Ο Πίτερ Γκουίλαμ, ένας ηλικιωμένος βαρήκοος, μισός Βρετανός-μισός Βρετόνος, πρώην πράκτορας της βρετανικής Μυστικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (γνωστής ως Σέρκους), καλείται εσπευσμένα στο Λονδίνο με σκοπό να λογοδοτήσει για όσα πήγαν στραβά στην επιχείρηση «Λαχείο». Μια επιχείρηση που έγινε πριν από πενήντα χρόνια και είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο του καλύτερου Βρετανού πράκτορα που υπηρέτησε ποτέ στην Μ15, του Άλεκ Λίμας. Του Κατασκόπου που γύρισε από το κρύο.

Μετά την πτώση του Τείχους και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο κόσμος των κατασκόπων μπορεί να φάνταζε παρωχημένος, ξεπερασμένος, άνευ αντικειμένου. Ωστόσο, η αδιαφορία για την ανθρώπινη ζωή που χαρακτήριζε τους πράκτορες και των δύο πλευρών, η ηθική του “ο σκοπός αγιάζει τα μέσα” φαίνεται ότι αντί να σβήσει, γενικεύτηκε στον αιώνα μας κι έχει γίνει κυρίαρχη ιδεολογία.

Μ’ αυτό το εύρημα, την επιστροφή στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου και στην ομάδα των γνωστών ηρώων της Μ15 –η οποία έχει μετονομαστεί πια σε Μ16– ο Λε Καρέ μοιάζει να μας αποχαιρετάει, κλείνοντας τον μυθιστορηματικό κύκλο που τον έκανε διάσημο: θυμίζοντάς μας την τραγική ιστορία του Λίμας ο οποίος σκοτώθηκε το 1959 στην προσπάθεια να σώσει μια πολύτιμη «πηγή» στο Ανατολικό Βερολίνο. Παράπλευρη απώλεια η Λιζ Γκολντ, η νεαρή Βρετανίδα κομουνίστρια που ήταν ερωτευμένη μαζί του. Μισό αιώνα αργότερα, ο γιος του Λίμας και η κόρη μιας Ανατολικογερμανίδας πράκτορος που ήταν γνωστή ως «Τουλίπα», στρέφονται νομικά κατά της βρετανικής κυβέρνησης και ζητούν εξηγήσεις για τον θάνατο των γονιών τους – και τεράστια χρηματική αποζημίωση. Με δεδομένο ότι ο επικεφαλής της επιχείρησης, ο γνωστός μας Τζορτζ Σμάιλι, είναι εξαφανισμένος (και μεταξύ μας, θα πρέπει να κοντεύει τα 100, με βάση τις πληροφορίες που έχουμε γι’ αυτόν στα πρώτα βιβλία του Λε Καρέ), ο μόνος που μπορεί να πιάσει τον μίτο της ιστορίας είναι ο Γκουίλαμ, το δεξί χέρι του Σμάιλι.

Μετά την πτώση του Τείχους και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο κόσμος των κατασκόπων μπορεί να φάνταζε παρωχημένος, ξεπερασμένος, άνευ αντικειμένου. Ωστόσο, η αδιαφορία για την ανθρώπινη ζωή που χαρακτήριζε τους πράκτορες και των δύο πλευρών, η ηθική του «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» φαίνεται ότι αντί να σβήσει, γενικεύτηκε στον αιώνα μας κι έχει γίνει κυρίαρχη ιδεολογία. Όπως γράφει ο Dwight Garner στους New York Times, οι τύποι σαν τον Σμάιλι «θα επιζήσουν μετά την αποκάλυψη, μαζί με τον Κιθ Ρίτσαρντς και τις κατσαρίδες». Δεν χρειάζεται να έχει διαβάσει κάποιος τον Κατάσκοπο που γύρισε από το κρύο για να παρακολουθήσει την πλοκή της Κληρονομιάς των κατασκόπων. Το βιβλίο επεξηγεί με διαρκείς αναφορές στο παρελθόν όσα συνέβησαν την επίμαχη περίοδο και συμπληρώνει με λεπτομέρειες όσα είχαν μείνει ανεξήγητα ή δυσεξήγητα στον Κατάσκοπο – μέσω των σκέψεων κυρίως παρά των λόγων του Γκουίλαμ, ο οποίος έχει τελειοποιήσει την ικανότητα «να αρνούμαι, να αρνούμαι, να αρνούμαι» ακόμα και την πιο κατάφωρη αλήθεια.

