Ο ανεστραμμένος κόσμος του Μαγικού Βουνού

Για το μυθιστόρημα του Thomas Mann Το μαγικό βουνό (μτφρ. Θόδωρος Παρασκευόπουλος, εκδ. Μεταίχμιο).

Του Μιχάλη Μακρόπουλου

Ήδη το 1889 στο Δοκίμιο για τα άμεσα δεδομένα της συνείδησης (Essai sur les données immediates de la conscience) ο φιλόσοφος Ανρί Μπερξόν επιχείρησε να θεμελιώσει την έννοια της διάρκειας, ή του βιωμένου χρόνου, σε αντίθεση προς αυτό που θεωρούσε «χωροποιημένη» σύλληψη του χρόνου, ο οποίος μετριέται από κάποιο χρονόμετρο που χρησιμοποιείται από την επιστήμη. Και στο Ύλη και μνήμη: ∆οκίμιο για τη σχέση σώματος και πνεύματος (Matière et mémoire: Essai sur la relation du cops à l’ esprit, 1896) διακρίνει την έκταση από τον χώρο και τη διάρκεια από τον χρόνο. Ο ομοιογενής χώρος και χρόνος δεν είναι ούτε ιδιότητες των πραγμάτων ούτε ουσιώδεις συνθήκες της γνώσης μας για τα πράγματα. Με την ειδική σχετικότητα που διατύπωσε το 1905 ο θεωρητικός «αντίπαλός» του, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, περιγράφει τη δομή του χωροχρόνου και εισάγει έννοιες όπως αυτή της διαστολής του χρόνου. Κι ο χρόνος, παύοντας να είναι υπόδουλος του ωροδείκτη, βιώνεται υποκειμενικά εν απείρω εκτάσει στο μνημειώδες Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο (À la recherche du tempsperdu, 1913-1927) του Μαρσέλ Προυστ.

Ο χώρος που, ελισσόμενος και φευγαλέος, απλώνεται ανάμεσα σε αυτόν και στον τόπο της καταγωγής του, διαθέτει δυνάμεις που συνήθως πιστεύει κανείς ότι αποτελούν προνόμιο του χρόνου· ώρα με την ώρα επιφέρει εσωτερικές αλλαγές που μοιάζουν πολύ με εκείνες που προκαλεί ο χρόνος, και που όμως κατά κάποιον τρόπο τις ξεπερνούν.

«Ο χώρος που, ελισσόμενος και φευγαλέος, απλώνεται ανάμεσα σε αυτόν και στον τόπο της καταγωγής του, διαθέτει δυνάμεις που συνήθως πιστεύει κανείς ότι αποτελούν προνόμιο του χρόνου· ώρα με την ώρα επιφέρει εσωτερικές αλλαγές που μοιάζουν πολύ με εκείνες που προκαλεί ο χρόνος, και που όμως κατά κάποιον τρόπο τις ξεπερνούν» γράφει ο Τόμας Μαν κάπου στις πρώτες σελίδες του Μαγικού βουνού (Der Zauberberg, 1924). Και αλλού: «Ο χρόνος δεν είναι καθόλου “καθ’ εαυτόν”. Αν μας φαίνεται μακρύς, είναι μακρύς, κι αν μας φαίνεται σύντομος, τότε είναι σύντομος, αλλά πόσο μακρύς ή σύντομος είναι στ’ αλήθεια… δεν το ξέρει κανείς».

Ο χρόνος στο σανατόριο Μπέργκχοφ ψηλά στις ελβετικές Άλπεις, όπου διαδραματίζεται απ’ αρχής μέχρι τέλους η ιστορία στο Μαγικό βουνό (με εξαίρεση την πρώτη σκηνή -του σιδηροδρομικού ταξιδιού- και την τελευταία του μυθιστορήματος), μετριέται με τα πέντε γεύματα την ημέρα που τρώνε με θρησκευτική ευλάβεια οι τρόφιμοι, όχι γιατί πεινούν, μα γιατί η επανάληψη είναι το όπλο της καθημερινότητας ενάντια στον χρόνο. Και, αντίθετα, το οκτάλεπτο μιας θερμομέτρησης δεν λέει να τελειώσει.

