alt

Για τη συλλογή διηγημάτων του Thomas Bernhard Πρόζα (μτφρ. Βασίλης Τσαλής, εκδ. Κριτική).

Του Γιώργου Λαμπράκου

«Είναι αβέβαιο πού ο θάνατος μάς αναμένει, ας τον αναμένουμε παντού. Η προμελέτη του θανάτου είναι προμελέτη της ελευθερίας. Όποιος έμαθε να πεθαίνει, ξέμαθε να είναι δούλος. Η γνώση του θανάτου μάς απελευθερώνει από κάθε υποτέλεια και καταναγκασμό». Αυτά και άλλα, ακόμα πιο σπουδαία, γράφει για τον θάνατο, δηλαδή για την αντιμετώπισή του, ο Μοντέν (σε μετάφραση Φ. Δρακονταειδή), ένα από τα κορυφαία στοχαστικά μυαλά στην ιστορία και από τους αγαπημένους συγγραφείς του Τόμας Μπέρνχαρντ (1931-1989).  

Παρότι ο Μπέρνχαρντ δοκιμάστηκε σε όλα τα είδη της λογοτεχνικής γραφής, έγινε και έμεινε ωστόσο γνωστός κυρίως ως πεζογράφος.

Δώδεκα χρόνια έχει να μεταφραστεί και να εκδοθεί κάποιο πεζογραφικό έργο του Μπέρνχαρντ – οι φίλοι του Αυστριακού δεν θα έπρεπε πάντως να είναι παραπονεμένοι, αφού μεσολάβησαν δύο χαρακτηριστικά θεατρικά του, ο Αναμορφωτήςτουκόσμου και ο ΙμμάνουελΚαντ, το δοκιμιακό βιβλίο Ταβραβείαμου, καθώς και η σημαντική συλλογή κειμένων για το έργο του ΟάγνωστοςΤόμαςΜπέρνχαρντ. Παρότι ο Μπέρνχαρντ δοκιμάστηκε σε όλα τα είδη της λογοτεχνικής γραφής, έγινε και έμεινε ωστόσο γνωστός κυρίως ως πεζογράφος.    

Στη συλλογή επτά διηγημάτων με τίτλο Πρόζα (σε μετάφραση και με επίμετρο του Βασίλη Τσαλή), που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1967, βρίσκουμε την αφηγηματική φωνή του Μπέρνχαρντ άρτια σχηματισμένη, ήδη από τότε. Μοίρα αυτής της πανταχού παρούσας και αρκούντως ενιαίας αφηγηματικής φωνής, που διαμοιράζεται σε μονολόγους διαφόρων ανθρώπων της μεταπολεμικής αυστριακής κοινωνίας, είναι να αναλύει και να αυτοαναλύεται, με μια εμμονή που εντείνεται από την υφολογική επιλογή, στις περισσότερες περιπτώσεις, της αποφυγής παραγράφων. Η ενδελεχής εξέταση και αυτοεξέταση, αυστηρά κριτική με όλους και με όλα, είναι η μοιραία καταδίκη αυτής της φωνής, μα παραδόξως η μόνη δυνατότητα ελευθερίας της.

Καταστάσεις και γνωρίσματα όπως ο θάνατος, η αγωνία, η ασθένεια, η αποτυχία, η τρέλα, η μοναχικότητα, η μελαγχολία, η αϋπνία, η απουσία, αλλά και η επιμονή, η δημιουργικότητα, η δύναμη της γνώσης και της αυτεπίγνωσης, η αντίδραση, η εξέγερση, είναι αυτά που βρίθουν στην Πρόζα.

Καταστάσεις και γνωρίσματα όπως ο θάνατος, η αγωνία, η ασθένεια, η αποτυχία, η τρέλα, η μοναχικότητα, η μελαγχολία, η αϋπνία, η απουσία, αλλά και η επιμονή, η δημιουργικότητα, η δύναμη της γνώσης και της αυτεπίγνωσης, η αντίδραση, η εξέγερση, είναι αυτά που βρίθουν στην Πρόζα, και γενικά στο μπερνχαρντικό corpus, και τα οποία συνέχει η υπαρξιακή κόπωση των αντιηρώων της. Αυτούς διαποτίζει ο υπαρξισμός ως αίσθηση και στάση ζωής, ιδίως με τη μορφή του παραλόγου με την οποία τον γνωρίσαμε στην τέχνη του 20ού αιώνα («όλα ήταν παράλογα», διαβάζουμε στο πρώτο διήγημα: ο τονισμός της λέξης «όλα» είναι δηλωτικός, και επαναλαμβάνεται).

