Επιλογή σύγχρονων μυθιστορημάτων και κλασικών δοκιμίων με αφορμή τη συμπλήρωση πενήντα χρόνων από τα γεγονότα του Μάη του '68.
Του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη
Θα τολμήσω, νηφάλια και με ψυχραιμία σκακιστή, να διατυπώσω και γραπτώς την άποψη ότι όλα τα δεινά, τα χαλεπά και τα γελοία που ταλανίζουν αγρίως τη σύγχρονη κοινωνία, προέρχονται από αλλεπάλληλες εξουσιαστικές και ολοένα και πιο σκληρυσμένες και σκληρές διαθέσεις, και μανίες, εκδίκησης για το Μεγάλο Γλέντι της Ανθρωπότητας που κορυφώθηκε τον μήνα Μάιο στο Παρίσι, στη Γαλλία, αλλά και σε άλλα ξεσηκωμένα μέρη της υφηλίου.
Στο Έμφυτο Ελάττωμα (μτφρ. Γιώργος Κυριαζής, εκδ. Καστανιώτης), ο commander Τόμας Πίντσον (Thomas Pynchon, 1937) ψάλλει το εγκώμιο όσων μπόρεσαν να συμβούν στα λεγόμενα sixties, γιορταστικά δρώμενα μιας αμέριμνης παιγνιώδους και ευφρόσυνης αφροσύνης, μιας μεγαλειώδους αποθέωσης του homo ludens. Και στολίζει το μυθιστόρημά του με μια προμετωπίδα φερμένη κατευθείαν από το εξεγερμένο Παρίσι: «Κάτω από το λιθόστρωτο, η φαντασία!» Πρόκειται για ένα από τα πιο λυρικά συνθήματα που κατέκλυσαν τους τοίχους του Παρισιού εκείνον τον υπέροχο μήνα Μάιο: «Sous les pavés, la plage!». Ο Σάκος Εκστρατείας του Επίμονου Αναγνώστη γεμίζει, όλο τον μήνα Μάιο και μισόν αιώνα μετά τον Μάη του '68, με βιβλία στις σελίδες των οποίων καταγράφεται ή/και απηχείται αυτό το φαινομενικά αλλόκοτο, αλλά προδρομικό, ιστορικό γεγονός: μια de luxe εξέγερση, μια επανάσταση πολυτελείας.
Στο πολυτελές ξενοδοχείο Meurice εξεγείρονται πολυτελώς οι πολυτελείς υπάλληλοι/διάκονοι πολυτελών ενοίκων. Μετρ ντ᾽ οτέλ, σομελιέ, σεφ, ρεσεψιονίστ, ερωτοτροπούν με την αυτοδιαχείρηση, οδεύουν από την αμφισβήτηση του ρόλου τους στην υιοθέτηση του γενικευμένου ρόλου της αμφισβήτησης, αρχίζουν να αναρωτιούνται για το τι σημαίνει εικοσιτετράωρο, για το ποια είναι η ουσία του εφήμερου περάσματός μας από τούτο τον πλανήτη. Ο Μάης γίνεται για τους εργαζόμενους στο Meurice ένα είδος «συλλογικής θεραπείας χωρίς συνέπειες, μια διέξοδος σε απωθημένα που την ύπαρξή τους αγνοούσαν πριν από έναν μήνα». Η Πολίν Ντρεφύς (Pauline Dreyfus, 1969) συνθέτει ένα ειρωνικό γλυκόξινο μυθιστόρημα δωματίου όπου συναντάμε τον εκκεντρικό κλόουν της ζωγραφικής Σαλβαδόρ Νταλί, την εκατομμυριούχο δήθεν φιλότεχνη Φλόρενς Γκουλντ και τον αρχιτσιφούτη κροίσο Ζαν Πολ Γκεττύ παρέα με τον (μελλοντικό) νομπελίστα συγγραφέα, τότε μόλις είκοσι δύο ετών, Πατρίκ Μοντιανό. Μέσα από συμβάντα και περιστατικά που θυμίζουν τόσο σκηνές ταινίας των Αδελφών Μαρξ σε slow-motion όσο και κλεισίματα ματιού στο φιλμ Ο Μιλού το Μάη του Λουί Μαλ, η Ντρεφύς αστειεύεται, επιστρατεύοντας μιαν αποστασιοποιημένη σοβαρότητα, με τα χαρακτηριστικά τικ της παρισινής διανόησης, με την εμβροντησία απέναντι στα γεγονότα των ανθρώπων εκείνων που τους διέπει η αμέριμνη λήθη της διαλεκτικής, με το σάστισμά τους στο άκουσμα του βηματισμού της Ιστορίας. Το Γεύμα στα Οδοφράγματα (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Πατάκη) είναι μια ευπρόσδεκτη, τόσο διασκεδαστική όσο και διδακτική, συνεισφορά στην κατανόηση των όσων διαδραματίστηκαν την άνοιξη του 1968 στις όχθες του Σηκουάνα. Σημειώνω, παρεμπιπτόντως, μια χαριτωμένη μνεία της Ντρεφύς στους καταστασιακούς (situationnistes), στη σ. 143, όπου ένας πράκτορας της Υπηρεσίας Πληροφοριών, λες και μεθάει ακόμα και αυτός από τον άκρατο οίνο της γιορτινής επανάστασης, και όχι μόνο από το ουίσκι που πίνει, φτάνει σε τέτοια ζάλη ώστε να μην μπορεί να διακρίνει έναν καταστασιακό από έναν μαοϊκό!
