Τα Βαλκάνια και η Ιστορία από ψηλά

Περισσότερο από τόπος, τα Βαλκάνια είναι μια κατάσταση διαρκούς παραληρήματος: η στερεότητά τους δεν είναι δεδομένη, η αιτιοκρατία δεν είναι εδραιωμένη, η real politik δεν αποτέλεσε ποτέ το ισχυρό τους όπλο.

Τα Βαλκάνια δεν είναι απλώς το νότιο άκρο της Ευρώπης. Δεν είναι μόνο μια περιοχή που περιβάλλεται από τέσσερις θάλασσες και στη μέση στέκει μια οροσειρά με πολυποίκιλες σημάνσεις. Περισσότερο από τόπος, τα Βαλκάνια είναι μια κατάσταση διαρκούς παραληρήματος: η στερεότητά τους δεν είναι δεδομένη, η αιτιοκρατία δεν είναι εδραιωμένη, η real politik δεν αποτέλεσε ποτέ το ισχυρό τους όπλο. Αντιθέτως, ήταν και παραμένουν μια πυριτιδαποθήκη. Άρα, μια περιοχή άκρως επικίνδυνη και διά τούτο ενδιαφέρουσα. Τα εύφλεκτα υλικά της είναι που της προσδίδουν την αίσθηση της διαφορετικότητας σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Ή όπως έλεγε και ο Διονύσης Σαββόπουλος: «Εδώ είναι Βαλκάνια, δεν είναι παίξε γέλασε»!

Το χώμα των Βαλκανίων είναι αποτέλεσμα ζυμώματος: μια διαδικασία που έφερε σε άμεση συνάφεια (πολιτισμού, αίματος και Ιστορίας) διαφορετικές φυλές, οι οποίες μέσα από την ακατάπαυστη διαπάλη τους δημιούργησαν ένα αμάλγαμα που δύσκολα μπορεί να συναντήσει κανείς σε άλλα γεωγραφική μήκη και πλάτη της γηραιάς ηπείρου. Για ένα τέτοιο «τρίστρατο» που περιλαμβάνει τη Βουλγαρία, την Τουρκία και την Ελλάδα γράφει ο νεαρός βούλγαρος συγγραφέας Μιροσλάβ Πένκοφ στο μυθιστόρημά του Το βουνό των πελαργών (μτφρ. Άκης Παπαντώνης, εκδ. Αντίποδες).

Τον γνωρίσαμε με την έξοχη συλλογή διηγημάτων του Ανατολικά της Δύσης (εκδ. Αντίποδες), στην οποία για πρώτη φορά διαβλέπουμε τη μυθοπλαστική προβληματική του: η κατάρριψη των στερεοτύπων για τα Βαλκάνια, ο νόστος, αλλά και η επιστροφή στον γενέθλιο τόπο.

Ο Πένκοφ, άλλωστε, βιώνει στην πραγματικότητα τον «χωρισμό»: γεννήθηκε στη Βουλγαρία, μετακόμισε και ζει στις ΗΠΑ, αλλά μέσα του είναι ενεργός ο σύνδεσμος με την πατρική γη. Η επιλογή του να περάσει στη μεγάλη φόρμα τού έδωσε τη δυνατότητα να μιλήσει για το «ευρύ» κάδρο: τη χώρα του ως κομμάτι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ως πεδίο μάχης της Ιστορίας, ως ελεύθερο κράτος, ως σύμμαχος του πάλαι ποτέ Σιδηρούν Παραπετάσματος και σήμερα ως μια χώρα που προσπαθεί να συγκολλήσει τα κομμάτια της για να ακολουθήσει το τέμπο των δυτικών κοινωνιών.

Από τα βάθη της Ιστορίας έως σήμερα, η Βουλγαρία ακολούθησε τη μοίρα όλων των υπόλοιπων κρατών της περιοχής. Έγινε θύμα και θύτης, χωνευτήρι πολιτισμών, αλλά και υποδοχέας πολιτικών και στρατιωτικών διενέξεων.

