Ο κύκλος των χαμένων ιδιωτών

Η αντιληπτή, περίπου κατ’ αυτό τον τρόπο, διαφάνεια στον σύγχρονο κόσμο αποτελεί το βασικό θέμα του νέου μυθιστορήματος του καταξιωμένου Αμερικανού συγγραφέα Ντέιβ Έγκερς, Ο κύκλος, που εκδόθηκε το 2013. Η διαφάνεια είναι βέβαια μια σημαντική αξία: ποιος πολίτης ενός κράτους δεν θέλει και δεν διεκδικεί ως δικαίωμά του να βλέπει να βγαίνουν στη φόρα τα άπλυτα των πολιτικών, οι παρανομίες των επιχειρηματιών, οι πελατειακές ανταλλαγές μεταξύ κρατικών θεσμών και ατόμων, οι μηχανορραφίες των δικαστών, οι ατασθαλίες των λοιπών εξουσιών, και φυσικά τα διάφορα καθημερινά εγκλήματα; Αυτή την ιδέα αναδεικνύει στο βιβλίο του ο Έγκερς μέχρι τα έσχατα, αποκρουστικά όριά της.

Δημιουργοί του Κύκλου είναι οι Τρεις Σοφοί: νεαρές ιδιοφυίες στο χώρο των τεχνολογιών και του μάρκετινγκ, που έπιασαν την καλή με τις προχωρημένες ιδέες τους – συνάμα, μια ιδιότυπη σέκτα με την υψηλή Τεχνολογία ως τη νέα αναμφισβήτητη θεότητα.

Ο «Κύκλος» του βιβλίου είναι η μεγαλύτερη διαδικτυακή εταιρεία στον κόσμο, κατοικοεδρεύει προφανώς στην Καλιφόρνια και έχει πάνω από 10.000 υπαλλήλους. Τα υπερσύγχρονα γραφεία του είναι στολισμένα με πανάκριβα γλυπτά και διαρθρωμένα σε αίθουσες με το όνομα μιας ιστορικής περιόδου: Αναγέννηση, Βιομηχανική Επανάσταση, Μηχανιστική Εποχή κ.λπ. Δημιουργοί του Κύκλου είναι οι Τρεις Σοφοί: νεαρές ιδιοφυίες στο χώρο των τεχνολογιών και του μάρκετινγκ, που έπιασαν την καλή με τις προχωρημένες ιδέες τους – συνάμα, μια ιδιότυπη σέκτα με την υψηλή Τεχνολογία ως τη νέα αναμφισβήτητη θεότητα πλάι στην αιώνια θεότητα του ανθρώπου, την Εξουσία. Έχοντας συνενώσει την ταυτότητα, τους λογαριασμούς, τους κωδικούς και άλλα ιδιωτικά στοιχεία των αμέτρητων πελατών του, ο Κύκλος έχει φτιάξει για τον κάθε άνθρωπο «το Αληθινό Εγώ» του, εποπτεύοντας και ελέγχοντας έτσι τους βασικότερους τομείς της οικονομίας, εντέλει της ίδιας της ανθρώπινης επιθυμίας και δράσης.  

Μια εταιρεία-γίγαντας

Σύντομα στην εταιρεία προσλαμβάνεται η πρωταγωνίστριά μας, η 24χρονη Μέι Χόλαντ, με τη βοήθεια μιας φίλης και συμφοιτήτριάς της, της Άνι, που ανήκει ήδη στην «Κλίκα των Σαράντα», δηλαδή στα σαράντα σημαντικότερα μυαλά του Κύκλου. Η Μέι θα εργαστεί στο τμήμα Πελατειακής Εμπειρίας, όπου έρχεται καθημερινά σε επικοινωνία με εκατοντάδες πελάτες, λύνει άψογα τις απορίες τους και επιβεβαιώνει την ισχύ και το κύρος του Κύκλου. «Δεν είμαστε ρομπότ», της λένε διαρκώς οι συνεργάτες της: «πρέπει λοιπόν πάντοτε να φροντίζεις να εισάγεις λίγη ανθρωπιά στην όλη διαδικασία». Η επικοινωνία δεν περιορίζεται όμως στους πελάτες, αλλά πολλαπλασιάζεται προς όλες τις κατευθύνσεις: συναδέλφους, εργοδότες, αγνώστους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κ.λπ.

Ο κολοσσός Google φημίζεται για τους νεωτερισμούς στο εργασιακό     περιβάλλον. Στη φωτογραφία, τσουλήθρα συνδέει δυο ορόφους.