Ακόμα κι ο χώρος εξαφανίζεται στη «στοχαστικά» περιπετειώδη σκηνή της χιονοθύελλας, όταν σ’ έναν περίπατό του ο ήρωας χάνεται μες στο χιόνι κι επιστρέφει στο σημείο απ’ όπου ξεκίνησε.

Αυτός ο ήρωας είναι ένας νεαρός μηχανικός. Το μυθιστόρημα του Τόμας Μαν ξεκινά σαν παραμύθι: «Ήταν μια φορά κι έναν καιρό ένας νέος, ο Χανς Κάστορπ, που αποφάσισε να κάνει για τρεις εβδομάδες ένα ταξίδι ψηλά, σ’ ένα σανατόριο, για να επισκεφθεί τον εξάδελφό του τον Γιοάχιμ» – όχι ακριβώς με τούτα τα λόγια, μα η αίσθηση είναι αυτή. Φτάνει υγιής εκεί, ερωτεύεται την Κλάβντια Σοσά με τα «τσερκέζικα» μάτια (αλλά μόνο πολύ αργότερα της εξομολογείται τα αισθήματά του, και μάλιστα καταφεύγοντας στα γαλλικά για να το κάνει) και βρίσκεται εκούσια αιχμάλωτος του μαγικού βουνού, δεμένος με το ξόρκι της αρρώστιας ως απόδειξης βαθύτερης υγείας και της απραξίας ως μοναδικής πράξης με νόημα.

Ο ήρωας βρίσκεται εκούσια αιχμάλωτος του μαγικού βουνού, δεμένος με το ξόρκι της αρρώστιας ως απόδειξης βαθύτερης υγείας και της απραξίας ως μοναδικής πράξης με νόημα.

Οι πράξεις είναι «ύποπτες» στον ανεστραμμένο κόσμο του Μαγικού βουνού – «…δραστήριοι!» λέει ο Κάστορπ για τον ανθρώπους «κάτω», στους οποίους μέχρι πρότινος ανήκε. «Ωραία, αλλά τι σημαίνει αυτό; Αυτό σημαίνει σκληροί, ψυχροί. Και τι σημαίνει σκληροί και ψυχροί; Σημαίνει ανάλγητοι. Φυσάει ένας ανάλγητος αέρας εκεί κάτω, αμείλικτος. Όταν είσαι έτσι ξαπλωμένος και τα βλέπεις από μακριά, σε πιάνει φρίκη». Όπως «ύποπτη» είναι και η υγεία. «Οι ελαφρά ασθενείς δεν μέτραγαν πολύ, το είχε διαπιστώσει συχνά από τις συνομιλίες που άκουγε. […] Έτσι, όμως, ήταν κατανοητό πως έτεινε ο καθένας να κάνει ό,τι μπορούσε με την περίπτωσή του και να υπερβάλλει κιόλας, ώστε να ανήκει στην αριστοκρατία [των βαριά άρρωστων]…»

Η αρρώστια είναι ελευθερία. «Et ton mari au Daghestan te l’accorde – ta liberté?» ρωτά ο Κάστορπ την Κλάβντια, κι εκείνη του απαντά: «C’est la maladie qui me la rend…» («Και ο σύζυγός σου στο Νταγκεστάν σου την παραχωρεί – την ελευθερία σου;» «Είναι η αρρώστια που μου την παραχωρεί…»)

Ακόμα περισσότερο, η αρρώστια είναι ερωτική. «Το σύμπτωμα της ασθένειας ήταν καλυμμένη ερωτική δραστηριότητα και κάθε αρρώστια παραλλαγμένος έρωτας» λέει ο Δρ. Κροκόφσκι. Κι όταν ο θείος του ο Τζέιμς ανεβαίνει μάταια ως το σανατόριο για τον πάρει μαζί του, ο Κάστορπ τον ρωτά αν δεν είχε παρατηρήσει ποτέ ότι το ξέσπασμα μιας αρρώστιας είχε κάτι το εορταστικό, ήταν ένα είδος σωματικού ηδονισμού.