Έτσι, ο δασολόγος στην «Τραγιάσκα» (ίσως το καλύτερο κείμενο της συλλογής) μιλά για «την ούτως ή άλλως υπό διακύβευση ύπαρξή μου» και την εμμονή του με μια τραγιάσκα υπό την «εξουσία» της οποία βρισκόταν «έως τα υπαρξιακά τρίσβαθά» του. Ο εργάτης λατομείων στο «Γιάουρεκ» ομολογεί πως «η ύπαρξή μου είναι όντως μια απελπισμένη ύπαρξη», ενώ ο αφηγητής στον «Μαραγκό» περιγράφει γιατί μια «ύπαρξη όπως η δική του ήταν εξουθενωτική» και για την «προοδευτική κηλίδωση της ύπαρξης» της αδελφής του από τον μαραγκό. Μια γενεαλογία της υπαρξιστικής κοσμοθεώρησης δεν θα μπορούσε να μην αναφερθεί σε αγαπημένους προγόνους του Μπέρνχαρντ, μεταξύ άλλων στον Πασκάλ, τον Ντοστογιέφκσι, τον Κίρκεγκορ, τον Νίτσε και τον Κάφκα, αλλά και να κοιτάξει μπροστά σε άξιους συνεχιστές του, όπως π.χ. η Γέλινεκ και η Έρπενμπεκ.   

Η κριτική του Μπέρνχαρντ, διά των μονολόγων των οριακών αντιηρώων του, είναι μια σαρωτική κριτική σε λούπα, που υποδηλώνει, πάντως, πως εδώ η οριακότητα δεν απέχει και πολύ από τη μεσότητα (π.χ. η αυτοκτονία, μια κατάσταση οριακή, στο μπερνχαρντικό πλαίσιο είναι μάλλον κοινότοπη). Η κριτική στρέφεται κατά των γιατρών, με τους οποίους ο βαριά ασθενής συγγραφέας είχε από νωρίς πάρε-δώσε, με πολύχρονη νοσηλεία και οδύνη (επ’ αυτού αξίζει να διαβάσει κανείς την Αυτοβιογραφία του, μία από τις συγκλονιστικότερες που έχουν γραφτεί). Κατά της Αυστρίας γενικά και της Βιέννης ειδικότερα, των καταπιεστικών θεσμών και της ναζιστικής αντίληψής της (φανερής στο παρελθόν και λανθάνουσας στο παρόν της εποχής του). Κατά των γραφειοκρατικών μηχανισμών και της αλλοτριωτικής εργασίας στις σύγχρονες οικονομίες. Κατά της επιβολής της ατσάλινης επιθυμίας της πλειονότητας στο μεμονωμένο άτομο και στη διαφορετικότητά του.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η ασθένεια του Μπέρνχαρντ (ένας «θάνατος με δόσεις», όπως έγραφε ο Σελίν) έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην ψυχοσύνθεση και την καλλιτεχνική πορεία του, στις μονομανίες, στα μίση και τη μνησικακία του.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η ασθένεια του Μπέρνχαρντ (ένας «θάνατος με δόσεις», όπως έγραφε ο Σελίν) έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην ψυχοσύνθεση και την καλλιτεχνική πορεία του, στις μονομανίες, στα μίση και τη μνησικακία του (θα άξιζε, παρεμπιπτόντως, μια σύγκριση της επίδρασης της φυματίωσης στην κοσμοθεώρηση του Μπέρνχαρντ με την ενδεχόμενη επίδρασή της στο έργο τόσων συγγραφέων που έπασχαν από αυτήν, όπως ο Τσέχοφ, ο Λόρενς, ο Καμύ και ο Όργουελ). Ο κόσμος που περιβάλλει τους αντιήρωές του συγκρίνεται άλλοτε με σωφρονιστήριο ή νοσοκομείο και άλλοτε με κακό θέατρο, με «μια αποκρουστική οπερέτα». Ο μαχητικός αρνητισμός του Μπέρνχαρντ περιλαμβάνει τις τρεις βασικές ερμηνευτικές όψεις της ζωής: την έμφυτη, που εδράζεται στην ανθρώπινη φύση (χαρακτηριστικά όσα γράφει για τα «εγκλήματα της φύσης» στο τελευταίο διήγημα), την οικογενειακή (οι προβληματικές οικογενειακές σχέσεις εξηγούν πολλά όσον αφορά την απελπιστική κατάσταση πολλών χαρακτήρων) και την ευρύτερη κοινωνική (στην οποία αναφερθήκαμε). Ωστόσο, απαντήσεις/ανταποκρίσεις/αντιδράσεις σε όλη την περιγραφόμενη δυστυχία υπάρχουν, και μία από αυτές που προκρίνει ο Μπέρνχαρντ είναι η δημιουργικότητα: ο διαταραγμένος ήρωας της «Τραγιάσκας», λόγου χάρη, επιζεί ακριβώς επειδή αποφασίζει να γράψει.   

