Η θάλασσα ευωδιάζει τριαντάφυλλα

Ενενήντα χρόνια φέτος από τη γέννηση του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές (ο βιολογικός του θάνατος επήλθε στην πόλη του Μεξικού, το 2014) και εβδομήντα χρόνια (1947) από τη δημοσίευση του πρώτου του διηγήματος, είναι δύο καλές αφορμές-επέτειοι για να θυμηθούμε και να επιστρέψουμε στο διηγηματογραφικό corpus του μεγάλου λατινοαμερικανού πεζογράφου. Εφαλτήριο αυτής της καταβύθισης σε παλιότερα, αγαπημένα διαβάσματα, ο ωραίος, συνοπτικός του διηγηματογραφικού του έργου, τόμος των εκδόσεων Νεφέλη, Άπαντα διηγήματα, που κυκλοφόρησε το 2015. Περιλαμβάνει τρεις συλλογές διηγημάτων του Μαρκές, το Μάτια γαλάζιου σκύλου, το Η κηδεία της Μεγάλης Μάμα και το Η απίστευτη και θλιβερή ιστορία της αθώας Ερέντιρα και της άσπλαχνης γιαγιάς της, σε αναθεωρημένη (ύστερα από 30 χρόνια) μετάφραση της μεταφράστριας, ποιήτριας και πεζογράφου Κλαίτης Σωτηριάδου.

Συγγραφική μαγιά για τα μεγάλα μυθιστορήματα

Τα διηγήματα των δύο πρώτων συλλογών προϋπήρξαν των σπουδαίων έργων του Μαρκές Εκατό χρόνια μοναξιάς και Έρωτας στα χρόνια της χολέρας, αποτελώντας τρόπον τινά τη συγγραφική μαγιά, τη λογοτεχνική ζύμη για το πλάσιμο ηρώων, καταστάσεων και μυθιστορηματικών σκηνικών.

Ο αναγνώστης, διαβάζοντας τα συνολικά 29 διηγήματα του τόμου (28 για την ακρίβεια, συν μία νουβέλα) μπορεί να διακρίνει την πεζογραφική εξέλιξη του Μαρκές από την πρώιμη συγγραφική του περίοδο (διηγήματα που έγραψε σε ηλικία 20, 21 ετών, και λίγο μεγαλύτερος) μέχρι την ηλικία των 45 ετών, δηλαδή το 1972, την περίοδο που ο υπερρεαλισμός του –αυτό δηλαδή που εδώ και χρόνια η κριτική ονομάτισε ως «μαγικό ρεαλισμό»– βρίσκεται σε ώριμο στάδιο, οπότε και γράφει το σημαντικότερο ίσως κείμενο του τόμου, τη νουβέλα του Η απίστευτη και θλιβερή ιστορία της αθώας Ερέντιρα και της άσπλαχνης γιαγιάς της. Τα διηγήματα των δύο πρώτων συλλογών προϋπήρξαν των σπουδαίων έργων του Μαρκές Εκατό χρόνια μοναξιάς και Έρωτας στα χρόνια της χολέρας, αποτελώντας τρόπον τινά τη συγγραφική μαγιά, τη λογοτεχνική ζύμη για το πλάσιμο ηρώων, καταστάσεων και μυθιστορηματικών σκηνικών.

