Καραμάζοβ, οι πιο διάσημοι πατροκτόνοι

Για το εμβληματικό μυθιστόρημα του Fyodor Dostoyefsky Αδελφοί Καραμάζοβ (μτφρ. Άρης Αλεξάνδρου, εκδ. Γκοβόστη).

Του Νίκου Ξένιου

Δύο χρόνια χρειάστηκε ο Φιόντορ Ντοστογιέβσκη για να ολοκληρώσει τους Αδελφούς Καραμάζοβ, που δημοσιεύθηκε σε συνέχειες στο περιοδικό «Ρωσικός Μηνύτορας» («Russkiy vestnik») από το 1879 έως και το τέλος του 1880. Πρόθεσή του ήταν το βιβλίο ν’ αποτελέσει το πρώτο μέρος μιας επικής αφήγησης που θα είχε τον τίτλο: Η ζωή ενός μεγάλου αμαρτωλού. Πρόκειται για ένα παθιασμένο φιλοσοφικό μυθιστόρημα που τοποθετείται στη Ρωσία του δέκατου ένατου αιώνα: πραγματεύεται τα ηθικά ζητήματα που ανακύπτουν από τις συζητήσεις για τον Θεό, την ελεύθερη βούληση και την ηθική, την πίστη και την αμφισβήτησή της μέσω του ορθού λόγου. Οι Αδελφοί Καραμάζοβ κυκλοφορούν πάλι σε επίτομη έκδοση από τις εκδόσεις Γκοβόστη στη μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου.

Οι χαρακτήρες και οι σχέσεις αίματος

Ο Ντοστογιέβσκη ξεκινά σαν ενδοδιηγητικός αφηγητής, όμως δεν δηλώνει στον αναγνώστη κάποιαν άλλη ιδιότητα εντός της πλοκής, πέραν αυτής του παρατηρητή-συγγραφέα, που όμως πραγματεύεται συχνά τους ίδιους του τους συγγραφικούς χειρισμούς και εκθέτει την προσωπική του αντίληψη των πραγμάτων σε σημείο να αποκτά διαστάσεις λογοτεχνικού χαρακτήρα. Πέραν, όμως, του κύριου αφηγητή, διαφορετικές «φωνές» αφηγούνται κάποια τμήματα του βιβλίου, όπως ο Μέγας Ιεροεξεταστής και ο γνωστός του στάρετς Ζωσιμά. Εξάλλου, μεγάλη γκάμα αντιπροσωπευτικών ανθρώπινων τύπων της ρωσικής κοινωνίας παρελαύνει στο μυθιστόρημα εγκιβωτίζοντας πολλές επιμέρους ιστορίες, με προέχουσα μιαν «ιστορία κληρονομικότητας»: ο πενηνταπεντάχρονος Φιόντορ Πάβλοβιτς Καραμάζοβ, τύπος διεφθαρμένου, μέθυσου και φιλήδονου «μπουφόνου», είναι πατέρας του Μίτια, του Βάνια, του Αλιόσα και του νόθου Πάβελ Φιοντόροβιτς Σμερντιάκοβ - του υπηρέτη του. Τα παιδιά του είναι καρποί, ταυτόχρονα, του Καλού και του Κακού καθώς, με διαφορετικό τρόπο καθένας, αναγνωρίζουν και φέρουν ενστιγματικά τη ρηχότητα των γάμων και τον επιφανειακό τρόπο ζωής του πατέρα τους.

Μεγάλη γκάμα αντιπροσωπευτικών ανθρώπινων τύπων της ρωσικής κοινωνίας παρελαύνει στο μυθιστόρημα εγκιβωτίζοντας πολλές επιμέρους ιστορίες.