O Albert Einstein με τον Stephen Wise και τον Thomas Mann

Ο Χανς Κάστορπ είναι μαγεμένος. Όταν του λέει ο διευθυντής του σανατόριου, ο αυλικός σύμβουλος Μπέρενς, ότι μπορεί να φύγει, εκείνος αρνείται. Το βουνό είναι «τόπος των απολαύσεων» κι εκεί ο Χανς αναπνέει «τον καθαρό πρωινό αέρα, αυτή τη δροσερή και ελαφριά ατμόσφαιρα, που εισερχόταν δίχως κόπο και δεν είχε ούτε το άρωμα της υγρασίας ούτε περιεχόμενο ούτε αναμνήσεις». Ως κι ο θάνατος έχει μια ειρωνική αλαφράδα στο Μαγικό βουνό – όταν πεθαίνει μια Αμερικάνα, ο αρραβωνιαστικός της, ένας Άγγλος αξιωματικός του Ναυτικού, βγαίνει κάθε τόσο στον διάδρομο για να κλάψει σαν μικρό παιδί κι ύστερα τρίβει τα μάγουλά του με cold cream γιατί είναι ξυρισμένος και τον τσούζουν τα δάκρυα.

Ο Χανς τρώει τα πέντε γεύματά του τη μέρα, καπνίζει τα πούρα του, πίνει την μπίρα του, ακινητεί επιδιδόμενος σε μια ατέρμονη νοητική γυμναστική, και γύρω του –με θερμόμετρα, ακτινογραφίες, πνευμονοθώρακες και μαντίλια κόκκινα από τις αιμοπτύσεις να είναι τα σκηνικά αντικείμενα – ένας πολυπρόσωπος θίασος τον πλαισιώνει στο θέατρο του Μαγικού βουνού: Ο εξάδελφος Γιοάχιμ που φεύγει για να ζήσει την περιπετειώδη ζωή ενός αξιωματικού και γυρνά ξανά για να πεθάνει. Ο αυλικός σύμβουλος Μπέρενς με τη σκωπτική του επιστημοσύνη. Ο πληθωρικός Μυνχέερ Πέπερκορν προς το τέλος του μυθιστορήματος. Η πνευματίστρια Έλλεν Μπραντ· μα κυρίως οι δύο «καθοδηγητές» του Κάστορπ, ο Σεττεμπρίνι κι ο Νάφτα, που στο πρόσωπό τους, μ’ όλες του τις αντιφάσεις, ενσαρκώνουν τους πολλούς αιώνες ευρωπαϊκής πνευματικής, πολιτικής και θρησκευτικής ιστορίας, συνοψίζοντάς τους εν τάχει στις ατελείωτες λογομαχίες τους.

Ο Χανς Κάστορπ είναι μαγεμένος. Όταν του λέει ο διευθυντής του σανατόριου, ο αυλικός σύμβουλος Μπέρενς, ότι μπορεί να φύγει, εκείνος αρνείται. Το βουνό είναι ″τόπος των απολαύσεων″ κι εκεί ο Χανς αναπνέει ″τον καθαρό πρωινό αέρα, αυτή τη δροσερή και ελαφριά ατμόσφαιρα, που εισερχόταν δίχως κόπο και δεν είχε ούτε το άρωμα της υγρασίας ούτε περιεχόμενο ούτε αναμνήσεις″.