«Ο κόσμος δεν είναι μόνο φρικτός. Ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου, κάθε άτομο είναι σε θέση να κάνει ακατάπαυτα τις πιο αξιοθαύμαστες ανακαλύψεις, χάρη στις οποίες η ζωή αποκτά αξία».

Αυτή η δημιουργικότητα δεν χρειάζεται ωστόσο να είναι καλλιτεχνικής φύσης – εξάλλου οι κατατρεγμένοι χαρακτήρες του συγγραφέα δεν είναι καλλιτέχνες. Δεν θεωρούμε τυχαίο πως ο Μπέρνχαρντ φανερώνει την πιο ευοίωνη προοπτική την οποία ενδεχομένως μπορεί να διανοηθεί στην προτελευταία σελίδα της Πρόζας, θέλοντας έτσι να κλείσει το έργο προσφέροντας στον αναγνώστη μια χαραμάδα ελπίδας, μια νότα αισιοδοξίας, τον «φρέσκο αέρα» τον οποίο έχει εν πολλοίς αφαιρέσει από τους αντιήρωές του. «Ο κόσμος δεν είναι μόνο φρικτός. Ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου, κάθε άτομο είναι σε θέση να κάνει ακατάπαυτα τις πιο αξιοθαύμαστες ανακαλύψεις, χάρη στις οποίες η ζωή αποκτά αξία». 

«Είναι τραγωδία; Είναι κωμωδία;» τιτλοφορείται χαρακτηριστικά ένα διήγημα. Η απάντηση είναι πως η τραγωδία, μετά τον «θάνατό» της στη νεότερη λογοτεχνία, μόνο ως κωμωδία μπορεί πλέον να γραφτεί, αλλά πάντα ως μια κατάμαυρη, σπαρακτική κωμωδία που σε κάνει να (χαμο)γελάς την ίδια στιγμή που κλαις πικρά, μια τραγικωμωδία που αναδεικνύει το παράλογο και το γελοίο της ανθρώπινης ύπαρξης με μια ιδιότυπη, διεστραμμένη ειρωνεία. Ο λάτρης του Μπέρνχαρντ θα ξανασυναντήσει στην Πρόζα την αγαπημένη του σισύφεια φωνή σε κάποια από τα πρώτα της πεζογραφικά βήματα, ενώ όποιος αγνοεί τον Αυστριακό συγγραφέα θα βρει εδώ μια προσβάσιμη είσοδο που θα τον οδηγήσει ομαλά στα μεταγενέστερα, εκτενέστερα και πολυπλοκότερα, έργα του. Μετά την ανάγνωση, αμφότεροι θα μπορούσαν να συμφωνήσουν με αυτό που είχε πει κάποτε ο Μπέκετ στον Σιοράν για ένα βιβλίο του, δώρο από τον Ρουμάνο φιλόσοφο: «Στα ερείπιά του βρήκα καταφύγιο».  

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.

altΠρόζα
Thomas Bernhard
Μτφρ. Βασίλης Τσαλής
Κριτική 2015
Σελ. 128, τιμή εκδότη €9,00

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ THOMAS BERNHARD

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Χιροσίμα» του Τζον Χέρσι – 80 χρόνια από όταν έσβησε ο κόσμος διαβάζουμε το βιβλίο που αποκάλυψε τη φρίκη

«Χιροσίμα» του Τζον Χέρσι – 80 χρόνια από όταν έσβησε ο κόσμος διαβάζουμε το βιβλίο που αποκάλυψε τη φρίκη

Για το βιβλίο του Τζον Χέρσι (John Hersey) «Χιροσίμα» (μτφρ. Νίκος Αγγελόπουλος, εκδ. Σάλτο). Ογδόντα χρόνια συμπληρώνονται στις 6 Αυγούστου από τη ρίψη της πρώτης ατομικής βόμβας. Κεντρική εικόνα: Η Χιροσίμα, αμέσως μετά (πηγή: Britannica).