Ο εικοσάχρονος Αλεξέι Φιοντόροβιτς Καραμάζοβ (ο Αλιόσα του μυθιστορήματος) αποτελεί τον πρωταγωνιστικό χαρακτήρα, που επιλέγει τη ζωή του μοναχού λόγω του νεανικού του ανθρωπισμού, εγκαινιάζοντας αντίλογο στις αθεϊστικές επιλογές του αδελφού του Βάνια. Παρά την ελλιπή του θεωρητική κατάρτιση στα ζητήματα πίστης, ο Αλιόσα Καραμάζοβ έχει αγγελική φύση[1] και βεβαρυμμένη συνείδηση: στο μοναστήρι όπου έχει αποσυρθεί -κι όπου ο αναγνώστης αισθάνεται τον Ντοστογιέβσκη «κάπου γύρω»- θα συναντηθούν όλα τα αδέλφια, και η προσβλητική συμπεριφορά του πατέρα Καραμάζοβ προς το μοναστήρι θα σταθεί καταλυτική για τη οριστική «απόρριψη του πατέρα» από τον Αλιόσα και την υποκατάστασή του από την «πνευματική πατρότητα» του στάρετς Ζωσιμά. Αυτός ο σεβάσμιος καλόγερος-αναχωρητής θα δεχτεί να μεσολαβήσει ανάμεσα στον Μίτια και τον Φιόντορ Πάβλοβιτς σε ό,τι αφορά το ζήτημα της κληρονομιάς της πατρικής περιουσίας, με αποτέλεσμα να γονατίσει μπροστά στην αναίσχυντη αντιπαράθεση φαυλότητας και αμαρτίας των Καραμάζοβ και να πεισθεί πως ο προορισμός του Αλιόσα είναι να επιστρέψει στα εγκόσμια για να συμβάλει στη σωτηρία των αδελφών του[2]. Μετά τον θάνατό του θα διαψευσθεί η προσδοκία των μοναχών πως το σώμα του ιερωμένου δεν θα γνώριζε την αποσύνθεση.

Συνεχείς διαψεύσεις και «ανάταξη» του αξιακού συστήματος των ηρώων

Ο Ιβάν Φιοντόροβιτς Καραμάζοβ (ο Βάνια του μυθιστορήματος) είναι εσωστρεφής, ευφυής, ορθολογιστής, με ανεπτυγμένο αίσθημα δικαίου που προκαλεί ανησυχία στον πατέρα του. Φαινομενικά ο πιο ήσυχος και αδιάφορος από όλους, είναι ταυτόχρονα ο πιο «σκοτεινός» ήρωας του μυθιστορήματος. Το άρθρο του για την εκκλησιαστική περιουσία που επινοεί ο Ντοστογιέβσκη για να ξεκινήσει τη θεωρητική του αναζήτηση είναι ένα πύρινο άρθρο που συνδέει άρρηκτα την πίστη με την τιμιότητα: «Αν καταστρέψεις στον άνθρωπο την πίστη του στην αθανασία της ψυχής θα του αφανίσεις κάθε έννοια ηθικής αξιοπρέπειας». Ο Βάνια, «εγκεφαλικά αναρχικός»[3] όπως είναι, προασπίζεται τη μηδενιστική ιδεολογία στον αδελφό του Αλιόσα, με το επιχείρημα ότι «ο Θεός επιτρέπει τη δυστυχία στον κόσμο»: του αφηγείται την ποιητική αλληγορία που ο ίδιος έχει συνθέσει, για ένα ισπανό Μέγα Ιεροεξεταστή που ξανασυνάντησε τον Ιησού για να του επιρρίψει τα βάσανα της ανθρωπότητας[4]. Το μεγαλείο της σύλληψης του Ντοστογιέβσκη συνοψίζει την άποψή του για τη χαμερπή ανθρώπινη φύση, που διαρκώς μετεωρίζεται ανάμεσα στην ελευθερία της σάρκας και την ελευθερία της ψυχής.

Το μεγαλείο της σύλληψης του Ντοστογιέβσκη συνοψίζει την άποψή του για τη χαμερπή ανθρώπινη φύση, που διαρκώς μετεωρίζεται ανάμεσα στην ελευθερία της σάρκας και την ελευθερία της ψυχής.