Τα διηγήματα της πρώτης συλλογής, η μεταφράστρια του βιβλίου, σε κατατοπιστικό εισαγωγικό σημείωμά της, τα ονομάζει «ψυχογραφήματα». Ο Μαρκές σ’ αυτά του τα κείμενα είναι πιο εσωστρεφής και ερμητικός, υπάρχει ένα στοιχείο που προσιδιάζει σ’ αυτό που αποκαλούμε «συνειδησιακή ροή» (σταδιακά, από κείμενα εσωτερικής δράσης οδηγούμαστε σε κείμενα με στοιχειώδη εξωτερική δράση και διαλόγους), και τα περιγράμματα των ηρώων του δεν είναι απολύτως ξεκάθαρα όπως στα μετέπειτα διηγήματά του. Ο θάνατος, βέβαια, είναι το θέμα που έντονα και κατ’ εξοχήν τον απασχολεί, αλλά και τα γεράματα, ο μοναξιά, η φτώχεια, ο «άλλος», τα παιχνίδια του νου και ο τρόμος της ανθρώπινης ψυχής απέναντι στα αναπόφευκτα της ζωής. Στο διήγημα «Η Εύα βρίσκεται μες στο γάτο της», ο μόλις εικοσάχρονος, τότε, Μαρκές κάνει την παρακάτω ώριμη, μεταφυσική σκέψη αναφορικά με τον θάνατο και τη συνέχεια της ζωής: «Όχι. Δεν μπορούσε να τα φάει (τα πορτοκάλια). Ήξερε πως κάτω από κάθε πορτοκαλιά, σε όλο τον κόσμο, υπήρχε θαμμένο ένα παιδί που γλύκαινε τα φρούτα με το ασβέστιο από τα κόκαλά του. Ωστόσο, τώρα έπρεπε να φάει ένα πορτοκάλι». Στο «Το άλλο πλευρό του θανάτου», ο θάνατος ενός εκ των δύο δίδυμων αδελφών της ιστορίας φέρνει ανεπανόρθωτα τραύματα στο έτερο ήμισυ, διαταράσσοντας τη ζωή μιας ενιαίας δυάδας, ενώ στο «Το πώς ο Ναταναέλ κάνει μια επίσκεψη» ο ήρωας του διηγήματος, γυαλίζοντας τα παπούτσια του σ’ ένα λούστρο, αντιγράφει (σχεδόν οικειοποιείται) στοιχεία του χαρακτήρα του λούστρου. Πάλι σχετικό με πορτοκάλι ένα ενδιαφέρον σημείο του διηγήματος: σελ. 99 «Όταν το παιδί ύγρανε με μισό πορτοκάλι την άκρη του αριστερού παπουτσιού, ο Ναταναέλ ένιωσε να τον διαπερνά το φρέσκο οξύ μέχρι τα δάχτυλα και σχεδόν ταυτόχρονα τη γεύση του πορτοκαλιού στον ουρανίσκο του και μια λεπτή κι ελεύθερη κλωστούλα σάλιο που του γέμισε το στόμα μ’ ένα γλυκό υγρό. Ήταν λες κι ο λούστρος να μην είχε τρίψει το πορτοκάλι στο παπούτσι παρά στη γλώσσα του».

Ηθογραφία και μαγικός ρεαλισμός

Στο «Η κηδεία της Μεγάλης Μάμα», ένα διήγημα που γράφτηκε το 1962 και πρωτοδημοδιεύτηκε στην Ελλάδα το 1974, στο θεσσαλονικιώτικο περιοδικό Διαγώνιος (από τη Διαγώνιο του Χριστιανόπουλου πρωτοπαρουσιάστηκε ο Μαρκές στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό), ο θάνατος φτάνει για σημαίνον πρόσωπο της ζωής της Κολομβίας, σε ένα κείμενο καυστικό, αιχμηρό, «μια αλληγορία για την ηθική υπόσταση της άρχουσας τάξης» όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η μεταφράστρια του τόμου.

