η σιωνιστική ονείρωξη δεν αρκούσε για να αναπτερώσει το ηθικό του. Η μοναδική λύση ήταν η προσφυγή του σε πνευματικότερες οδούς λύτρωσης, όπως φαίνεται στο βιβλίο του Ungeduld des Herzens (Επικίνδυνη Συμπόνια, μτφρ. Δημήτρης Κωστελένος, εκδ. Αγγελάκη). Άλλωστε, η συμπόνια και η ηθική δέσμευση απέναντι στο ιουδαϊκό ζήτημα υπήρξε γνώρισμα και άλλων συγγραφέων της Mitteleuropa της μεσοπολεμικής εποχής: του Άρθουρ Σνίτσλερ, του Φρανς Βέρφελ, του Γιόζεφ Ροτ, του Γιάκοπ Βάσερμαν, ακόμη και, εμμέσως, του Φραντς Κάφκα.

Η ραβινική και συναισθηματικά φορτισμένη αφήγηση του «Μενορά – Το θαμμένο κηροπήγιο» αποκαλύπτει τη δύναμη της πίστης σε ένα ιερό σύμβολο, προσλαμβάνοντας διαστάσεις φιλοσοφικές και ψυχολογικές: ο πρωταγωνιστής Βενιαμίν γίνεται με οδυνηρό τρόπο, στα νιάτα του, αυτόπτης μάρτυρας της επιβίβασης της μενορά σε ένα καράβι από τους βανδάλους του Γκιζέριχου, το 455 μ.Χ. Η παραμονή εν ζωή αυτού του «εκλεκτού» του Γιαχβέ διαρκεί ενενήντα χρόνια, για να τον οδηγήσει, σε βαθύ γήρας, ικέτη στο ανάκτορο του Ιουστινιανού. Γονυπετής μπροστά στον αδίστακτο, κυνικό Ιουστινιανό, ο Βενιαμίν αναλαμβάνει μιαν ευθύνη που φαντάζει αβάσταχτη, και που θα τον φέρει κοντά στον θάνατο: να επιστρέψει το κειμήλιο στον φυσικό του χώρο. Το μενορά παρίσταται, στο βιβλίο αυτό, ως το Ιερό Γκράαλ του Εβραϊσμού, η αντιπρόταση στον εθνικοσοσιαλισμό και στη βαρβαρότητα.

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.
Το τελευταίο βιβλίο του, είναι το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» από τις εκδ. Κριτική.


[1] Το βιβλίο έχει ξαναμεταφραστεί από τον Κ.Λ. Μεραναίο ως «Μενοράχ» (εκδόσεις «Κεραμεύς», «Αστέρι» και «Αστάρτη»)


alt

Μενορά
Το θαμμένο κηροπήγιο
Stefan Zweig
Μτφρ. Μαρία Αγγελίδου
Επίμ. Σταύρος Πετσόπουλος
Άγρα 2018
Σελ. 240, τιμή εκδότη €12,00

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝ ΤΣΒΑΪΧ 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Τα μάτια τους κοιτούσαν τον θεό» της Ζόρα Νιλ Χέρστον (κριτική) – Ένα «τραγουδιστό» μυθιστόρημα για την ιστορία της μαύρης κοινότητας

«Τα μάτια τους κοιτούσαν τον θεό» της Ζόρα Νιλ Χέρστον (κριτική) – Ένα «τραγουδιστό» μυθιστόρημα για την ιστορία της μαύρης κοινότητας

Για το μυθιστόρημα της Ζόρα Νιλ Χέρστον [Zora Neale Hurston] «Τα μάτια τους κοιτούσαν τον θεό» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά, εκδ. Αίολος). Κεντρική εικόνα: © Jessica Felicio (Unsplash).

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Εμφα...

«Το τενεκεδένιο ταμπούρλο» του Γκύντερ Γκρας (κριτική) – Ο ναζισμός και ο νάνος

«Το τενεκεδένιο ταμπούρλο» του Γκύντερ Γκρας (κριτική) – Ο ναζισμός και ο νάνος

Για το μυθιστόρημα του Γκύντερ Γκρας [Günter Grass 1927-2015] «Το τενεκεδένιο ταμπούρλο» [μτφρ. Τούλα Σιέτη, εκδ. Πατάκη].

Γράφει ο Γιώργος Ν. Περαντωνάκης

Οι «κακές» γλώσσες λένε ότι ο Γερμανός συγγραφέας πήρε το Βραβείο Νόμπελ το 1999 μόνο και μ...

