Ίντριγκες και συνωμοσίες αλά Έκο

Στο Φύλλο μηδέν υπάρχει ως μότο η γνωστή ρήση του Ε.Μ. Φόστερ «Only Connect!», το οποίο λειτουργεί και ως προτροπή για σύνδεση και για συσχετισμό των γεγονότων που έχουν καλυφθεί από την σκόνη του χρόνου ή δεν έχουν βγει ποτέ στο φως.

Στο Κοιμητήριο της Πράγας, προηγούμενο βιβλίο του Έκο, υπάρχει μια προειδοποίηση για όσους ψάχνουν για κρυφές συνομωσίες ή καινούργιες ερμηνείες των γεγονότων: «Ο κόσμος πιστεύει σε όσα ήδη ξέρει» γράφει κάπου «κι αυτή είναι η ομορφιά της καθολικής μορφής της συνομωσίας» - πως δηλαδή το να πείσεις το κοινό να πιστέψει σε κάτι άλλο είναι από μόνο του συναρπαστικό και διεγερτικό. Στο Φύλλο μηδέν θέτει μια ακόμα σειρά από ερωτήματα που έχουν τεθεί και σε προηγούμενα βιβλία του: Τι θα γινόταν αν κάποιος ήξερε την πραγματικότητα και επιχειρούσε να την αποκαλύψει, και κυρίως όταν αυτή είναι εντελώς διαφορετική από την κυρίαρχη αντίληψη για τα γεγονότα και έρχεται σε ρήξη με τις κοινώς αποδεκτές πεποιθήσεις;

Και σε αυτό το μυθιστόρημά του ο Έκο μας προειδοποιεί πως η υπερέκθεση και ο εθισμός μας στα εξωφρενικά γεγονότα όπως αυτά προβάλλονται από τα μίντια καθιστούν τον θεατή αδύναμο στο να αντιδράσει, και είναι μια ακόμα μορφή ψυχικού αφοπλισμού. Ο καταναλωτής των ειδήσεων παρακολουθεί αποκαλύψεις που κάποτε ίσως να οδηγούσαν σε εξεγέρσεις ως μια ακόμα ενδιαφέρουσα εικόνα ή είδηση, καθώς ξέρει πως την επομένη θα ακολουθήσουν και άλλα ακόμα πιο φρικιαστικά και εξωφρενικά γεγονότα. Τίθεται, εκ νέου, το ερώτημα της σχέσης της είδησης με την αλήθεια, την οποία, αν κάποιος τολμούσε να αποκαλύψει θα είχε φάνταζε μάλλον με καλά στημένη μυθοπλασία ή με άρτια οργανωμένη συνομωσία.

«Οι αποτυχημένοι όπως και οι αυτοδίδακτοι έχουν πάντα ευρύτερες γνώσεις από τους επιτυχημένους· αν θες να είσαι νικητής, πρέπει να ξέρεις μοναχά ένα πράγμα και να μη χάνεις χρόνο μαθαίνοντας τα πάντα, η απόλαυση της λογιοσύνης είναι αποκλειστικότητα των losers. Όσο περισσότερα ξέρει ο άνθρωπος τόσο λιγότερο καλά του έχουν πάει τα πράγματα».

Τα δεινά της λογιοσύνης

Ο Κολόνα, ο πενηντάχρονος κεντρικός ήρωας, είναι ένας άνθρωπος που έχει κάνει πολλές δουλειές προκειμένου να επιβιώσει και έχει πολλές δεξιότητες: «Οι αποτυχημένοι όπως και οι αυτοδίδακτοι έχουν πάντα ευρύτερες γνώσεις από τους επιτυχημένους· αν θες να είσαι νικητής, πρέπει να ξέρεις μοναχά ένα πράγμα και να μη χάνεις χρόνο μαθαίνοντας τα πάντα, η απόλαυση της λογιοσύνης είναι αποκλειστικότητα των losers. Όσο περισσότερα ξέρει ο άνθρωπος τόσο λιγότερο καλά του έχουν πάει τα πράγματα».