Μπορεί η αφορμή για το μυθιστόρημα να είναι μια μικροϊστορία, εντούτοις η ματιά του Πένκοφ είναι μακροσκοπική. Από τα βάθη της Ιστορίας έως σήμερα, η Βουλγαρία ακολούθησε τη μοίρα όλων των υπόλοιπων κρατών της περιοχής. Έγινε θύμα και θύτης, χωνευτήρι πολιτισμών, αλλά και υποδοχέας πολιτικών και στρατιωτικών διενέξεων. Κάπως έτσι το συλλογικό φαντασιακό, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση της Ελλάδας, είναι ένα μείγμα θρύλων, παραδόσεων, νικών και ηττών στα πεδία των μαχών, απωθημένων, αλλά και αυτοκαθορισμού βάσει της θρησκείας και του κλέους του παρελθόντος. Σαν να λέμε: η λογική βρίσκεται –κατ’ ουσίαν– εκτός των τειχών. Στον αντίποδα έχουμε το σφύζον παρελθόν που συνεχίζει να αιματώνει την καρδιά του παρόντος. Αυτή είναι η γέφυρα που φέρνει κοντά τον νεαρό πρωταγωνιστή του μυθιστορήματος με τον παππού του.

Ένας βούλγαρος φοιτητής στις ΗΠΑ, ένας «Αμερικάντσε» όπως τον αποκαλούν οι ντόπιοι, με σμπαραλιασμένες προοπτικές και κακά οικονομικά, επιστρέφει στη χώρα του με σκοπό να πουλήσει την περιουσία του μυστηριωδώς εξαφανισμένου παππού του και να μπαλώσει τις τρύπες του πορτοφολιού του. Αίφνης, όμως, αντιλαμβάνεται πως η αναζήτηση του παππού του θα τον οδηγήσει στον αρχέγονο δρόμο της ίδια της φυλής του. Καταλήγει στην Κλεισούρα, ένα χωριό χωμένο στα βουνά της Στράντζας. Πρόκειται για κλασικό τρίστρατο, καθώς βρίσκεται στα σύνορα με την Ελλάδα και την Τουρκία. Ένα μέρος που κουβαλάει ισχυρό παρελθόν· έλκει την καταγωγή του από την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και μέχρι σήμερα διατηρεί αναλλοίωτες τις παγανιστικές παραδόσεις. Η πλέον χαρακτηριστική είναι η παρουσία των ελλήνων αναστενάρηδων που κάθε χρόνο, ανήμερα της γιορτής του Αγίου Κωνσταντίνου και της Αγίας Ελένης, επιδίδονται στο πανάρχαιο έθιμο της πυροβασίας. Κάποτε προστατευόμενοι του Σουλτάνου και στη συνέχεια διωγμένοι κακήν κακώς από τους Οθωμανούς, οι αναστενάρηδες έγιναν αποδιοπομπαία ομάδα φυγάδων, δίχως όμως να χάσουν την πίστη τους που, ακόμη, και για τους Ορθόδοξους ήταν αιρετική.

O Μιροσλάβ Πένκοφ

Ο παππούς του πρωταγωνιστή, καθώς ξεδιπλώνεται η ιστορία, είναι μια εξόχως μυστηριώδης φιγούρα. Ήταν δάσκαλος, μέλος του κομμουνιστικού κόμματος και στη συνέχεια αρνητής του, εξορίστηκε στην Κλεισούρα, αναγκάστηκε να ακολουθήσει πιστά τη διατεταγμένη υπηρεσία που του φόρτωσε το Κόμμα (να «εκπολιτίσει» τα παιδιά των Τούρκων), έγινε φύλακας των αναστενάρηδων, αγάπησε παράφορα μια Ελληνίδα, σκότωσε γι’ αυτήν και τώρα στα στερνά του, έχοντας πουλήσει όλη την περιουσία του, προσπαθεί να κρατήσει το τελευταίο οχυρό της χριστιανικής συνοικίας: να μην γίνουν τα σπίτια και το σχολείο βορά των τουρκικών εταιριών που θέλουν να εγκαταστήσουν ανεμογεννήτριες. Πάνω από όλα, όμως, επιθυμεί να διατηρήσει το μέρος «καθαρό» από την επέμβαση της σύγχρονης τεχνολογίας για να μπορούν να έρχονται ανενόχλητοι την άνοιξη οι πελαργοί που στα δικά του μάτια είναι κι αυτοί πρόσφυγες – μετεωριζόμενοι, ωστόσο, αν θυμηθούμε και την ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου Το μετέωρο βήμα του πελαργού.