Ο θρυλικός γερόλυκος ποιητής Λώρενς Φερλινγκέττι (Lawrence Monsanto Ferlinghetti, 1919-!) έγραψε το 1988, είκοσι χρόνια από τον Μάη του 1968, το τεταραγμένο, παλλόμενο και καταιγιστικό μυθιστόρημα Έρωτας τις Μέρες της Οργής (μτφρ. Βερονίκη Δαλακούρα, εκδ. Απόπειρα). Πρόζα υψηλής θερμοκρασίας, σε αντίθεση με την ψύχραιμη ροή του λόγου της Ντρεφύς, όπου ανακατεύονται πάθη και πόθοι, αλλά και όπου συναντάμε όλες τις «φυλές του Μάη», ιδωμένες με τα μάτια ενός Αμερικανού και με κάποια σύγχυση στους ρόλους. «Το χολ σειόταν», γράφει ο Φερλινγκέττι, «από τους τροτσκιστές, τους μαοϊκούς τους αναρχικούς, τους καταστασιακούς, ενώ το άγαλμα του Βίκτωρος Ουγκώ ήταν σκεπασμένο με τις κόκκινες και μαύρες σημαίες των αναρχικών, και στους τοίχους υπήρχαν παντού γκραφίτι με αποσπάσματα από τον Λένιν, τον Μπακούνιν, τον Προυντόν, τον Τρότσκυ, τον Φουριέ, τον Αϊνστάιν, και τον Γκεβάρα».
Με το μυθιστόρημα Ανεξέλεγκτα Στοιχεία (μτφρ. Αριάδνη Μοσχονά, εκδ. Πόλις), ο Στεφάν Οσμόν (Stéphane Osmont, 1959), παλιός αγωνιστής στους κόλπους της Άκρας Αριστεράς και συγγραφέας του αιχμηρού μυθιστορήματος Le Capital (2004), που μετέφερε άρτια στον κινηματογράφο ο Κώστας Γαβράς, επιχειρεί τόσο μια περιδιάβαση στα αυτοσχέδια κοινόβια απ᾽ όπου ξεπήδησαν οι «γαβριάδες» του Μάη, όσο και στο τοπίο μετά την εξέγερση, στους δρόμους που ακολούθησαν κάποιοι από τους πιο ανήσυχους ξεσηκωμένους. Το soundtrack του μυθιστορήματος είναι ενδεικτικό: από τον Neil Young, τους Jefferson Airplane, τους Who, και, βέβαια, το θρυλικό άλμπουμ Exile on the Main Street των Rolling Stones, ο Οσμόν μας μεταφέρει στους Sex Pistols, στους Damned, και στους Clash του London Calling και του Sandinista!, του δίσκου για τον οποίο ορθά λέει: «Τον έβλεπα σαν την τελευταία παρακαταθήκη της προηγούμενης δεκαετίας, την καλύτερη σύνθεση όλων όσα μας είχαν συγκλονίσει: ένα πολύ δυνατό πολιτικό μήνυμα, τραγουδισμένο σε ρυθμούς πανκ και ρέγκε».