Τώρα, στα πενήντα του, κατάκοπος και καταπονημένος, ο Κολόνα παραμένει μεν ένας καλλιεργημένος άνθρωπος, ο οποίος δεν κατάφερε ποτέ να πάρει το πτυχίο του, και συντηρήθηκε για πολλά χρόνια από τις μεταφράσεις του από τα Γερμανικά, έχει κάνει ιδιαίτερα μαθήματα, γράφει σε εφημερίδες, κάνει επιμέλειες, διαβάζει χειρόγραφα, θέλει να γράψει κάποτε το δικό του βιβλίο αλλά εν τω μεταξύ γράφει τα βιβλία άλλων (ghost writer). Και είναι αυτή η τελευταία επαγγελματική του εμπειρία που βοηθάει τον Κολόνα (δεν μαθαίνουμε ποτέ το μικρό όνομα του πρωταγωνιστή) να βρεθεί σε μια καλοπληρωμένη, αν και μάλλον αλλόκοτη εργασία, η οποία θα ανατρέψει τη ζωή του. Τον Απρίλιο του 1992, ο εξαντλημένος από τη ζωή ο Κολόνα φθάνει στο Μιλάνο για να συναντήσει κάποιον Σιμέι ο οποίος θέλει να του γράψει τη αυτοβιογραφία του, ως ghost writer, με τίτλο: Αύριο: χτες, η οποία θα κυκλοφορήσει με το όνομα του Σιμέι. Το συγκεκριμένο βιβλίο υποτίθεται πως θα είναι οι αναμνήσεις ενός δημοσιογράφου, όπου θα εξιστορείται ένας ολόκληρος χρόνος εργασίας σε μια καθημερινή εφημερίδα με τίτλο Αύριο η οποία όμως δεν θα εκδοθεί ποτέ. Ο εντολοδότης αυτού του πρότζεκ είναι κάποιος Βιμερκάτε, ένας πλούσιος ιδιοκτήτης ξενοδοχείων, καναλιών, και περιοδικών.

Για το διάστημα ενός χρόνου, ο εκκεντρικός μεγιστάνας θέλει να χρηματοδοτήσει ένα δημοσιογραφικό επιτελείο το οποίο θα ετοιμάσει δώδεκα «φύλλα μηδέν» της εφημερίδας, που θα περιέχουν συνταρακτικές ειδήσεις, έστω και επινοημένες, αλλά δεν θα κυκλοφορήσει ποτέ. Κατ’ αυτό τον τρόπο πιστεύει ότι θα «στριμώξει» τους ανώτερους κύκλους της οικονομίας και της πολιτικής, οι οποίοι θα φοβηθούν τις επικρεμόμενες αποκαλύψεις. Εκτός από τον Σιμέι ο οποίος προορίζεται για αρχισυντάκτης και τον Κολόνα που θα εργαστεί ως βοηθός του, το προσωπικό της εφημερίδας δεν θα μάθει ποτέ πως η εφημερίδα δεν πρόκειται να κυκλοφορήσει.

Τρία αφηγηματικά νήματα  

Οι έξι συντάκτες, πέντε άντρες και μια γυναίκα, προσλαμβάνονται για να γράψουν το ρηξικέλευθο περιεχόμενο της εφημερίδας το οποίο θα προβλέπει τις πολιτικές και τις κοινωνικές αναταράξεις, θα αποκαλύπτει τα εξωφρενικά σκάνδαλα, ικανά να καταστρέψουν τη φήμη των πλούσιων και ισχυρών της χώρας. Σύμφωνα με τον Σιμέι, ο στόχος του Βιμερκάτε είναι να καταφέρει να εισέλθει στον μικρό κύκλο των πολιτικών και των τραπεζιτών που ελέγχουν την οικονομία της Ιταλίας. Ο ίδιος θα φροντίσει ώστε κάποιοι να δουν αυτά τα αποκαλυπτικά φύλλα έστω κι αν δεν κυκλοφορήσουν, για να τους εκφοβίσει. Χωρίς μεγάλους δισταγμούς, ο Κολόνα δέχεται την πρόταση του Σιμέι να εργαστεί κι αυτός μαζί με το δημοσιογραφικό επιτελείο του Αύριο. 

Οι περιγραφές των θερμών συζητήσεων κατά τη διάρκεια των συναντήσεων του προσωπικού διαθέτουν σάτιρα και χιούμορ, παρουσιάζοντας τον τρόπο εργασίας στην εφημερίδα, τη διαστρέβλωση των γεγονότων για να δημιουργήσουν εντυπώσεις από το τίποτα (ή σχεδόν τίποτα) στο κοινό (ένα ακόμα αγαπημένο θέμα του Έκο).

Από εκεί και έπειτα ακολουθούμε τρία κύρια αφηγηματικά νήματα: την καθημερινή εργασία των δημοσιογράφων (που επιτρέπει στον Έκο να αποδομήσει τον τρόπο λειτουργίας της σύγχρονης δημοσιογραφίας), την ερωτική ιστορία του πρωταγωνιστή με την Μάια, μια νεαρή κοπέλα που έχουν προσλάβει για να γράφει τα ωροσκόπια, και μια θεωρία συνομωσίας που αναπτύσσει ο Μπραγκαντόσιο – ένας εκ των συναδέλφων του Κολόνα. Οι περιγραφές των θερμών συζητήσεων κατά τη διάρκεια των συναντήσεων του προσωπικού διαθέτουν σάτιρα και χιούμορ, παρουσιάζοντας τον τρόπο εργασίας στην εφημερίδα, τη διαστρέβλωση των γεγονότων για να δημιουργήσουν εντυπώσεις από το τίποτα (ή σχεδόν τίποτα) στο κοινό (ένα ακόμα αγαπημένο θέμα του Έκο). Ο Σιμέι τους εξηγεί πως πρώτο μέλημά τους είναι να κεντρίσουν τους αναγνώστες, ώστε να τους διαβάσουν και να μπορέσουν να τους επηρεάσουν. Ένα κλασικό παράδειγμα είναι να βάλεις τέσσερις ειδήσεις με το ίδιο θέμα σε μια σελίδα προκειμένου να δημιουργηθεί το πέμπτο: κατ’ αυτόν τον τρόπο δεν δίνεις πλέον πληροφορίες αλλά δημιουργείς μια κατάσταση.