Η υγεία της; Σε εξαιρετική κατάσταση: εξετάζεται υποχρεωτικά κάθε δύο εβδομάδες από γιατρούς εντός του Κύκλου, ενώ φορά και ένα όργανο μέτρησης των σωματικών δεικτών της. Η ψυχαγωγία; Αδιάκοπη: μέσα στον Κύκλο υπάρχουν τα πάντα, από γυμναστήρια μέχρι καλλιτεχνικές εκδηλώσεις κάθε είδους και συνεχή πάρτι με πρόδηλο στόχο τη σύσφιγξη των σχέσεων (και άδηλο στόχο την εξάλειψη της διαφοράς ανάμεσα στον εργασιακό και τον προσωπικό χρόνο). Η αποδοτικότητά της; Θαυμαστή: όλοι οι υπάλληλοι βαθμολογούνται καθημερινά και ο αριθμός τους (ΒαΣυ: Βαθμός Συμμετοχής) ισοδυναμεί με τον βαθμό κοινωνικότητάς τους, ενώ υπάρχει και ο Δείκτης Επιρροής. Με τον καιρό η Μέι θαμπώνεται όλο και περισσότερο από την τελειότητα του Κύκλου. «Έξω από τα τείχη του Κύκλου μονάχα φασαρία και αντιπαλότητα, αποτυχία και βρωμιά. Όμως εκεί όλα είχαν τελειοποιηθεί. Οι καλύτεροι άνθρωποι έφτιαξαν τα καλύτερα συστήματα και τα καλύτερα συστήματα έφεραν κεφάλαια, ανεξάντλητα κεφάλαια, που δημιούργησαν τον καλύτερο χώρο εργασίας. Πολύ φυσικό, σκέφτηκε η Μέι. Ποιος άλλος πέρα από τον ουτοπιστή μπορεί να φτιάξει μια ουτοπία;» Με μονίμως ανοιχτά τα διάφορα λάπτοπ της για την όσο το δυνατόν ταχύτερη και επιτυχέστερη διεκπεραίωση των συνδέσεων και των διασυνδέσεών της, η Μέι απολαμβάνει τη σταδιακή ανέλιξή της.

Όλα σε κοινή θέα

Όποιος γνωρίζει έστω και ελάχιστα περί οικονομίας, καταλαβαίνει πως μια μεγάλη εταιρεία δεν μπορεί να μην αναπτύσσεται. Έτσι επινοήθηκε η Άλλη Οπτική, επιχείρηση κατά την οποία οι ίδιοι οι άνθρωποι τοποθετούν κάμερες σε εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους με στόχο τη ζωντανή μετάδοση όλων των τεκταινόμενων. ΚΑΘΕ ΣΥΜΒΑΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΝΩΣΤΟΠΟΙΕΙΤΑΙ: αυτό είναι το νέο μότο του Κύκλου και όλοι, από τους εργαζομένους μέχρι τους ανθρώπους εκτός της εταιρείας, νιώθουν πως οφείλουν, αλλά στην πραγματικότητα επιθυμούν βαθιά, να υπακούσουν και να συμβάλλουν στο νέο αυτό πρότζεκτ. Τι είναι αυτό που τους ωθεί, αφού κανείς ουσιαστικά δεν τους καταναγκάζει, τουλάχιστον με την παλιά σημασία της λέξης;

«Με τη θέλησή σου δένεσαι με αυτά τα δεσμά. Και με τη θέλησή σου γίνεσαι κοινωνικά αυτιστικός. Παύεις να ασχολείσαι με τα βασικά στοιχεία της ανθρώπινης επικοινωνίας».

