DOCUMENTA 13

Με αφορμή το μυθιστόρημα του Enrique Vila-Matas Στο Κάσελ δεν υπάρχει λογική (μτφρ. Ναννά Παπανικολάου, εκδ. Ίκαρος).

Του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη

Οι ευφυείς και πετυχημένοι κάνουν πάντα άνοιγμα στο αίνιγμα. Δεν κοντοστέκονται διστακτικά, οδεύουν με τα μάτια ανοιχτά στην επικράτεια της πρόκλησης, ενδίδουν στο δέλεαρ του άγνωστου, του ξένου, του ανοίκειου. Η documenta του Κάσελ (και ως γνωστόν, φέτος, για πρώτη φορά στην ιστορία της από το 1955, διοργανώνεται σε δύο πόλεις, στο Κάσελ και στην Αθήνα) θέλει καταστατικά, και καταστασιακά, να είναι ένα αίνιγμα, μια διερώτηση, μια έρευνα, μια αναζήτηση. Ο Ενρίκε Βίλα-Μάτας (Enrique Vila-Matas, Βαρκελώνη, 31 Μαρτίου 1948) είναι ο ιδανικός ιχνηλάτης στις άγνωστες γαίες ενος τέτοιου τολμηρού εγχειρήματος, ίσως του πιο τολμηρού παγκοσμίως στο σύμπαν των εικαστικών τεχνών από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά.

Παίζοντας ένα είδος επιτραπέζιας αντισφαίρισης με τον άλλο μέγιστο γνώστη και λάτρη της εικαστικής δημιουργίας, τον Ντον ΝτεΛίλλο, ο Βίλα-Μάτας θα περιπλανηθεί στην documenta, θα έρθει σε επαφή με τα έργα αυτών των σύγχρονων καλλιτεχνών που μοιάζουν να επαναλαμβάνουν τελεσφόρα τη φράση του Σαρλ Μπωντλέρ «je voulais parler la belle langue de mon siècle» («ήθελα να μιλήσω την ωραία γλώσσα του αιώνα μου») που επανέλαβε ο Γκυ Ντεμπόρ στο βιβλίο Mémoires (εκδ. Allia, 2004) για να την επαναλάβει στο μεταιχμιακό του πόνημα σχετικά με τα εικαστικά, το  The Beautiful Language of My Century: Reinventing the Language of Contestation in Postwar France, 1945-1968 (εκδ. MIT Press, 2007) και ο Tom McDonough.

«Να παρατηρώ, να παρακολουθώ, να περπατώ σαν εκ πεποιθήσεως χασομέρης […] να είμαι κάτι σαν άστατος διαβάτης που περιφέρεται ασκόπως».

Ο δαιμόνιος Καταλανός στήνει το στόρυ: ο ήρωάς του, ο οποίος συμβαίνει να ονομάζεται Ενρίκε Βίλα-Μάτας, όπως και ο ίδιος, είναι συγγραφέας, επίσης όπως και ο ίδιος, και καλείται, όπως συνέβη και στον ίδιο, να συμμετάσχει στην documenta13. Θα το κάνει· και μετά, ο ίδιος ο συγγραφέας Ενρίκε Βίλα-Μάτας θα γράψει ένα μυθιστόρημα, το Στο Κάσελ δεν υπάρχει λογική (μτφρ. Νάννα Παπανικολάου, εκδ. Ίκαρος), με ήρωα τον συγγραφέα Ενρίκε Βίλα-Μάτας που προσκαλείται, όπως προσκλήθηκε και ο ίδιος, να συμμετάσχει στην documenta13. Η πρόσκληση γίνεται με μυθιστορηματικό τρόπο, και δεν είμαστε απολύτως σίγουροι (ούτε και θέλουμε, άλλωστε· θα μας χαλούσε την ωραία ζουμερή ιλουζιόν) εάν έγινε όντως με τον τρόπο που εξιστορείται στο βιβλίο. Οι επιμελητές της documenta13, οι Κάρολιν Χρίστοφ-Μπακατζίεφ και Τσους Μαρτίνεθ, δεν ζητούν από τον συγγραφέα Ενρίκε Βίλα-Μάτας, τον ήρωα του μυθιστορήματος Στο Κάσελ δεν υπάρχει λογική του συγγραφέα Ενρίκε Βίλα-Μάτας, παρά μονάχα να είναι παρών σε ένα κινεζικό εστιατόριο, το Τζένγκις Χαν, κάποιες ώρες κάθε μέρα για τρεις εβδομαδες (τελικά, ύστερα από επιμονή του συγγραφέα, συμφώνησαν να είναι μόνο μία η εβδομάδα!) και να γράφει, ή έστω να παριστάνει ότι γράφει [βλ. φωτογραφία από κάτω]. Ουδεμία άλλη υποχρέωση ή δέσμευση. Κατά τα άλλα, μπορεί να κάνει στο Κάσελ αυτό που, όπως ομολογεί μειδιώντας ο ίδιος, ξέρει να κάνει καλύτερα, ήτοι: «να παρατηρώ, να παρακολουθώ, να περπατώ σαν εκ πεποιθήσεως χασομέρης […] να είμαι κάτι σαν άστατος διαβάτης που περιφέρεται ασκόπως».