Ο Κολόνα, μετά από προτροπή του εργοδότη του, κάνει μαθήματα δημοσιογραφίας στους συναδέλφους του για τεχνικές γραφής, ή για παρουσίαση των θεμάτων ως δήθεν απαντήσεις σε φανταστικό αποστολέα. Μόλις συμφωνούν για τη γενική πολιτική της εφημερίδας, ο κάθε συντάκτης φέρνει στο τραπέζι πιθανά θέματα για συζήτηση, αλλά τα περισσότερα απορρίπτονται. Κάποια από τα θέματα που απορρίπτονται είναι η επίδραση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στο μέγεθος του πέους, μια παράξενη πιτσαρία που η μαφία χρησιμοποιεί για ξέπλυμα χρήματος και άλλα παράδοξα. Η Μάι που έχει προσληφθεί για να γράφει τα ωροσκόπια, ταράζεται επειδή απορρίπτουν όλες τις δημιουργικές ιδέες της, αλλά βρίσκει παρηγοριά στο ειδύλλιο της με τον Κολόνα.

Ο Umberto Eco

Ο Σωσίας του Μουσολίνι

Ο Έκο σε όλα τα μυθιστορήματά του περιγράφει ξεχασμένα ή κρυμμένα ιστορικά γεγονότα, επιδίδεται στην αποκάλυψη απίθανων συνωμοσιών και εντοπίζει αναπάντεχες συνδέσεις· το Φύλλο Μηδέν δεν εξαιρείται από μια ανάλογη «συγκλονιστική αποκάλυψη». Στο πλέον συναρπαστικό κεφάλαιο του βιβλίου, ο Μπραγκαντότσο εμπιστεύεται στον φίλο και συνάδελφό του Κολόνα μια συνωμοσία που μετά από εκτεταμένη έρευνά του αποφάσισε να φέρει στο φως. Ο Μπραγκαντότσο είναι μια κωμικοτραγική φιγούρα, ορμώμενος ίσως από ψυχαναγκαστική μυθομανία ή και παράνοια κατασκευάζει μια εξωφρενική θεωρία που αφορά στην μοίρα του Μπενίτο Μουσολίνι. Ο δημοσιογράφος είναι πεπεισμένος πως το 1945 εκτελέστηκε ο σωσίας του Μουσολίνι και πως ο δικτάτορας κατάφερε να διαφύγει αλώβητος στην Αργεντινή – γνωστός προορισμός για πολλούς εγκληματίες του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Περιγράφοντας τις ανακαλύψεις του στον Κολόνα, στηρίζει τους ισχυρισμούς του με έναν αριθμό από γνωστά ιστορικά γεγονότα και σε ερμηνείες βασισμένες σε διάφορες θεωρίες συνομωσίας. Όλες αυτές οι εικασίες αποκτούν εφιαλτική διάσταση όταν στην υπόθεσή του εισέρχονται διάφορες παρακρατικές οργανώσεις, η CIA και οι Ερυθρές Ταξιαρχίες, που κατ’ αυτόν συνεχίζουν να διαμορφώνουν την πραγματικότητα, δείχνοντας πώς το «άγνωστο» παρελθόν της Ιταλίας συνεχίζει να διαμορφώνει το παρόν.

Το Φύλλο Μηδέν μπορεί να διαβαστεί ως πολιτικό μυθιστόρημα με σασπένς, ως σατυρική αλληγορία ή ως θρίλερ με ίντριγκες και συνωμοσίες, όμως αυτό που το καθιστά απολαυστικό είναι -παρά τις κατά τόπους υπερβολές- οι συνδέσεις και τα σχόλια του συγγραφέα. Το Φύλλο μηδέν φέρνει στο νου παλιότερες εμμονές του Έκο και η πλοκή θυμίζει στιγμές από το Εκκρεμές του Φουκώ με τους εργαζόμενους στον εκδοτικό οίκο που καταστρώνουν ένα σχέδιο να κατακτήσουν τον κόσμο.

Η μετάφραση της Έφης Καλλιφατίδη αναδεικνύει την παιγνιώδη ατμόσφαιρα και το σπινθηροβόλο πνεύμα του συγγραφέα. 

* Η ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ είναι συγγραφέας και μεταφράστρια.
Τελευταίο της βιβλίο, το μυθιστόρημα «Σώμα στη βιτρίνα» (εκδ. Μεταίχμιο).

Φύλλο μηδέν
Umberto Eco
Μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη
Ψυχογιός 2015
Σελ. 248, τιμή εκδότη € 14,40

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ UMBERTO ECO