Χρωστάμε πολλά στον Τζέιμς Τζόις. Για την αδάμαστη γραφή του, για τον λαβυρινθώδη Οδυσσέα, για τον ακατάβλητο μοντερνισμό του, ο οποίος ακόμη και σήμερα αντέχει και αιματώνει την παγκόσμια λογοτεχνία (κόντρα σε όλα τα άλλα ρεύματα που ήρθαν και απήλθαν). Του χρωστάμε και για έναν ακόμη, παράπλευρο, λόγο: ήταν εκείνος που ανέσυρε από την αφάνεια τον Ίταλο Σβέβο. 

Δίχως τη δική του επιμονή, Η συνείδηση του Ζήνωνα δεν θα έφτανε ποτέ στα χέρια μας, ο Σβέβο θα παρέμενε ο επιχειρηματίας Ααρών Έτορε Σμιτς και θα είχε εξαφανιστεί ολότελα από το λογοτεχνικό προσκήνιο – όπως είχε αποφασίσει να κάνει έπειτα από τη δημοσίευση των μυθιστορημάτων του Μια ζωή (1893) και Το γέρασμα (1898), τα οποία κατά πολλούς δεν έτυχαν σπουδαίας υποδοχής, κάτι που τον απογοήτευσε αρκετά. Πάντως, επ’ αυτού θα πρέπει να σημειώσουμε πως έχει πλεχθεί ένας μύθος και όπως συμβαίνει πάντα με τις «κατασκευές» κάπου στη μέση βρίσκεται η αλήθεια. Οι κριτικές που έλαβε για το Μια ζωή ούτε λίγες ήταν ούτε ευκαταφρόνητες ώστε να τον αποτρέψουν να δώσει συνέχεια στον συγγραφικό του βίο. Βέβαια, το επόμενο βιβλίο του πέρασε απαρατήρητο, ενώ η Συνείδηση του Ζήνωνα, το magmum opus του, είχε περιπέσει στη λήθη έως τη στιγμή που συναντήθηκε με τον Τζόις στην Τεργέστη. 

Όταν έδειξε το χειρόγραφο στον μέγα μύστη, εκείνος εντυπωσιάστηκε και αμέσως βοήθησε ώστε να μεταφραστεί στα γαλλικά Η συνείδηση του Ζήνωνα. Η ανταπόκριση που έλαβε ήταν άμεση και ενθουσιώδης. 

Η μεταξύ τους συνάφεια –με τον καιρό έγιναν μακρόχρονοι φίλοι– ήταν προσοδοφόρα για τον Σβέβο. Όταν έδειξε το χειρόγραφο στον μέγα μύστη, εκείνος εντυπωσιάστηκε και αμέσως βοήθησε ώστε να μεταφραστεί στα γαλλικά Η συνείδηση του Ζήνωνα. Η ανταπόκριση που έλαβε ήταν άμεση και ενθουσιώδης. Έκτοτε, τα πράγματα βρήκαν τον δρόμο τους. Τα μυθιστορήματα του Σβέβο «επαναπατρίστηκαν» αναβαπτισμένα και χάρη στον Εουτζένιο Μοντάλε έλαβαν τη θέση που τους άξιζε στη μεγάλη παράδοση της ιταλικής λογοτεχνίας. Όσο για το ψευδώνυμο με το οποίο συνέγραφε τα έργα του, αυτό θρυλείται πως του το έδωσε ο Τζόις. Άρα, η παρουσία του ήταν, τω όντι, καταλυτική και τούτο διαφαίνεται κι από την ουσιαστική μεταστροφή του Σβέβο ως προς τη θεματολογία και τον τροπισμό της γραφής του.