Ο επιληπτικός Πάβελ Φιοντόροβιτς Σμερντιάκοβ, νόθος γιος του Φιόντορ Καραμάζοβ, μεγαλώνει ως υπηρέτης στην οικία Καραμάζοβ και αναπτύσσει μοχθηρό, φιλάσθενο και τρωτό ήθος, πλησιέστερο στον κατά Ντοστογιέβσκη αθεϊσμό. Πρόκειται για μια από τις «δαιμονικές» φυσιογνωμίες της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τη φαυλότητα του οποίου δεν μπόρεσε να δαμάσει η χριστιανική διδασκαλία. Του λείπει το σφρίγος του Μίτια, η διανοητική ενέργεια του Βάνια, ο θρησκευτικός ζήλος του Αλιόσα, όμως ελέγχει και τους τρεις με διαρκείς υπαινιγμούς, είναι ο κλασικός outcast και συνιστά τον παράγοντα που θα αποκαλύψει τη δολιότητα του Βάνια.

Για τα χνώτα μιας γυναίκας

Ο Ντιμήτρι Φιοντόροβιτς Καραμάζοβ (ο Μίτια του μυθιστορήματος) είναι ηδονιστής σαν τον πατέρα του, έχει όμως ταμπεραμέντο βίαιο και παρορμητικό. Γιος και πατέρας συγκρούονται για την κατάκτηση της χαλαρών ηθών Γκρουσένκα. Ο Μίτια ψάλλει την Ωδή στη Χαρά του Σίλερ πάνω από ένα ποτήρι κρασί και εξομολογείται στον Αλιόσα την αλήθεια: η Κατερίνα Ιβάνοβνα Βερκόβτσενα (η Κάτια του μυθιστορήματος) έχει δεχτεί να τον αρραβωνιαστεί, ευγνώμων για μια οικονομική του ευεργεσία προς τον πατέρα της. Ο Ιβάν, ερωτευμένος μαζί της, είναι ωστόσο σε θέση να διακρίνει το κίνητρο εκδίκησης που κρύβει η αφοσίωσή της στον αδελφό του. Ο Μίτια, από την άλλη, έχει εστιάσει τον έρωτά του στη βαθιά πληγωμένη και ανήθικη Γκρουσένκα. Χάρι στο ερωτικό τρίγωνο Φιόντορ, Μίτια και Γκρουσένκα, ο γιος, αντιστρέφοντας τον σαιξπηρικό Άμλετ, θα απειλήσει να σκοτώσει τον πατέρα του.

Tο έργο συνιστά ένα «πολιτικό θρίλερ» που πραγματεύεται την ιστορική εκείνη περίοδο κατά την οποία "ο Θεός πέθανε" και το σύστημα πολιτικών αξιών της Ρωσίας άρχισε να δείχνει τα σημεία παρακμής του.

Στο κέντρο της πλοκής τοποθετείται η δολοφονία του πατέρα Καραμάζοβ. Ο Μίτια αρνείται την ενοχή, δεν πείθει όμως τους συνηγόρους κατηγορίας και φυλακίζεται. Στους Αδελφούς Καραμάζοβ διαφαίνεται έντονα η επιθυμία του Ντοστογιέβσκη ν’ αποτελέσει τον λογοτεχνικό «οδηγό» της σλαβόφιλης τάσης[5], ώστε να συμβάλει στην παγκόσμια επικράτηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ρωσίας. Υπό αυτό το πρίσμα, το έργο συνιστά ένα «πολιτικό θρίλερ» που πραγματεύεται την ιστορική εκείνη περίοδο κατά την οποία "ο Θεός πέθανε" και το σύστημα πολιτικών αξιών της Ρωσίας άρχισε να δείχνει τα σημεία παρακμής του. Ο μεγάλος συγγραφέας μεταφέρει τη διαπίστωσή του στο δικαστήριο, στηλιτεύοντας την άδικη επίρριψη της ενοχής στον Ντιμήτρι Φιοντόροβιτς και την καταδίκη του σε καταναγκαστικά έργα στη Σιβηρία. Η ηθική ευθύνη για το έγκλημα βαρύνει την ανθρωπότητα ολόκληρη, όλα τα μέλη αυτής της θνητής οικογένειας. Ο δρόμος της αθεΐας οδηγεί στην πατροκτονία, που αρχετυπικά συμπίπτει με την «άρνηση του πατέρα» και συμβολικά προσιδιάζει στο ήθος οιασδήποτε επανάστασης κατά του Θεού, του Κράτους ή του συστήματος των καθιερωμένων αξιών.