Στο Κάσελ, αυτή η (φαινομενικά) άσκοπη περιπλάνηση θα έχει λίαν λυτρωτικές συνέπειες στον ήρωα Ενρίκε Βίλα-Μάτας που ο συγγραφέας του μυθιστορήματος τον θέλει να ανακαλύπτει την ουσία των σύγχρονων τάσεων στις τέχνες, να επιχειρεί έναν εξόχως γόνιμο διάλογο ανάμεσα στη λογοτεχνία και τα εικαστικά, να εκτπύσσει πρωτότυπες σκέψεις σχετικά με το νόημα και την σημασία της δημιουργικότητας, να προβαίνει σε εύστοχες σκέψεις σχετικά με την Ευρώπη του σήμερα, να σαρκάζει και να αυτοσαρκάζεται, και, όπως ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, «να διεγείρει τη νοημοσύνη του και να σκεφτεί σχετικά με την αναγκαιότητα της τέχνης και της αγάπης, όπως και σχετικά με την εχθρότητα με την οποία απορρίπτονταν αυτές οι αναγκαιότητες».

«Να βρούμε ένα βιβλίο, μια χειρονομία, ένα χαμένο αντικείμενο, να βρούμε ίσως μια μέθοδο, να βρούμε το καινούργιο αν είμαστε τυχεροί, αυτό που πάντα βρισκόταν εκεί».

Ο Βίλα-Μάτας είναι εχθρός της εχθρότητας αυτής, και το δείχνει με ένα χιούμορ που είναι προϊόν βαθέως στοχασμού σχετικά με την τέχνη και με την αγάπη, με την αγάπη της τέχνης και με την τέχνη της αγάπης. Στο μυθιστόρημά του επικρίνει τους επικριτές της σύγχρονης τέχνης, ομολογεί (μάλλον περιπαίζοντας τον εαυτό του και τον αναγνώστη, αφού είναι γνωστό ότι έχει συνεργαστεί με κορυφαίους σύγχρονους εικαστικούς και, επίσης, γνωρίζει όσο λίγοι το έργο του πατριάρχη της συγχρονης τέχνης, του Μαρσέλ Ντισάν!) ότι δεν πολυσκαμπάζει από σύγχρονη τέχνη αλλά, όντας πάντα υπέρ της τέχνης που είναι άνοιγμα στο αίνιγμα, ψάχνει/αναζητεί/αφουγκράζεται/οσφραίνεται/αναστοχάζεται και ακολουθεί τις ατραπούς που οδηγούν, λυτρωτικά, στην ανακάλυψη τρόπων κάτι να πεις για το ανείπωτο, κάπως να κάνεις ορατό το αόρατο, κάπου να βρεις αυτό που θεωρούσες χαμένο. Να πάρουμε, διατείνεται ορθά ο Βίλα-Μάτας, τα μονοπάτια για να χαθούμε ώστε να ξαναβρούμε κάτι: «Να βρούμε ένα βιβλίο, μια χειρονομία, ένα χαμένο αντικείμενο, να βρούμε ίσως μια μέθοδο, να βρούμε το καινούργιο αν είμαστε τυχεροί, αυτό που πάντα βρισκόταν εκεί».