Ο Πένκοφ είναι άξιος συνεχιστής της λογοτεχνικής παράδοσης που δημιούργησε ο Ίβο Άντριτς, ο Μίλοραντ Πάβιτς, ο Ισμαήλ Κανταρέ κι άλλοι Βαλκάνιοι συγγραφείς που είδαν την περιοχή ως ένα αδιάπτωτο πεδίο δράσης-αντίδρασης του παρελθόντος με το παρόν.

Αντίπαλός του είναι ο ισχυρός ιμάμης της μουσουλμανικής συνοικίας, ένας άτεγκτος άνθρωπος που με τη σειρά του φέρει το σημάδι των προγόνων του αναλλοίωτο. Ο εγγονός του θα συνδεθεί με την επαναστάτρια κόρη του ιμάμη, την Ελίφ, και τότε η σύγκρουση θα είναι αναπόφευκτη. Κι όμως, δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με μιαν άδοξη ιστορία αγάπης (αντίστοιχη μ’ εκείνη του παππού του). Ούτε με σύγκρουση συμφερόντων ή διαφορετικών θρησκευτικών αντιλήψεων. Θα ήταν πολύ επιφανειακή αντιμετώπιση όταν μιλάμε για τα Βαλκάνια όπου η Ιστορία «στερεοποιήθηκε» με μαχαίρι, ατσάλι και λογής υπερβατισμούς. Ο «Αμερικάντσε» θα βουτήξει στα νάματα της παλαιού κόσμου – ένα ορμητικό ποτάμι που όχι μόνο δεν στέρεψε, αλλά εξακολουθεί να ποτίζει τις ψυχές και τις αποφάσεις των ανθρώπων. Οι παραπόταμοι με τους οποίους έρχεται αντιμέτωπος (αντιστοίχως και ο αναγνώστης) είναι πολλοί και συχνά έχουν αντίρροπη πορεία. Αντιλαμβάνεται ότι πρέπει να κοιτάξει πολύ πίσω για να κατανοήσει πώς ξεκίνησαν όλα στην περιοχή. Έρχεται αντιμέτωπος με τα καλά κρυμμένα μυστικά του παππού του, άρα και της οικογένειάς του, αλλά και με τα υπαρξιακά του ερωτήματα (τι θα κάνει με την Ελίφ και πώς θα συνεχίσει τη ζωή του).

Ο Πένκοφ είναι άξιος συνεχιστής της λογοτεχνικής παράδοσης που δημιούργησε ο Ίβο Άντριτς, ο Μίλοραντ Πάβιτς, ο Ισμαήλ Κανταρέ κι άλλοι Βαλκάνιοι συγγραφείς που είδαν την περιοχή ως ένα αδιάπτωτο πεδίο δράσης-αντίδρασης του παρελθόντος με το παρόν. Υπάρχουν στιγμές στο μυθιστόρημα όπου η επίσημη Ιστορία εισχωρεί στη μυθοπλασία και άλλες όπου η συγγραφική επινόηση «καθαρογράφει» τις αθέατες πλευρές της κυρίαρχης εκδοχής με τον λυρισμό που της αξίζει. Ο Άκης Παπαντώνης είχε μεταφράσει τα διηγήματα του Πένκοφ και τώρα βρέθηκε αντιμέτωπος με ένα πολύπλευρο υλικό – άρα χρειάστηκε άλλου είδους μεταφραστική επιδεξιότητα για να ξεκλειδώσει τα διαφορετικά στρώματα ύφους και πλοκής. Το αποτέλεσμα που μας παρέδωσε τον δικαιώνει. 

* Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.

Το βουνό των πελαργών
Μιροσλάβ Πένκοφ
Μτφρ. Άκης Παπαντώνης
Αντίποδες 2018
Σελ. 464, τιμή εκδότη €15,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ MIROSLAV PENKOV