Στις «Σημειώσεις» του 1877 ο Ντοστογιέβσκη κοινοποιεί στον εκδότη του «Ρωσικού Μηνύτορα» την πρόθεσή του να ολοκληρώσει εντός του προσεχούς έτους το μυθιστόρημά του[6]. Παρά το ότι οι πρώτες σημειώσεις για τους Αδελφούς Καραμάζοβ γράφτηκαν τον Απρίλιο του 1878, ημιτελή προσχέδιά τους χρονολογούνται ακόμη νωρίτερα, το 1869 και το 1874, και έχουν ως θέμα την πατροκτονία. Μετά την ολοκλήρωσή του όμως, κεντρικό θέμα του κύκνειου άσματος του Ντοστογιέβσκη έγινε, μεταξύ άλλων μειζόνων ζητημάτων, η αναζήτηση ενός ασφαλούς συστήματος ηθικών και μεταφυσικών αναφορών από την παραπαίουσα, πάσχουσα ανθρώπινη συνείδηση.

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.

[1] Από τα στοιχεία που απήχησαν στην τελική μορφή του μυθιστορήματος δεν είναι δυνατόν να παραλείψει κανείς τον θάνατο του τρίχρονου γιου του Ντοστογιέβσκη Αλιόσα από επιληψία, τον Μάιο του 1878, γεγονός που συνέτεινε στη φιλοτέχνηση του χαρακτήρα του Αλιόσα.

[2] Ο Αλιόσα λέει στον αδελφό του Βάνια πως ο Θεός τον έστειλε για να του ανακοινώσει την αθωότητά του κι εκείνος του απαντά πως ένας άθεος δεν δέχεται μηνύματα από τον Θεό!

[3] Έτσι τον χαρακτηρίζει ο Μαρκ Σλόνιμ στο Επίμετρο: «Οι αδελφοί Καραμάζοβ και ο δημιουργός τους», που εντάσσεται στον κορμό της έκδοσης του Γκοβόστη, σελ. 876.

[4] «Θέλεις να πας στον κόσμο και πηγαίνεις μ’ αδειανά τα χέρια, με κάποια υπόσχεση ελευθερίας που οι άνθρωποι με την ηλιθιότητά τους και με την έμφυτή τους διαφθορά δεν μπορούν ούτε καν να την κατανοήσουν, που τη φοβούνται και τη σκιάζονται γιατί τίποτα και ποτέ δεν υπήρξε για τον άνθρωπο και την ανθρώπινη κοινωνία πιο αφόρητο απ’ την ελευθερία! (…) Να, πέρασαν πια δεκαπέντε αιώνες. Κοίταξέ τους: Ποιον πήγες ν’ ανυψώσεις ως τον εαυτό Σου; Παίρνω όρκο πως ο άνθρωπος πλάστηκε πιο αδύναμος και πιο ταπεινός απ’ ό,τι τον νόμισες! Μπορεί, μπορεί τάχα να επιτελέσει ό,τι και Εσύ; Εκτιμώντας τον τόσο πολύ φέρθηκες μαζί του σα να’ παψες πια να τον συμπονείς γιατί του ζήτησες πάρα πολλά. Και ποιος; Εκείνος που τον αγάπησε περισσότερο κι απ’ τον εαυτό Του! Αν τον εκτιμούσες λιγότερο, θα του ζητούσες λιγότερα και τότε θα ‘δειχνες πως τον αγαπάς πιο πολύ, γιατί το βάρος που θα τον έβαζες να σηκώσει θα ‘ταν μικρότερο. Αυτός είναι αδύναμος και τιποτένιος.»

[5] Οι Ρώσοι «ευρωπαϊστές» πίστευαν ότι η ρωσική κοινωνία είναι ακόμα πολύ πίσω και θα έπρεπε να εκμοντερνιστεί και να «δυτικοποιηθεί» περισσότερο μέσα από την επιστήμη και τον σοσιαλισμό. Οι «σλαβόφιλοι», από την άλλη, θεωρούσαν ότι η Ρωσία πρέπει να «πατάει» με το ένα πόδι στην Δύση και το άλλο στην Ανατολή εκμεταλλευόμενη την γεωγραφική της θέση και τη θρησκευτική της ομοιογένεια.

[6] Βλ. σελ. 869 της επίτομης έκδοσης του Γκοβόστη.