Enrique Vila Matas CASSEL

Έρχεται να μας θυμίσει ότι η τέχνη, όπως και ο ανθρώπινος νους, είναι ανεξάλειπτη, και ότι η σύγχρονη τέχνη είναι ακριβώς αυτή που μας κάνει να μας συμβούν πράγματα, αυτή που μας δείχνει ότι ο κόσμος, μέσα από τα κάτοπτρά της και τους θορύβους της και τις ακρότητές της και τον επίμονο ρομαντισμό της, μοιάζει «κινούμενος από μια αόρατη ορμή».

Και στο Κάσελ, ο συγγραφέας ανοίγεται, χώνεται κυριολεκτικά, στην ουσία των έργων που εκτείθενται/παρίστανται: στο The Invisible Pull [Η αόρατη ορμή] του Ράιαν Γκάντερ· το Sanatoriumτ ου Πέδρο Ρέγες· το Untilled [Ακαλλιέργητο] του Πιερ Ουίγκ· το Doing Nothing Garden [Κήπος χωρίς προσπάθεια] του Σονγκ Ντονγκ· το ArtaudCave [Σπηλιά του Αρτό] του Χαβιέρ Τέγες, το Refusal of Time [Η απόρριψη του χρόνου] του Ουίλιαμ Κέντριτζ, και άλλα. Ορισμένες πτυχές των έργων στο Κάσελ μοιάζουν (και είναι) δυσερμήνευτες, και αλλόκοτες, και βίαιες, ίσως και παράλογες. Αλλά ο Βίλα-Μάτας έρχεται να μας θυμίσει, με ένα όχι και τόσο απρόβλεπτο copy-paste, ότι ο Αρτό, όπως και ο Κάφκα, θέλανε μια τέχνη που να είναι «η τσεκουριά στην παγωμένη θάλασσα μέσα μας»· έρχεται να μας θυμίσει ότι στο Κάσελ έγραψαν τον Κοντορεβιθούλη οι αδελφοί Γκριμ, και ότι η τέχνη μπορεί κάλλιστα να είναι ο μηχανισμός που αναπάντεχα (;) μας οδηγεί πίσω στην παιδική μας ηλικία, στα πρώτα καλλιτεχνικά μας σκιρτήματα — σκιρτήματα που όλοι αισθάνονται αλλά λίγοι, ελάχιστοι, έχουν το ταλέντο και το θάρρος να τα κάνουν απόλυτο σκοπό και νόημα της ζωής τους· έρχεται να μας θυμίσει ότι η τέχνη, όπως και ο ανθρώπινος νους, είναι ανεξάλειπτη, και ότι η σύγχρονη τέχνη είναι ακριβώς αυτή που μας κάνει να μας συμβούν πράγματα, αυτή που μας δείχνει ότι ο κόσμος, μέσα από τα κάτοπτρά της και τους θορύβους της και τις ακρότητές της και τον επίμονο ρομαντισμό της, μοιάζει «κινούμενος από μια αόρατη ορμή».

Ό,τι κι αν λένε, επιμένει ο Ενρίκε Βίλα-Μάτας, «στο Κάσελ απέμενε ακόμα κάποιο άρωμα ρομαντισμού και Ντισάν». Δεν είναι, άραγε, από χίλιες μεριές τεκμηριωμένη αλήθεια ότι η σύγχρονη τέχνη, με τους σπασμωδικούς της τρόπους και με τα ολοένα και περισσότερο στρατηγικά της σχέδια να υπερβαίνει τα αδιέξοδα, αποτελεί μια στιγμή της διαλεκτικής ανάμεσα στο άρωμα του ρομαντισμού και σε όσα μπόρεσε να κάνει και να πει ο «μηχανικός του χαμένου χρόνου», ο Μαρσέλ Ντισάν;

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.


Απόσπασμα από το βιβλίο (το οποίο μάλιστα επαναλαμβάνεται με παραλλαγές στις σελίδες 198, 279, 321 και 382):

«Και στο βάθος, είπα, ένα εμμονικό τραγούδι μάς προειδοποιεί ότι για να βγούμε από το δάσος πρέπει να βγούμε απ᾽ την Ευρώπη, αλλά για να βγούμε απ᾽ την Ευρώπη πρέπει να βγούμε απ᾽ το δάσος». 


altΣτο Κάσελ δεν υπάρχει λογική
Enrique Vila-Matas
Μτφρ. Νανά Παπανικολάου
Ίκαρος 2017
Σελ. 392, τιμή εκδότη €15,90

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ENRIQUE VILA-MATAS

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Ξανθές ρίζες» της Μπέρναρντιν Εβαρίστο (κριτική) – Μια συναρπαστική αντιστροφή της αποικιοκρατικής Ιστορίας

«Ξανθές ρίζες» της Μπέρναρντιν Εβαρίστο (κριτική) – Μια συναρπαστική αντιστροφή της αποικιοκρατικής Ιστορίας

Για το βιβλίο της Μπέρναρντιν Εβαρίστο [Bernardine Evaristo] «Ξανθές ρίζες» (μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδ. Gutenberg). Κεντρική εικόνα: η συγγραφέας Μπέρναρντιν Εβαρίστο.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Οι Ξανθές ρίζες της β...