Ενώ στα πρώτα του έργα παραμένει σταθερός σε ένα νατουραλιστικό μοτίβο και πίσω από τις λέξεις του ακούγεται έντονα ένας φλωμπερικός απόηχος (σ.σ.: για το Μια ζωή, οι κριτικοί της εποχής είπαν πως είχε άμεση σύνδεση με την Αισθηματική Αγωγή και την Μαντάμ Μποβαρί), στον Ζήνωνα ο μοντερνισμός εκπηγάζει από παντού. Ο Σβέβο, κατ’ ουσίαν, είναι ο εισηγητής του εσωτερικού μονολόγου στην ιταλική λογοτεχνία και του συγκερασμού του παρελθόντος με το παρόν. Για το συγκεκριμένο εγχείρημα θεωρήθηκε «συγγενής» με τον Μαρσέλ Προυστ, καίτοι ο τρόπος που διαχειρίζεται τις χρονικές μετατοπίσεις είναι διαφορετικός από τον Γάλλο συγγραφέα. Ναι, κι ο Σβέβο αντλεί από τη μεγάλη χοάνη της μνήμης, όμως, διευθετεί τα κοιτάσματα με ειρωνική, σχεδόν επιστημονική εμβρίθεια. Επομένως, αν θα έπρεπε να βρει κανείς συσχετίσεις, μάλλον αυτές θα προσέγγιζαν περισσότερο τον Μούζιλ, τον Μαν, σαφώς τον Τζόις, έως και τον Κάφκα. 

Ο Σβέβο αντλεί το υλικό του από την οικεία Τεργέστη, όπως και ο Τζόις από το προσφιλές Δουβλίνο – άλλη μια μεταξύ τους ομοιότητα. Πρόκειται για τη διεθνιστική και υπέρλαμπρη Τεργέστη της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Μόνο που σ’ αυτόν δεν είναι τόσο ο τόπος το ζητούμενο όσο ο τρόπος. Ο Σβέβο λαμβάνει τα πορίσματα της ψυχανάλυσης έτσι όπως αναπτύχθηκαν από τον Φρόυντ (Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας του αυστριακού νευρολόγου δείχνει να είναι πηγή έμπνευσης για τη συγγραφή του Ζήνωνα) και τα «εμβολιάζει» στο έργο του με μιαν οργανική δύναμη. 

Ο Ίταλο Σβέβο

Ο Ζήνωνας είναι ένας κλασικός δεσμώτης των αποφάσεών του. Γι’ αυτό κι αυτές δεν εκπληρώνονται ποτέ, αλλά συνεχώς αναβάλλονται.

Ο κεντρικός ήρωάς του, ο Ζήνωνας, ο οποίος είναι το alter ego του συγγραφέα, είναι ένας άνθρωπος μονομανής. Αρειμάνιος καπνιστής, όπως και ο Σβέβο, μιλάει συνεχώς για το τελευταίο τσιγάρο που προτίθεται να καπνίσει κάτι που ποτέ δεν συμβαίνει. Ο Ζήνωνας είναι ένας κλασικός δεσμώτης των αποφάσεών του. Γι’ αυτό κι αυτές δεν εκπληρώνονται ποτέ, αλλά συνεχώς αναβάλλονται. Είναι ένας κατά φαντασίαν ασθενής, καίτοι η υγεία του είναι παροιμιώδης. Παντρεύεται άλλη γυναίκα από αυτή που αγαπάει κι ενώ νομίζει πως δεν τρέφει κανένα συναίσθημα γι’ αυτήν, την απατάει. Και τότε μέσα του ξεκινάει ένας αναβρασμός ενοχών λες κι όλο αυτό το ερωτικό παιχνίδι συνέβη μόνο και μόνο για να βάλει ο Ζήνωνας τον εαυτό του στο εδώλιο του κατηγορούμενου. 

Διατηρεί μονίμως μια επαμφοτερίζουσα στάση ή, σωστότερα, μια σκωπτικά εκκεντρική θέση από την οποία εκπηγάζουν όλα τα αντίθετα από αυτά που πιστεύει ακράδαντα. Είναι βέβαιος ότι μισεί τον μπατζανάκη του που του έκλεψε τη γυναίκα που λάτρευε (την αδελφή της συζύγου του), αλλά τελικά με εκείνον συνασπίζεται επαγγελματικά και όλες οι μετέπειτα πράξεις του αποδεικνύουν πως τρέφει μέσα του μιαν άσβεστη αγάπη για τον «ανταγωνιστή» του.