Το παλιό περιβάλλον της Μέι δεν αποδέχεται ιδιαίτερα τις νέες επιλογές της – ιδίως ο πρώην της, ο Μέρσερ, τον οποίο βλέπει ενίοτε όταν επισκέπτεται τους γονείς της. Ο Μέρσερ την προειδοποιεί για την κατεύθυνση της εταιρείας και τους πονηρούς σκοπούς της: «Τα εργαλεία που δημιουργείτε όλοι εσείς κυριολεκτικά κατασκευάζουν ακραίες κοινωνικές σχέσεις. Κανείς δεν χρειάζεται το επίπεδο επαφής που παρέχετε. Δεν προσφέρει τίποτα. Δεν είναι υγιεινό. Σαν τα πατατάκια […] Αυτό ακριβώς προωθείτε κι εσείς. Το ίδιο πράγμα. Ατέλειωτες περιττές θερμίδες σε ψηφιακο-κοινωνική μορφή. Και το ρυθμίζετε έτσι ώστε να είναι εξίσου εθιστικό». Σε άλλο σημείο σχολιάζει το παράδοξο αυτής της νέας δέσμευσης: «Με τη θέλησή σου δένεσαι με αυτά τα δεσμά. Και με τη θέλησή σου γίνεσαι κοινωνικά αυτιστικός. Παύεις να ασχολείσαι με τα βασικά στοιχεία της ανθρώπινης επικοινωνίας». Ο ρομαντικός ανθρωπισμός του Μέρσερ, παρά τα προβληματικά του στοιχεία (όταν της γράφει, π.χ., πως έχουν ξεπεράσει τα όρια, ηχεί ηθικολογικός – θαρρείς και ο άνθρωπος δεν είναι το ζώο που ανέκαθεν ξεπερνά τα όρια του εαυτού του), λειτουργεί σαν ένα προειδοποιητικό καμπανάκι απέναντι σε αυτή την ψηφιακή «ουτοπία».

Ωστόσο ο Κύκλος είναι απελπιστικά πατροναριστικός. Οι εντολές του δεν θέλουν να μοιάζουν με εντολές, αλλά αυτό ακριβώς είναι: το βλέπουμε στον εκβιασμό της φιλίας («Μέρσερ, είσαι περικυκλωμένος… από φίλους!»), στον καταναγκασμό της δημοκρατίας («Η δημοκρατία είναι υποχρεωτική εδώ», φωνάζει η Μέι), στη γενικότερη επιβολή της ηθικής συμπεριφοράς από μια νέα παντοδύναμη αρχή. Γιατί όμως να μας ενοχλεί η καθολική επιτήρηση, αν θέλουμε να είμαστε «καλοί»; Για πολλούς λόγους: πρώτον, επειδή είναι φυσικό να μην είμαστε πάντα καλοί και να κάνουμε λάθη· δεύτερον, επειδή θέλουμε να έχουμε τη βεβαιότητα (ακόμα κι αν αυτή αποτελεί αυταπάτη) πως πράττουμε το καλό με ιδία βούληση και όχι επειδή μας παρακολουθούν και μας το επιβάλλουν· τρίτον, επειδή ζούμε σε έναν κόσμο με τεράστιες ανισότητες, στον οποίο αξίζει (αλλά και αναγκάζεται) κανείς ορισμένες φορές να μην κάνει το καλό, το αποδεκτό, το νόμιμο, το ηθικό· τέλος, επειδή, όσο κι αν λαχταράμε τη διαφάνεια και το θέαμα (το δικό μας και των άλλων), πάντα θα έχουμε ανάγκη την ιδιωτικότητα. 

Επιβολή της ηθικής

Αυτή την άλλη όψη της επιβολής της ηθικής θα γνωρίσει στην πορεία του μυθιστορήματος η Μέι, ιδίως μετά τη γνωριμία της με έναν μυστηριώδη άνδρα που περιφέρεται μες στον Κύκλο… αλλά δεν θέλουμε να αποκαλύψουμε περισσότερα, μιας και το βιβλίο έχει ένα βαθμιαίο σασπένς που συναρπάζει. Οι σταδιακές αποκαλύψεις, με αποκορύφωμα τη συνεχή διαδικτυακή αναμετάδοση της καθημερινής ζωής όλο και περισσότερων ατόμων (αυτό είναι το διαβόητο επιχειρηματικό πρότζεκτ «Διαφάνεια», που θα επηρεάσει ακόμα και τον Λευκό Οίκο και θα έχει πολλαπλές επιδράσεις στους πρωταγωνιστές, έως την τελική «Ολοκλήρωση»), είναι και το βασικό αφηγηματικό στοίχημα του βιβλίου.