Με τη συλλογή του Η κηδεία της Μεγάλης Μάμα ο Μαρκές προχωράει σε μια πιο αδρή και πειστική ηθογραφία, ενώ οι βάσεις του μαγικού ρεαλισμού στη γραφή του έχουν ήδη μπει για τα καλά. Ο θάνατος κι εδώ κυριαρχεί με πολλούς τρόπους, πρόσωπα κι εκφάνσεις. Στο «Η σιέστα της Τρίτης», που ο ίδιος ο Μαρκές το θεωρεί ως το κορυφαίο διήγημά του, η μάνα ενός κλέφτη που σκοτώθηκε πριν από λίγες μέρες, φτάνει με το τρένο σ’ έναν έρημο σταθμό μαζί με ένα μικρό κοριτσάκι, για να πάνε λίγα λουλούδια στον τάφο που τον έχουν θαμμένο. Πρώτα όμως πρέπει να πάρουν το κλειδί του νεκροταφείου και την άδεια από τον ιερέα του χωριού. Εδώ, η αποπνικτική ζέστη σε συνδυασμό με τον θλιβερό λόγο της επίσκεψης των δύο ανθρώπων σ’ ένα έρημο χωριό, δημιουργούν ένα άκρως πνιγηρό κλίμα που ολοκληρώνεται με την εμφάνιση πολλών περίεργων χωρικών, που αφήνοντας τη μεσημεριάτικη σιέστα τους, έρχονται για να δουν (και, ίσως, και για να αποδοκιμάσουν) τη μάνα του νεκρού κλέφτη. Η μάνα με την εγγονή, όμως, σαν έτοιμες από καιρό, θα ολοκληρώσουν το χρέος τους προς τον νεκρό. Στο «Η χήρα του Μοντιέλ», η χήρα του δον Χοσέ Μοντιέλ, ενός ανθρώπου που διατηρούσε με την άσκηση τρομοκρατίας το μονοπώλιο της τοπικής επιχειρηματικής δραστηριότητας, ζει ως ζωντανή νεκρή, αδημονώντας για τον θάνατό της. Στο «Μια μέρα μετά το Σάββατο» η εμφάνιση εκατοντάδων πουλιών σ’ ένα χωριό, που προκαλούν καταστροφές στα σπίτια, αποτελεί για πολλούς προμήνυμα θανάτου. Πρόκειται για τα πουλιά νουμήνιοι ή τουρλιά, συγγενικά της μπεκάτσας, που ζουν στην Κολομβία και κρώζουν με ακρίβεια, ανά ώρα. Ενώ στο «Η κηδεία της Μεγάλης Μάμα», ένα διήγημα που γράφτηκε το 1962 και πρωτοδημοδιεύτηκε στην Ελλάδα το 1974, στο θεσσαλονικιώτικο περιοδικό Διαγώνιος (από τη Διαγώνιο του Χριστιανόπουλου πρωτοπαρουσιάστηκε ο Μαρκές στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό), ο θάνατος φτάνει για σημαίνον πρόσωπο της ζωής της Κολομβίας, σε ένα κείμενο καυστικό, αιχμηρό, «μια αλληγορία για την ηθική υπόσταση της άρχουσας τάξης» όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η μεταφράστρια του τόμου. Η σιέστα, η μεσαυλή, τα πορτοκάλια, τα τριαντάφυλλα, ο ποταμός Μαγκνταλένα, η περιοχή Αρακατάκα όπου έζησε ο Μαρκές, τα πουλιά νουμήνιοι, ένας ξένος που φτάνει σ’ έναν άγνωστο τόπο, είναι μερικά μόνο από τα επαναλαμβανόμενα σύμβολα και αφηγηματικά μοτίβα που αφορούν την κολομβιανή κουλτούρα στην Καραϊβική, και που τα συναντάμε σε αρκετά από τα διηγήματα της δεύτερης συλλογής, αλλά και ολόκληρου του τόμου. Επίσης τα διηγήματα «Μια απ’ αυτές τις μέρες», «Σ’ αυτό το χωριό δεν υπάρχουν κλέφτες» και «Το θαυμαστό απομεσήμερο του Μπαλτάσαρ» είναι διηγήματα εξαιρετικής ηθογραφικής μαεστρίας, που κάλλιστα θα μπορούσαν να μεταποιηθούν σε σπονδυλωτή κινηματογραφική ταινία, κατά το πρότυπο του «Χρονικού ενός προαναγγελθέντος θανάτου», ακόμη κι αν υστερούν σε βάθος και δραματικότητα, συγκρινόμενα με τη γνωστή νουβέλα του Μαρκές.