Ο Ντέιβιντ Κόρνγουελ, γνωστός με το ψευδώνυμο Τζον Λε Καρέ, στρατολογήθηκε ως πράκτορας των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών το 1950. Άρχισε να γράφει το 1961. Τα δύο πρώτα βιβλία του ήταν αστυνομικά, και σ’ αυτά κάναμε τη γνωριμία του Τζορτζ Σμάιλι, του πράκτορα ο οποίος όπως πολλοί Βρετανοί «μοιάζει να είναι μονίμως 60 ετών». Ο Κατάσκοπος που γύρισε από το κρύο γράφτηκε και κυκλοφόρησε το 1963, έγινε διεθνές μπεστ-σέλερ και ασπρόμαυρη ταινία με τον Ρίτσαρντ Μπάρντον στον ρόλο του Λίμας. Το βιβλίο περιέγραφε με τα πιο μελανά χρώματα τις ίντριγκες των κατασκόπων της Δύσης και η αξία του φαίνεται ακόμα πιο έντονα αν θυμηθούμε ότι την ίδια περίοδο περίπου ο κόσμος έκανε τη γνωριμία ενός άλλου Βρετανού μυθιστορηματικού πράκτορα, του Τζέιμς Μποντ. Όσο ο Μποντ, το δημιούργημα της φαντασίας του Ίαν Φλέμινγκ, ήταν γοητευτικός, λαμπερός και σέξι (ή έτσι έχει περάσει στο συλλογικό ασυνείδητο εξαιτίας του Σον Κόνερι), τόσο οι πράκτορες του Λε Καρέ ήταν άχρωμοι και άοσμοι, αδιάφοροι γραφειοκράτες με ασήμαντες ζωές. Με εξαίρεση ίσως τον Πίτερ Γκουίλαμ, για να επιστρέψουμε στην Κληρονομιά των κατασκόπων. Αλλά κι αυτό το μαθαίνουμε εκ των υστέρων, πενήντα χρόνια αργότερα, τώρα που ο Γκουίλαμ είναι ασπρομάλλης και βαρήκοος.

O Τζον Λε Καρέ

Ο Λε Καρέ έγραψε συνολικά 24 μυθιστορήματα, στα εννέα των οποίων πρωταγωνιστεί ή κάνει ένα απλό πέρασμα ο Τζορτζ Σμάιλι. Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, πολλοί νόμισαν ότι ο Βρετανός συγγραφέας θα ξέμενε από θέματα, εκείνος όμως με τη διεισδυτική ματιά του ξεσκέπασε τον κόσμο των φαρμακευτικών εταιρειών, των λαθρεμπόρων όπλων, της διεθνούς τρομοκρατίας και των εγκλημάτων που τελούνται δήθεν για την καταπολέμησή της. Δέκα από τα βιβλία του μεταφέρθηκαν στον κινηματογράφο, αλλά για τους φανατικούς αναγνώστες του ο πιο πειστικός Σμάιλι ήταν ο Άλεκ Γκίνες των δύο μίνι σειρών του BBC.

Εγώ είμαι Ευρωπαίος, Πίτερ. Αν είχα μια αποστολή – αν συναισθάνθηκα ποτέ ότι είχα κάποιο χρέος πέρα από τη δουλειά μας με τον εχθρό, ήταν στην Ευρώπη. Αν ήμουν άκαρδος, ήμουν άκαρδος για την Ευρώπη. Αν είχα κάποιο ανέφικτο ιδανικό, ήταν να οδηγήσω την Ευρώπη έξω από το σκοτάδι της, προς μια νέα εποχή λογικής…