Ο «διαφωτιστής» Σεττεμπρίνι είναι ένας «ουμανιστής παιδαγωγός», ένας «ρεπουμπλικάνος καπιταλιστής» κι ελευθεροτέκτονας, μέλος του Συνδέσμου για την Οργάνωση της Προόδου, που «συνάγει από τη δαρβινική θεωρία της εξέλιξης τη φιλοσοφική θεώρηση πως ο βαθύτερος φυσικός προορισμός της ανθρωπότητας είναι η τελειοποίησή της», ενώ «στην αντίθεση μεταξύ σώματος και πνεύματος το σώμα αντιπροσωπεύει την αρχή του κακού, του διαβολικού, γιατί το σώμα είναι φύση και η φύση -επαναλαμβάνω: στο πλαίσιο της αντίθεσης προς το πνεύμα, προς τον Λόγο- είναι το κακό, είναι μυστικιστική και κακή…»

Κι ο «σκοταδιστής» Νάφτα είναι ένας Ιησουίτης εβραϊκής καταγωγής, υπέρμαχος ενός «χριστιανικού κομμουνισμού». Προφητεύει πως «το χρήμα θα γίνει καίσαρ» και διασαλπίζει το «αίτημα της εποχής μας» που «δεν είναι η χειραφέτηση και η ανάπτυξη του εγώ. Αυτό που χρειάζεται, αυτό που απαιτεί, αυτό που θα δημιουργήσει είναι… ο τρόμος».

Φιγούρες μεταξύ τους αντιθετικές και εγγενώς αντιφατικές, παρασέρνουν στη δίνη τους τον Κάστορπ, που σαν σφουγγάρι ρουφάει τις ιδέες μα δεν αφομοιώνει μόνο, αλλά επίσης μεταπλάθει, όπως στο κεφάλαιο που οι επιστημονικές απόψεις του συμβούλου Μπέρενς μεταμορφώνονται στο νου του Χανς σε μια λαμπρή βιολογική και κοσμική φαντασμαγορία. Και στέκει με σκεπτικισμό απέναντι στους δύο καθοδηγητές: «Ο ένας είναι λάγνος και κακός και ο άλλος το μόνο που ξέρει είναι να φυσάει διαρκώς το κόρνο της λογικής και φαντάζεται πως μπορεί να συνεφέρει ακόμα και τρελούς…»

Η ιδεολογική διαμάχη ανάμεσα στον Σεττεμπρίνι και τον Νάφτα επιλύεται στο τέλος με μια μονομαχία που καταλήγει σε αυτοκτονία. Όσο για τον Χανς Κάστορπ, τον νεαρό μηχανικό που ανέβηκε στο σανατόριο για τρεις εβδομάδες κι έμεινε εφτά χρόνια, μπορεί να σώζεται από τη χιονοθύελλα αλλά χάνεται σε μιαν άλλη θύελλα, στην ακροτελεύτια πολεμική σκηνή του Μαγικού βουνού.

* Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΑΚΡΟΠΟΥΛΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Και ο Χανς Κάστορπ είδε [στην οθόνη του ακτινοσκοπικού μηχανήματος] ό,τι ήταν αναμενόμενο να δει, που όμως η θέα του δεν είναι για τον άνθρωπο και που ποτέ του δεν είχε σκεφτεί πως θα έβλεπε: είδε μέσα στον ίδιο του τον τάφο. Είδε, με τη δύναμη του φωτός, προκαταβολικά το ύστερο αποτέλεσμα της σήψης, το σαρκίο μέσα στο οποίο ζούσε αποσυντεθειμένο, καταβροχθισμένο, διαλυμένο σε ασήμαντη ομίχλη, και μέσα του τον λεπτομερώς τορνεμένο σκελετό του δεξιού χεριού του, με το δαχτυλίδι με τον σφραγιδόλιθο, κληροδοτημένο από τον παππού του, να αιωρείται μαύρο και μετέωρο γύρω από την πρώτη φάλαγγα του παράμεσου…»