Αυθεντικός παραμυθάς

Ο αυθεντικός παραμυθάς Μαρκές γνώριζε τη μαγική συνταγή, τις ισόποσες και ακριβείς δόσεις ρεαλισμού και φαντασίας στις αφηγήσεις του, και πλέκοντας αριστοτεχνικά μύθους, δοξασίες και παραδόσεις του τόπου του, τα πάντρεψε γόνιμα και δημιουργικά με τη σκληρή αλήθεια της ζωής.

Στην τρίτη συλλογή Η απίστευτη και θλιβερή ιστορία της αθώας Ερέντιρα και της άσπλαχνης γιαγιάς της, που η Κλαίτη Σωτηριάδουν θεωρεί πως περιέχει τα καλύτερα διηγήματα του Μαρκές, ο υπερρεαλισμός οργιάζει. Παράξενοι ηλικιωμένοι με τεράστια φτερά στα πλευρά τους προσγειώνονται ανέλπιστα σε χωριά, προκαλώντας στους κατοίκους αναστάτωση, άνθρωποι βουτούν σε βαθιά νερά εντοπίζοντας στοιβαγμένους νεκρούς αιώνων, νεκροί πετιούνται στην θάλασσα ή σε χαράδρες κατά τα ταφικά έθιμα του τόπου, ενώ η θάλασσα ευωδιάζει τριαντάφυλλα –πάλι ένδειξη, κατά πολλούς, του ερχομού του θανάτου– και ο πιο όμορφος πνιγμένος άνδρας του κόσμου είναι τεραστίων διαστάσεων και σίγουρα τον λένε Εστέμπαν. Πελώρια φανταστικά υπερωκεάνια και πωλητές θαυμάτων, καρέκλες που δολοφονούν γυναίκες πετώντας τες στη θάλασσα, και απίθανες φάλαινες από αμίαντο, συνθέτουν ένα ασυνήθιστο και σαγηνευτικό αφηγηματικό σκηνικό, ενταγμένο ωστόσο στην πραγματικότητα, όπως τα όνειρα και οι φαντασιώσεις ενός συγγραφέα είναι αναπόσπαστο κομμάτι των βιωμάτων του. Ο αυθεντικός παραμυθάς Μαρκές γνώριζε τη μαγική συνταγή, τις ισόποσες και ακριβείς δόσεις ρεαλισμού και φαντασίας στις αφηγήσεις του, και πλέκοντας αριστοτεχνικά μύθους, δοξασίες και παραδόσεις του τόπου του, τα πάντρεψε γόνιμα και δημιουργικά με τη σκληρή αλήθεια της ζωής. Την αλήθεια του θανάτου που καρτερεί πέρα απ’ τον έρωτα, και του έρωτα που συνθλίβει τον θάνατο. Σε περιόδους οικονομικής κρίσης και σκληρού ρεαλισμού, όπου ο κυνισμός και η ανέχεια θριαμβεύουν, ο μαγικός ρεαλισμός του Μαρκές είναι μια λυτρωτική διέξοδος, μια αναζωογόνος ανάσα διαφυγής. Έστω πρόσκαιρη και εφήμερη – όσο διαρκεί δηλαδή η ανάγνωση ενός βιβλίου.

* Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΤΑΣ είναι συγγραφέας και εκπαιδευτικός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
Τελευταίο βιβλίο του, η συλλογή με νουβέλες «Μποέμ και Ρικάρντο» (εκδ. Κέδρος).

Άπαντα διηγήματα
Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές
Μτφρ. Κλαίτη Σωτηριάδου
Νεφέλη 2015
Σελ. 512, τιμή εκδότη €22,50

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ GABRIEL GARCIA MARQUEZ