Το πιο σημαντικό, πυκνό, εμπρηστικό κείμενο για τον Μάη, την καταγωγική τοπογραφία του, και το απείκασμά του στο συλλογικό φαντασιακό, δεν είναι άλλο από το κείμενο In girum imus nocte et consumimur igni (μτφρ. Ανδρέας Βαρίκας, εκδ. Γαβριηλίδης), γραμμένο στο grand style με το οποίο ήξερε άριστα να εκφράζεται ο «πυροκροτητής» του Μάη, ο Γκι Ντεμπόρ (Guy Debord, 1931-1994). Το εν λόγω κείμενο ακούγεται με τη φωνή του δημιουργού στην ομότιτλη ταινία που σκηνοθέτησε/συνέθεσε ο ίδιος. Εκεί, ανάμεσα σε πλάνα που τράβηξε το συνεργείο του σκηνοθέτη και σε πλάνα αλιευμένα/οικειοποιημένα από άλλες παλαιές ταινίες, ακούμε τον Ντεμπόρ να αφηγείται: «Τη συνταγή για την ανατροπή του κόσμου δεν την ψάξαμε στα βιβλία, αλλά περιπλανώμενοι. Ήταν μια αδιάκοπη περιπλάνηση όπου ο χρόνος είχε διασταλεί […] Απροσδόκητες συναντήσεις, σημαντικά εμπόδια, μεγαλειώδεις προδοσίες, επικίνδυνα γητέματα, τίποτα δεν έλειψε σε αυτή την αναζήτηση ενός ολέθριου Graal, που κανείς δεν είχε θελήσει […] Έτσι καταστρώθηκε το πρόγραμμα το πιο κατάλληλο για να σπείρει καθολική υποψία στο σύνολο της κοινωνικής ζωής: τάξεις και ειδικότητες, εργασία και ψυχαγωγία, εμπόρευμα και πολεοδομία, ιδεολογία και Κράτος, αποδείξαμε πως ήταν όλα για πέταμα. Κι ένα τέτοιο πρόγραμμα δεν περιείχε άλλη υπόσχεση παρά μόνο την υπόσχεση μιας αυτονομίας δίχως φρένα και δίχως κανόνες. Οι προοπτικές αυτές έχουν σήμερα περάσει στα τρέχοντα ήθη, και παντού μάχονται για να τις πραγματώσουν ή για να τις καταπολεμήσουν. Αλλά την εποχή εκείνη θα είχαν σίγουρα φανεί χιμαιρικές, αν η συμπεριφορά του σύγχρονου καπιταλισμού δεν ήταν πιο χιμαιρική».
Ο Ντεμπόρ, στα μέσα της δεκαετίας του 1960, συνθέτει με αυστηρή ακρίβεια και σκακιστική διαλεκτική διάθεση το βιβλίο Η Κοινωνία του Θεάματος (μτφρ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, εκδ. Μεταίχμιο), όπου συνοψίζεται σε 221 θέσεις, διευθετημένες σε 9 κεφάλαια, η «συμβίωση με το αρνητικό», η κριτική στη σύγχρονη φάση του καπιταλιστικού τρόπου οργάνωσης του υπάρχειν, η ολοένα και πιο ολέθρια διολίσθηση από το είναι στο έχειν και, εν συνεχεία, από το έχειν στο φαίνεσθαι, καθώς και το σχέδιο υπέρβασης όλων αυτών μέσα από την επανάσταση και την αυτόνομη οικοδόμηση ενός νέου τρόπου ζωής, μιας νέας γκάμας πειραματικών και παθιασμένων συμπεριφορών. Ουσιαστικά, έχουμε εδώ, σε κατάσταση εμπρηστικής συμπύκνωσης, σύνολο το εγχείρημα των καταστασιακών τα δέκα χρόνια ανάμεσα στην εκκίνησή του και στη στιγμή της συγγραφής και έκδοσης του βιβλίου.
Η λυρική εκδοχή αυτού του προγράμματος εκφράζεται στο περιλάλητο πόνημα του Βέλγου καταστασιακού Ραούλ Βανεγκέμ (Raoul Vaneigem, 1934) Η Επανάσταση της Καθημερινής Ζωής (μτφρ. Σεραφείμ Βελέντζας, εκδ. Άκμων), πολλές φράσεις του οποίου έγιναν συνθήματα και κόσμησαν τους παρισινούς τοίχους τον Μάη του 1968. Ο Βανεγκέμ έγραψε το βιβλίο του ανάμεσα στα 1963 και 1965, επηρεασμένος τόσο από την ρομαντική εξεγερμένη ποίηση όσο και από το πνεύμα των πιο τολμηρών ουτοπιστών οραματιστών, παραμένοντας μολοντούτο προσγειωμένος στις στιγμές αυτοπραγμάτωσης και στις δυνατότητες άρσης της αλλοτρίωσης που προσφέρει η καθημερινή ζωή. Αντλεί, επίσης, από το έργο του αιρετικού μαρξιστή Ανρί Λεφέβρ (Henri Lefebvre, 1901-1991) Κριτική της Καθημερινής Ζωής (1948), το οποίο επηρέασε πολύ τους καταστασιακούς, οι οποίοι άλλωστε διατήρησαν για ένα γόνιμο χρονικό διάστημα λίαν φιλικές σχέσεις με τον Λεφέβρ. Ο Βανεγκέμ κινείται διαρκώς, σαν καλός διαλεκτικός, από το εγώ στο εμείς, από την Ιστορία στην καθημερινότητα, από το φαινομενικά ασήμαντο στο δήθεν ουσιώδες, από το άλλοτε στον νυν. «Η ανθρώπινη ιστορία», γράφει ο Βέλγος στοχαστής, «είναι η ιστορία ενός θεμελιακού διαχωρισμού που προκαλεί και οροθετεί όλους τους άλλους: την κοινωνική διάκριση σε αφέντες και δούλους. Με την ιστορία, οι άνθρωποι πασχίζουν να συνδεθούν, και να κατακτήσουν την ενότητα. Η πάλη των τάξεων είναι μονάχα μία φάση, αλλά καθοριστική, της πάλης για τον ολοκληρωμένο άνθρωπο».