Ο συγγραφέας, με όχημα την ιστορία ενός ψηφιακού κολοσσού (που ναι μεν δεν υπάρχει όπως ακριβώς περιγράφεται, αλλά η δημιουργία του μπορεί να μη βρίσκεται πολύ μακριά), κατορθώνει να φανερώσει όσα μας καταδυναστεύουν χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε, όσα μας κάνουν φαινομενικά να χαιρόμαστε στο εικονικό σύμπαν που ζούμε, ενώ κατά βάθος ζούμε στην εποχή της κατάθλιψης και της «μελαγχολικής δημοκρατίας» (Μπρικνέρ), όπου η ηλεκτρονική επικοινωνία είναι το τέλος της ιδέας του δημόσιου βίου (Σένετ) και όπου η βαθύτητα των ανθρώπινων επαφών είναι αντιστρόφως ανάλογη με τη συχνότητά τους, αφού οι σχέσεις έχουν μετατραπεί ουσιαστικά σε συνδέσεις (Μπάουμαν). Συγχρόνως, δείχνει τη μεταφορά της εξουσίας από το Κράτος στην Εταιρεία: πρόκειται για μια όλο και συχνότερη συνθήκη του σύγχρονου παγκόσμιου καπιταλισμού, κατά την οποία τα πολιτικά και θεσμικά πρόσωπα γίνονται αχυράνθρωποι της οικονομίας και της τεχνοεπιστήμης. Μιας και πιάσαμε τους θεωρητικούς, ας θυμηθούμε εδώ μια συναφή με το βιβλίο φράση του Ντεμπόρ: «το θέαμα δεν είναι μια συλλογή εικόνων, αλλά η κοινωνική σχέση μεταξύ ανθρώπων όπως αυτή διαμεσολαβείται από εικόνες».

Ένα νέο 1984;

Zούμε στην εποχή της κατάθλιψης και της «μελαγχολικής δημοκρατίας» (Μπρικνέρ), όπου η ηλεκτρονική επικοινωνία είναι το τέλος της ιδέας του δημόσιου βίου (Σένετ) και όπου η βαθύτητα των ανθρώπινων επαφών είναι αντιστρόφως ανάλογη με τη συχνότητά τους.

Ο Κύκλος του Έγκερς χαρακτηρίστηκε το 1984 της ψηφιακής εποχής, γεγονός που τιμά προφανώς τον συγγραφέα, αλλά απέχει αρκετά από την πραγματικότητα. Ο Κύκλος έχει αναμφίβολες ομοιότητες με το 1984 (π.χ. την κεντρική ιδέα για ένα Πανοπτικόν που ελέγχει την καθημερινή ζωή, τις συνθηματικές φράσεις ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΕΙΝΑΙ ΨΕΜΑΤΑ/ ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΝΟΙΑΖΟΜΑΙ / Η ΙΔΙΩΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΚΛΟΠΗ, κ.λπ.), αλλά δεν διαθέτει την πολυπρισματική θεώρηση του αριστουργήματος του Όργουελ. Σε ορισμένα σημεία, μάλιστα, η απλότητα του μυθιστορήματος ρέπει αβίαστα προς μια ανεπιθύμητη απλοϊκότητα που δεν συνάδει με τον χαοτικό κόσμο μας, τον οποίο και αξιώνει να αναπαραστήσει. Εντούτοις είναι ένα βιβλίο καλογραμμένο και απολύτως σύγχρονο, με πειστική πλοκή και ζωντανούς διαλόγους.  

Τέλος, είναι ένα μυθιστόρημα με ένα διάχυτο ειρωνικό στοιχείο το οποίο εκτιμήσαμε ιδιαίτερα: αυτό έγκειται στο γεγονός ότι είναι μια δυστοπία γραμμένη ως ουτοπία. Εδώ, οι κατά γενική ομολογία θετικές έννοιες και αξίες (διαφάνεια, αλήθεια, ειλικρίνεια, επαφή, ψυχαγωγία, φιλία, συμμετοχή, ήθος, ανθρωπιά) ενέχουν πάντα αρνητικές συνδηλώσεις, ανάλογα με το ποιος και το πώς τις χρησιμοποιεί. Ιδίως ο υπέρμετρα συγκαταβατικός τόνος με τον οποίο ωθούνται οι άνθρωποι στο να συναινέσουν στις επιταγές του Κύκλου προκαλεί μια γόνιμη έξαψη στον αναγνώστη. Τι άλλο εξάλλου επιτάσσει η πονηρά πατροναριστική εποχή μας, αν όχι να καλλιεργούμε τον ναρκισσισμό μας χαρίζοντας αφειδώς στα ηδονοθηρικά όσο και εποπτικά μάτια των άλλων όλο και περισσότερα στοιχεία της προσωπικής μας ζωής; 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής. 

Ο κύκλος
Dave Eggers
Μτφρ. Ιλάειρα Διονυσοπούλου
Κέδρος 2014
Σελ. 536, τιμή € 18,80

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ DAVE EGGERS