«Πάγος» της Άννα Καβάν (κριτική) – Ανώνυμοι ήρωες σε ανώνυμους τόπους

«Πάγος» της Άννα Καβάν (κριτική) – Ανώνυμοι ήρωες σε ανώνυμους τόπους

Για το μυθιστόρημα της Άννα Καβάν [Anna Kavan] «Πάγος» (μτφρ. Λευτέρης Καλοσπύρος, εκδ. Gutenberg). Κεντρική εικόνα: Η Anna Kavan από τον Walker Evans © Metropolitan Museum of Art.

Γράφει η Χριστίνα Μουκούλη

...

«Οι Υπνοβάτες» του Χέρμαν Μπροχ (κριτική) – Στα χνάρια ενός κόσμου που χάνεται

«Οι Υπνοβάτες» του Χέρμαν Μπροχ (κριτική) – Στα χνάρια ενός κόσμου που χάνεται

Για την τριλογία «Οι Υπνοβάτες» του Χέρμαν Μπροχ [Hermann Broch] (μτφρ. Σοφία Αυγερινού, εκδ. Έρμα). Στην κεντρική εικόνα, ο συγγραφέας Χέρμαν Μπροχ.

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

Εάν δεχτούμε ότι είμαστε περιφερόμενες σκιές ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ο Πανελλήνιος Όμιλος Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη διοργανώνει στις 27 Μαρτίου 2023 στο θέατρο ΚΥΔΩΝΙΑ στα Χανιά, ημερίδα με θέμα: Νοούμενα και υπονοούμενα στο θεατρικό έργο «Η Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη. Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία της Λούλας Αναγνωστάκη από τον Σπύρο Στάβερη.

...
«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Οι εκδόσεις Ψυχογιός διοργανώνουν συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία, με αφορμή το βιβλίο του Rodric Braithwaite «Μια Σύντομη Ιστορία της Ρωσίας», απόψε, Πέμπτη 23 Μαρτίου, στο βιβλιοπωλείο LIBER.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση μέρους διηγήματος από τη συλλογή διηγημάτων του Χαρούκι Μουρακάμι [Haruki Murakami] «Σε πρώτο ενικό» (μτφρ. Βασίλης Κιμούλης), η οποία θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

With the ...

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Μάρως Βαμβουνάκη «Η νοσταλγία κι εγώ», που θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαρτίου από τις εκδόσεις Αρμός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

— Αναρωτιέμαι τι νοσταλγείς;
— …
— Νοσταλγείς κάτι που συνέβη ή κάτι πο...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Σε ανάρτησή του στο Goodreads, με αφορμή τα δέκα χρόνια λειτουργίας της ιστοσελίδας, ο Στίβεν Κινγκ ξεχώρισε δέκα αγαπημένα του βιβλία. Τα έργα του συγγραφέα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.

Επιμέλεια: Book Press

...
Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Σήμερα, 24 Φεβρουαρίου 2023, συμπληρώνεται ένας χρόνος από την έναρξη του πολέμου που διεξάγει η Ρωσία στην Ουκρανία. Η ελληνική βιβλιογραφία αναπόφευκτα εμπλουτίστηκε από μελέτες και συλλογικούς τόμους, βιβλία στα οποία οι συγγραφείς των κειμένων επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις και ερμηνείες σε γεγονότα και εξελίξε...

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Η Αμερικανίδα πεζογράφος Κάρσον ΜακΚάλερς [Carson McCullers] είναι μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους του λογοτεχνικού «southern gothic». Τα μυθιστορήματά της εκτυλίσσονται στον αμερικανικό Νότο και παρουσιάζουν μοναχικούς, εκκεντρικούς χαρακτήρες που πασχίζουν να συνυπάρξουν με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