Πονήματα προδρομικά του ξεσπάσματος του 1968 στεγάζονται στον πολύτιμο τόμο Το Ξεπέρασμα της Τέχνης (μτφρ. Γιάννης Δ. Ιωαννίδης, εκδ. ύψιλον/βιβλία). Πρόκειται για μιαν εκτενέστατη ανθολογία κειμένων της Καταστασιακής Διεθνούς, δημοσιευμένων ως επί το πλείστον στην επιθεώρηση Internationale Situationniste (1958-1969). Πολλές θέσεις των κειμένων αυτών φιλοξενήθηκαν στους παρισινούς τοίχους και προκάλεσαν πυρωμένες παρεμβάσεις στη διάρκεια του κινήματος των καταλήψεων που ακολούθησε γοργά την αρχική φοιτητική αναταραχή. Διαβάζουμε εδώ το πώς φτάσαμε εκεί, όλη την αρχαιολογία της γνώσης που οι λυρικές της ανταύγειες απλώθηκαν σε όλο το Παρίσι για έναν μήνα που έμοιαζε με αιώνα. «Αλλόκοτοι αγγελιοφόροι διασχίζουν την Ευρώπη κι ακόμα μακρύτερα φέρνοντας απίστευτα μηνύματα», διαλαλούν οι καταστασιακοί, ήδη τον Δεκέμβριο του 1960, ενώ, τον Αύγουστο του 1961, ευθαρσώς και λακωνικότατα εκθέτουν τις βλέψεις τους: «Πρέπει να ξαναεφεύρουμε την επανάσταση. Αυτό είναι όλο».
Αμέσως μετά την αμπώτιδα του κινήματος, κυκλοφόρησαν πάνω από τριακόσια (300!) βιβλία σχετικά με τον Μάη — κι αυτά μόνο στη Γαλλία! Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν Ο Αριστερισμός φάρμακο στη γεροντική αρρώστια του κομμουνισμού (μτφρ. Νίκος Μπαλής, εκδ. Διεθνής Βιβλιοθήκη) του Ντανιέλ Κον Μπεντίτ (Daniel Marc Cohn-Bendit, 1945), αυτοσχέδιου leader της φοιτητικής πτέρυγας της εξέγερσης και ηγέτη του αναρχοαριστερίστικου μορφώματος «Κίνημα 22 Μάρτη». Εδώ, ο «Κόκκινος Ντάνι», όπως ήταν γνωστός, ξεδιπλώνει την ιστορία της εξέγερσης και τις καταβολές της, ιδίως αυτές τις πτυχές του εργατικού κινήματος που συνδέονταν με τον τροτσκισμό, τον συμβουλιακό κομμουνισμό, και τον αναρχισμό. Ο έμπλεος κύρους οίκος Gallimard προχώρησε στην έκδοση του λίαν ενδιαφέροντος βιβλίου που φέρει τον τίτλο Μάης 1968 — Λυσσασμένοι και Σιτουασιονιστες στο Κίνημα των Καταλήψεων (μτφρ. Μαρία Ζάκκα, εκδ. Διεθνής Βιβλιοθήκη) και την υπογραφή Ρενέ Βιενέ (René Vienet, 1945). Ο εν λόγω Βιενέ διετέλεσε μέλος της Καταστασιακής Διεθνούς από το 1963 έως το 1971, και υπήρξε ένας από τους διαπρεπέστερους «πετροβολητές» και οδομάχους του 1968. Έφερε άλλωστε το παρατσούκλι «Ο Οβελίξ των Οδοφραγμάτων». Στην πραγματικότητα, το βιβλίο γράφτηκε συλλογικά από τον Ντεμπόρ, τον Βανεγκέμ, και τον Μουσταφά Καγιατί (έναν Τυνήσιο καταστασιακό), αλλά με γνήσιο χιούμορ επετράπη στον Βιενέ, ο οποίος ήταν σχεδόν ανήμπορος να γράψει το παραμικρό, να το υπογράψει! Εδώ διαβάζουμε, στη σ. 72: «Σπάνια είδαμε τόσους πολλούς ανθρώπους να αμφισβητούν τόσα "κανονικά πράγματα", και σίγουρα θα πρέπει να διαπιστώσουμε κάποια μέρα πως, τον Μάη του ᾽68, το συναίσθημα μιας ριζικής ανατροπής προηγήθηκε απ᾽ την πραγματική μετατροπή του κόσμου και της ζωής».