«Β.» του Στηβ Σεμ-Σάντμπεργκ (κριτική) – Η προέλευση του κακού

«Β.» του Στηβ Σεμ-Σάντμπεργκ (κριτική) – Η προέλευση του κακού

Για το μυθιστόρημα του Στηβ Σεμ-Σάντμπεργκ (Steve Sem-Sandberg) «Β.» (μτφρ. Γιώργος Μαθόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια). Στην κεντρική εικόνα, σκηνή από τη βασισμένη στο θεατρικό έργο του Γκέοργκ Μπύχνερ ταινία «Woyzeck» (1979).

Γράφει η Χριστίνα Μουκούλη

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Αυτή είναι η βραχεία λίστα για το Βραβείο Μπούκερ 2023

Αυτή είναι η βραχεία λίστα για το Βραβείο Μπούκερ 2023

Οι έξι συγγραφείς που επιλεχτήκαν από την κριτική επιτροπή «παρουσιάζουν έργα εντυπωσιακής δομής». Ανάμεσά τους βρίσκονται δύο πρωτοεμφανιζόμενοι πεζογράφοι. Στη φωτογραφία, η υποψήφια Σάρα Μπερνστάιν [Sarah Bernstein].

Επιμέλεια: Book Press

...
Με «Το σπίτι» του Δημήτρη Καραντζά ξεκινάει το πρόγραμμα της Στέγης για το φθινόπωρο

Με «Το σπίτι» του Δημήτρη Καραντζά ξεκινάει το πρόγραμμα της Στέγης για το φθινόπωρο

Ο Δημήτρης Καραντζάς επιστρέφει στη Στέγη με μια περφόρμανς–παραβολή για τη βία, τον εθισμό στην εικόνα και την κατάργηση των ψευδαισθήσεων ή, αλλιώς, για την πραγματικότητα που, ό,τι κι αν κάνεις για να την αποφύγεις, αργά ή γρήγορα θα έρθει να σε βρει.

Επιμέλεια: Book Press

Από τις 30 Σεπτεμβρί...

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Επιλέξαμε και φέτος όχι την εξαντλητική παρουσίαση των νέων εκδόσεων αλλά την στ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Ο Πολωνός» του Τζ.Μ. Κουτσί (προδημοσίευση)

«Ο Πολωνός» του Τζ.Μ. Κουτσί (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Τζ.Μ. Κουτσί [J.M. Coetzee] «Ο Πολωνός» (μτφρ. Χριστίνα Σωτηροπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 4 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Ο νεαρός Μάνγκο» του Ντάγκλας Στιούαρτ (προδημοσίευση)

«Ο νεαρός Μάνγκο» του Ντάγκλας Στιούαρτ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Ντάγκλας Στιούαρτ [Douglas Stuart] «Ο νεαρός Μάνγκο» (μτφρ. Μιχάλης Μακρόπουλος), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 28 Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Περίμενε ώσπου να α...

«Ασκατασούνα – Ξέφτια Ελευθερίας» του Μάνου Χατζηγιάννη (προδημοσίευση)

«Ασκατασούνα – Ξέφτια Ελευθερίας» του Μάνου Χατζηγιάννη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Μάνου Χατζηγιάννη «Ασκατασούνα – Ξέφτια Ελευθερίας», το οποίο κυκλοφορεί στις 20 Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Και να ήθελε να κλείσει μάτι, δεν μπορούσε. Δεν ήταν από εκείν...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Επιλέξαμε και φέτος όχι την εξαντλητική παρουσίαση των νέων εκδόσεων αλλά την στ...

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

Τι κοινό θα μπορούσε να έχει η Έμιλι Μπροντέ [Emily Brontë] με τον Χουάν Ρούλφο [Juan Rulfo] και τον εικονιζόμενο Άρη Αλεξάνδρου; Και οι τρεις τους, όπως και πολλοί ακόμα σημαντικοί συγγραφείς, έγραψαν και εξέδωσαν ένα μόνο μυθιστόρημα στη διάρκεια της ζωής τους, που ωστόσο αρκούσε για να τους καθιερώσει στο λογοτεχ...

4 σημαντικές εκδόσεις για την Αθήνα – Όψεις μιας πόλης σε διαρκή κίνηση

4 σημαντικές εκδόσεις για την Αθήνα – Όψεις μιας πόλης σε διαρκή κίνηση

Τέσσερις εκδόσεις για τη μελέτη, το σήμερα και το άλλοτε της Αθήνας. Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία της Διονυσίας Αλεξιάδου, από το λεύκωμα των εκδόσεων Καπόν «Η Αθήνα στον καιρό της πανδημίας».

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