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος...

«Η θεία του Σίτον» του Ουόλτερ ντε λα Μέαρ (κριτική) – Φόβοι για μάγισσες και το φάντασμα της αποικιοκρατίας

«Η θεία του Σίτον» του Ουόλτερ ντε λα Μέαρ (κριτική) – Φόβοι για μάγισσες και το φάντασμα της αποικιοκρατίας

Για το εκτενές διήγημα του Ουόλτερ ντε λα Μέαρ (Walter de la Mare) «Η θεία του Σίτον» (μτφρ. Ευαγγελία Κουλιζάκη, εκδ. Στερέωμα). Κεντρική εικόνα: Από την ταινία «The witch in the window» (2018).

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

...
«Λευκό» της Χαν Γκανγκ (κριτική) – Σπουδή στη λευκότητα

«Λευκό» της Χαν Γκανγκ (κριτική) – Σπουδή στη λευκότητα

Για το μυθοπλαστικό έργο της Χαν Γκανγκ (Han Kang) «Λευκό» (μτφρ. Δέσποινα Κανελλοπούλου, εκδ. Καστανιώτη). Κεντρική εικόνα: Η συγγραφέας. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Λευκό χάπι, λευκά μαλλιά, φεγγάρι, χιόνι, αλάτι, γλά...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» του Θεόδωρου Παπακώστα – Μιλώντας για την ιστορία και τη μυθολογία με μια φίλη στο ποτό σας

«Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» του Θεόδωρου Παπακώστα – Μιλώντας για την ιστορία και τη μυθολογία με μια φίλη στο ποτό σας

Για το δοκίμιο εκλαϊκευμένης ιστορίας του Θεόδωρου Παπακώστα «Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» (εκδ. Key Books).

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

Στο δοκίμιο του ...

«Μπουμπουλίνας 18» & «Εγώ, μια δούλα» στο Φεστιβάλ Αθηνών: Για τον φανερό και για τον κρυφό φασισμό

«Μπουμπουλίνας 18» & «Εγώ, μια δούλα» στο Φεστιβάλ Αθηνών: Για τον φανερό και για τον κρυφό φασισμό

Για τις παραστάσεις «Μπουμπουλίνας 18» της Κίττυς Αρσένη, σε σκηνοθεσία Σοφίας Καραγιάννη και «Εγώ, μια δούλα» του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη, σε σκηνοθεσία Νίκου Χατζόπουλου, στην Πειραιώς 260 στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Κεντρική εικόνα: Από την παράσταση «Μπουμπουλίνας 18».

...
Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Ουγκό, Σταντάλ, Αν Μπροντέ, Αραγκόν και Αγκάθα Κρίστι: Πέντε κλασικά «τούβλα», πολυσέλιδα και βαριά, που στηρίζουν το μακρύ ελληνικό καλοκαίρι μας.

Γράφει η Φανή Χατζή

Πέντε χορταστικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα, βαρι...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

Προδημοσιεύση αποσπάσματος από το βιβλίο του Βρασίδα Καραλή «Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ» (μτφρ. Σοφία Τρουλλινού), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Petites Maisons. Μαζί, ένα πολύ προσωπικό βίντεο με τον συγγραφέα στο Σίδνεϊ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Φρήντριχ Ντύρρενματτ [Friedrich Dürrenmatt] «Η κοιλάδα της αταξίας» (σε νέα μτφρ. του Βασίλη Πατέρα, με επίμετρο της Πελαγίας Τσινάρη), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βραβευμένο θεατρικό του Γιώργου Μπουρονίκου «Με στέβια και αγαύη», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΖΕΝΙΕ: Συγγνώμη που θα ρωτήσω: Παιδιά δεν έχε...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Ουγκό, Σταντάλ, Αν Μπροντέ, Αραγκόν και Αγκάθα Κρίστι: Πέντε κλασικά «τούβλα», πολυσέλιδα και βαριά, που στηρίζουν το μακρύ ελληνικό καλοκαίρι μας.

Γράφει η Φανή Χατζή

Πέντε χορταστικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα, βαρι...

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα, φέρνουν ξανά στις πρ...

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας ξεδιπλώνονται, ο παραλογισμός εισβάλλει, οι «απλοί» άνθρωποι παλεύουν κόντρα στις εξελίξεις, τους Άλλους και τους ίδιους τους εαυτούς τους – αυτά και πολλά ακόμα συναντάμε σε οκτώ μυθιστορήματα από Έλληνες συγγραφείς που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