Μισόν αιώνα μετά, ο Βασίλης Μηνακάκης (1962) μάς προσφέρει ένα πανόραμα της ιστορίας του κινήματος στον τόμο Μάης 1968 — Ρωγμή από το Μέλλον (εκδ. ΚΨΜ). Πλούσιο και καλώς συγκερασμένο υλικό, αναδρομές και καταγραφές, σημειώσεις και παραπομπές, οι ομάδες και τα λεγόμενα «γκρουπούσκουλα» που διαδραμάτισαν κεντρικό ρόλο στο ξέσπασμα, καθώς και στοχασμοί σχετικά με τούτη τη ριζοσπαστική ρωγμή απλώνονται στις σελίδες του βιβλίου. Γράφει, ψύχραιμα, ο Μηνακάκης: «Αν ξεφύγουμε από τη νοσταλγία και την εξιδανίκευση, αλλά και από την ισοπεδωτική κριτική ή την εύκολη εκ των υστέρων απόρριψη, θα μπορούσαμε ίσως να ψηλαφίσουμε λίγο πιο βαθιά όλα τα ριζοσπαστικά θεωρητικά ρεύματα που σφράγισαν το ᾽68, και να ανακαλύψουμε μερικά κοινά στοιχεία τους, που καθόρισαν τελικά την εξέλιξη και τις προοπτικές τους — καθώς και των κοινωνικοπολιτικών ρευμάτων που εμπνεύστηκαν από αυτά».
Διαυγέστατος και ψύχραιμος, ο θρυλικός συγγραφέας και θεωρητικός της λογοτεχνίας Μωρίς Μπλανσό (Maurice Blanchot, 1907 – 2003), ήδη στην αυγή της έβδομης δεκαετίας στη ζωή του όταν ξέσπασε ο ξεσηκωμός, θα συμμετάσχει στα γεγονότα και θα καταγράψει τις σκέψεις του σε αλλεπάλληλα κείμενα. Τον Δεκέμβριο του 1968, θα τολμήσει να αποφανθεί: «Η αδυναμία του κινήματος ήταν επίσης η δύναμή του και ήταν αυτή που έφερε εκείνα τα ασυνήθιστα αποτελέσματα σε συνθήκες που είχαν καταστήσει προφανή μια τέτοια επιτυχία, όμως χωρίς πολιτικά μέσα που θα είχαν μέλλον, χωρίς θεσμική εξουσία […] Μιλάμε για επανάσταση, όρο αρκετά ασαφή, όμως αν μιλάμε για κάτι τέτοιο, πρέπει να το παραδεχτούμε και να πούμε: είναι αλήθεια, υπήρξε μια επανάσταση, η επανάσταση συνέβη. Το κίνημα του Μάη ήταν ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, με το αστραποβόλημα και τη διαύγεια ενός συμβάντος που περατώθηκε και, όντας περατωμένο, άλλαξε τα πάντα». Τα γραπτά του Μπλανσό σχετικά με το κίνημα στεγάζονται στις 58 περιεκτικές σελίδες του τομίδιου Για τον Μάη του ᾽68 (μτφρ. Παναγιώτης Καλαμαράς, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα) όπου μαθαίνουμε πώς αντέδρασαν στο ξέσπασμα συγγραφείς και διανοούμενοι όπως η Μαργκερίτ Ντυράς, η Ναταλί Σαρώτ, και ο Μωρίς Ναντώ. Έσπευσαν, όλοι τους, να αφήσουν τα γραφεία τους και να ταχθούν στο πλευρό των εξεγερμένων!
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.