Στην Κληρονομιά των κατασκόπων, ο Σμάιλι κάνει ένα μικρό πέρασμα στο τέλος του βιβλίου, για να συνοψίσει όλα όσα θέλει ή θέλησε να μας πει ο Λε Καρέ: «Πιστεύω ότι ήρθες να με κατηγορήσεις για κάτι, Πίτερ… Μήπως για τα πράγματα που κάναμε; Ή το γιατί τα κάναμε;… Για χάρη της παγκόσμιας ειρήνης, ό,τι στην ευχή κι αν ήταν αυτό; Ναι, ναι, φυσικά. Δεν θα γίνει πόλεμος, αλλά στον αγώνα για την ειρήνη δεν θα μείνει τίποτα όρθιο, όπως έλεγαν οι φίλοι μας οι Ρώσοι». Και πιο κάτω συνεχίζει: «Όλα αυτά, τότε λοιπόν, ήταν για την Αγγλία; Υπήρχε μια εποχή που ήταν. Αλλά για την Αγγλία τίνος; Ποια Αγγλία; Μια Αγγλία μόνη και ξεκομμένη, έναν πολίτη του πουθενά; Εγώ είμαι Ευρωπαίος, Πίτερ. Αν είχα μια αποστολή – αν συναισθάνθηκα ποτέ ότι είχα κάποιο χρέος πέρα από τη δουλειά μας με τον εχθρό, ήταν στην Ευρώπη. Αν ήμουν άκαρδος, ήμουν άκαρδος για την Ευρώπη. Αν είχα κάποιο ανέφικτο ιδανικό, ήταν να οδηγήσω την Ευρώπη έξω από το σκοτάδι της, προς μια νέα εποχή λογικής…». Εδώ φαντάζομαι τον σοφό γέροντα Λε Καρέ να κουνάει το κεφάλι του με θλίψη, οίκτο και παραίτηση βλέποντας το Νησί πιο απομονωμένο από ποτέ, αλλά και την κατάντια της Ευρώπης.

Διάβασα την Κληρονομιά παράλληλα με τη Σήραγγα των περιστεριών, μια συλλογή αυτοβιογραφικών ιστοριών τις οποίες συγκέντρωσε κι εξέδωσε ο Λε Καρέ απογοητευμένος από τη βιογραφία του που έγραψε ο Adam Sisman. Βρήκα συναρπαστικές τις επαφές του με διάφορους σκηνοθέτες του Χόλιγουντ, όσο και τη γνωριμία του με τον Ρίτσαρντ Μπάρντον και τον Άλεκ Γκίνες. Ο ίδιος γράφει στην αρχή της Σήραγγας: «Αυτές είναι αληθινές ιστορίες που μπορώ να διηγηθώ από μνήμης – και στο σημείο αυτό έχετε κάθε δικαίωμα να αναρωτηθείτε τι είναι αλήθεια και τι είναι ανάμνηση για έναν δημιουργικό συγγραφέα που βρίσκεται, για να το θέσουμε κομψά, στη δύση της ζωής του. Για το δικηγόρο, αλήθεια είναι τα γεγονότα, σκέτα και χωρίς σάλτσες. Άλλο αν μπορεί κανείς να βρει τέτοια γεγονότα. Για τον δημιουργικό συγγραφέα, τα γεγονότα αποτελούν πρώτη ύλη, όχι τον δυνάστη του, μα το εργαλείο του, και το καθήκον του είναι να τα κάνει να “τραγουδήσουν”. Η πραγματική αλήθεια, αν υπάρχει, βρίσκεται στις λεπτές αποχρώσεις και όχι στα πεζά γεγονότα».

Ο Τζον Λε Καρέ είναι από τους τελευταίους αληθινά μεγάλους Άγγλους συγγραφείς (μαζί με τον Γκράχαμ Γκριν, τον Κίνγκσλεϊ Έιμις, την Άρις Μέρντοχ, τον Τζούλιαν Μπαρνς), που τελειοποίησαν την αγγλική γλώσσα χωρίς καμία διάθεση λεξιλαγνίας ή εντυπωσιασμού. Και όπως είχε πει ο πρόσφατα χαμένος Σκοτσέζος συγγραφέας αστυνομικής λογοτεχνίας Φίλιπ Κερρ στον Δημήτρη Καραθάνο, σε μια συνέντευξή του στην Athens Voice: «Το καλύτερο έργο του Λε Καρέ είναι το Ο κατάσκοπος που γύρισε από το κρύο, ένα βιβλίο που συνοψίζει μισό αιώνα ιστορίας με τρόπο που κανένα άλλο μυθιστόρημα δεν έχει κατορθώσει. Μόνο ο Ντίκενς έχει περιγράψει εξίσου πειστικά την εποχή του. Ξεχάστε όλους τους νικητές του Booker μαγικούς ρεαλιστές σας –χωρίς να θέλω να κατονομάσω κάποιον συγκεκριμένα– ο συγγραφέας μέσω του οποίου θα κρίνεται το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και θα δίνεται ως διδακτική ύλη στα σχολεία θα είναι ο Τζον Λε Καρέ».

* Η ΧΙΛΝΤΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ είναι μεταφράστρια και συγγραφέας.
Τελευταίο βιβλίο της, το αστυνομικό μυθιστόρημα «Η συχνότητα του θανάτου» (εκδ. Μεταίχμιο).

Η κληρονομιά των κατασκόπων

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JOHN LE CARRE