Άεργος από πεποίθηση, ο Ζήνων, θα εργαστεί σκληρά όταν ο μπατζανάκης του θα αυτοκτονήσει. Για να αποδειχθεί εκ νέου πως τα αντιθετικά σχήματα είναι αυτά που ορίζουν τον χαρακτήρα του. Και, τελικά, όταν θα καταφύγει στην ψυχανάλυση για να θεραπευτεί από τις διάφορες νόσους που τον έχουν καταλάβει, αυτομάτως θα ακυρώσει τη θεραπεία. Τη στιγμή που ο γιατρός του του λέει περιχαρής ότι γιατρεύτηκε, ο Ζήνωνας αντιδράει ψυχαναλύοντας την ψυχανάλυση. 

Θα πρέπει να σημειώσουμε πως ο Σβέβο άρχισε να διαβάζει Φρόυντ το 1908. Μάλιστα, η πρώτη του επαφή με το έργο του νευρολόγου δεν ήταν και ιδιαιτέρως καλή: «Διάβασα κάτι από τον Φρόυντ με κόπο και αντιπάθεια. Δεν θα το πιστέψεις, αλλά στους συγγραφείς αγαπώ την καθαρότητα της γλώσσας κι ένα ύφος διαυγές και διανθισμένο. Κατά τη γνώμη μου, ο Φρόυντ είναι λίγο διστακτικός, επιτηδευμένος, δύσκολα ακριβής. Θα πρέπει επίσης να θυμίσω ότι ζούσα στην Αυστρία, την έδρα του Φρόυντ» γράφει στις Ανέκδοτες επιστολές του Ίταλο Σβέβο που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Paragone» τον Φεβρουάριο του 1952. 

Ο Σβέβο πίστευε πως οι συγγραφείς μπορεί να μην είναι οι καταλληλότεροι να μιλήσουν περί επιστημονικών θεμάτων, όμως είναι οι αρμόδιοι να τα εξανθρωπίσουν.

Κι όμως, η εμμονή με το τσιγάρο, η μακρά χρήση των ονείρων, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα και ο συνειρμικός λόγος – στοιχεία που καθορίζουν τη Συνείδηση του Ζήνωνα, δείχνουν πως ο Σβέβο ενδιαφέρεται έντονα για τη ψυχανάλυση, με τη μόνη διαφορά ότι προτίθεται να τη χρησιμοποιήσει για τους ετερόδοξους πειραματισμούς που έχει κατά νου να πράξει κι όχι να της παραδοθεί αμαχητί. Και κάπως έτσι προέκυψε ο Ζήνωνας! 

Ο Σβέβο πίστευε πως οι συγγραφείς μπορεί να μην είναι οι καταλληλότεροι να μιλήσουν περί επιστημονικών θεμάτων, όμως είναι οι αρμόδιοι να τα εξανθρωπίσουν. Ουσιαστικά, στη Συνείδηση του Ζήνωνα φέρνει την ψυχανάλυση στα μέτρα των ανθρώπων και της δίνει εντελώς άλλη υπόσταση και βαρύτητα. Αυτό και μόνο θα έφτανε για να κατατάξει το συγκεκριμένο μυθιστόρημα στα απολύτως κλασικά. Είναι, όμως, πολύ περισσότεροι οι λόγοι που το καθιστούν σημαντικό και αξιομνημόνευτο. 

Η παρούσα έκδοση έρχεται να αναθεωρήσει την προηγούμενη (από τις εκδόσεις Εξάντας) και μεταφράστηκε αριστοτεχνικά από την Έφη Καλλιφατίδη. Πρόκειται για το ύστατο χαίρε μιας σημαντικής μεταφράστριας, η οποία «έφυγε» αδόκητα πριν από λίγους μήνες αφήνοντας πίσω της μια πλειάδα έξοχα μεταφρασμένων βιβλίων. Επίσης, η έκδοση συμπληρώνεται και από την ανάλυση του Τζέιμς Γουντ υπό τον τίτλο «Η αναξιοπιστία του κωμικού στον Ίταλο Σβέβο» σε μετάφραση του Παναγιώτη Κεχαγιά. 

* Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.
Τελευταίο βιβλίο του, η συλλογή διηγημάτων «Όπως και αν έρθει αυτό το βράδυ» (εκδ. Μελάνι).

Η συνείδηση του Ζήνωνα
Ίταλο Σβέβο
Μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη
Αντίποδες 2018
Σελ. 604, τιμή εκδότη €18,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ITALO SVEVO