Ένας Ιησούς για τον 21ο αιώνα

Άνθρωποι χωρίς παρελθόν, με δανεικό όνομα και δανεική ηλικία

Ύστερα από κάποια πιο πειραματικά και οιονεί αυτοαναφορικά βιβλία, όπως το Ημερολόγιο μιας κακής χρονιάς (2007) και το Θέρος (2009), ο Κουτσί επανέρχεται σε μια πιο ευρυγώνια αφήγηση. Ένας άνδρας και ένα αγόρι φτάνουν στην ισπανόφωνη πόλη Νοβίλα μιας ακατονόμαστης χώρας. Οι κάτοικοι τους υποδέχονται, τους βοηθούν να εγκατασταθούν και σύντομα ο άνδρας πιάνει δουλειά ως λιμενεργάτης. Οι δύο «νεοαφιχθέντες», άνθρωποι χωρίς παρελθόν, είναι αναγκασμένοι να προσαρμοστούν, να δοκιμάσουν τις αντοχές τους, να καταλάβουν γιατί βρίσκονται εκεί και να ανακαλύψουν ή να επινοήσουν το νόημα της μετέπειτα ζωής τους. Το όνομα, ακόμα και η ηλικία τους, είναι δανεικά: ο άνδρας «νιώθει άχρονος, χωρίς ηλικία, αν κάτι τέτοιο είναι δυνατό», υπολογίζεται 45χρονος και ονομάζεται Σιμόν, ενώ το αγόρι είναι «Πέντε. Αυτή η ηλικία τού δόθηκε» και ονομάζεται Νταβίντ.

Το αγόρι είναι υπερανεπτυγμένο, αντιστέκεται σε μεγάλο βαθμό στα μαθήματα των ενηλίκων και θέλει να χαράξει τον δικό του δρόμο.

Ο άνδρας, για τον οποίον μαθαίνουμε σύντομα πως δεν είναι ο πατέρας (ο «Πατήρ»;) του αγοριού (του «Υιού»;), ψάχνει διακαώς τη μητέρα του παιδιού. Στην πορεία θα συνδεθεί με δύο γυναίκες της πόλης, την Έλενα και την Ινές, από τις οποίες θα ζητήσει να φροντίσουν το αγόρι. Πράγματι, και οι δύο γυναίκες θα σπεύσουν να συνδράμουν στην ανατροφή του, με την Ινές (την «Παναγία»;) να παραδέχεται μάλιστα πως είναι δικό της το παιδί και να το δέχεται στους κόλπους της. Το αγόρι είναι υπερανεπτυγμένο, αντιστέκεται σε μεγάλο βαθμό στα μαθήματα των ενηλίκων και μοιάζει σαν να θέλει να χαράξει τον δικό του δρόμο. Σε τι βαθμό θα τα καταφέρει και πόσο θα επηρεαστούν οι σχέσεις του με τους «δασκάλους» του; Μήπως από αυτά τα «μαθήματα ζωής» έχουν να επωφεληθούν όλοι, ο καθένας ανάλογα με τις ανάγκες του; Πώς βιώνεται η ζωή σε αυτόν τον τόπο με τις σοσιαλιστικές δομές και αξίες, όπου όλοι είναι ίσοι μεταξύ στερημένων;

Προσαρμογή σε έναν κόσμο χωρίς δεσμούς

Ερριμμένος στον κόσμο του χωρίς δίχτυ ασφαλείας, με σχέσεις ρευστές και σε μεγάλο βαθμό ακατανόητες, ο άνθρωπος στην Παιδική ηλικία του Ιησού βιώνει μια αυτοσχέδια ύπαρξη, ζει μεροδούλι-μεροφάι, γίνεται νομάς, μετανάστης, τσιγγάνος. «Θέλω να γίνω τσιγγάνος»: έτσι αντιδρά το παιδί όταν του λένε ότι αν προσπαθήσει μπορεί να γίνει «διάσημος μαθηματικός» (ο Κουτσί σπούδασε και μαθηματικά). Στη Νοβίλα (που στα ισπανικά σημαίνει αγελάδα, αλλά είναι και μια No-Villa, μια μη-οικία, ένας ου-τόπος) ο άνθρωπος πρέπει να ξεμάθει τον παλαιό κόσμο (αν τον έμαθε ποτέ καλά) και να μάθει τον νέο, τον εκάστοτε νέο. «Οι άνθρωποι εδώ έχουν απαλλαγεί από τους παλιούς δεσμούς. Θα 'πρεπε να κάνετε το ίδιο κι εσείς: να αφήσετε πίσω σας τις παλιές αγάπες, να μην τις κυνηγάτε»: αυτή τη βασική συμβουλή δέχονται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο οι νεοαφιχθέντες, που ζουν σε κατάσταση «λίμπο», στον ενδιάμεσο τόπο των καθολικών μεταξύ Κόλασης και Παραδείσου. Τι περιμένουν σε αυτό το μεσοδιάστημα; Τον Γκοντ; Τον Γκοντό; Ο καθένας τον προσωπικό του Γκοντό; (Ο Κουτσί έκανε διδακτορικό στον Μπέκετ).

Ο Κουτσί στοχάζεται εις βάθος την ανθρώπινη φύση, παραπέμποντας εμμέσως πλην σαφώς σε φιλοσόφους.

Ο Σιμόν θα ήθελε να παραδίδει στον Νταβίντ μαθήματα ευημερίας και ευζωίας. Στο πλαίσιο της ζωής που τους έλαχε, ωστόσο, μπορεί να του παραδίδει μονάχα μαθήματα αυτοσυντήρησης. Σε μια γυναίκα που του ζητά να προσαρμοστεί, εκείνος απαντά: «Μου λες ότι η πείνα μας είναι κάτι αλλόκοτο, κάτι ξένο που το φέραμε μαζί μας και δεν ανήκει εδώ, ότι πρέπει να το καταδικάσουμε σε ασιτία. Όταν εκμηδενίσουμε την πείνα μας, λες, θα αποδείξουμε ότι μπορούμε να προσαρμοστούμε, κι αποκεί και πέρα θα είμαστε ευτυχισμένοι, ευτυχισμένοι για πάντα. Όμως δεν θέλω να αφήσω τον σκύλο της πείνας να λιμοκτονήσει! Θέλω να τον ταΐσω!» Σαν να λέμε, παραφράζοντας τον Μπέκετ, «Πρέπει να προσαρμοστείς, δεν μπορώ να προσαρμοστώ», με το τρίτο βήμα, «θα προσαρμοστώ», να ακολουθεί ως αναγκαία συνέπεια και συνέχεια.

Φιλοσοφικά μαθήματα αυτοσυντήρησης

Στο πλαίσιο των μαθημάτων αυτοσυντήρησης που πασχίζουν να παραδώσουν οι ενήλικες στο παιδί (αλλά και στον εαυτό τους), ο Κουτσί στοχάζεται εις βάθος την ανθρώπινη φύση, παραπέμποντας εμμέσως πλην σαφώς σε φιλοσόφους (π.χ. αναφέρεται στη φράση του Λάιμπνιτς για «αυτόν τον καλύτερο από όλους τους δυνατούς κόσμους», αλλά και στον Ηράκλειτο). Βάζει τους πρωταγωνιστές του να συνομιλούν και να αντιδικούν για την αγάπη, τη φιλία, την αγαθή προαίρεση, την εντιμότητα, τη δικαιοσύνη, το τίμημα της λήθης («είναι το τίμημα που πληρώνουμε για τούτη την καινούρια ζωή»), τους παλιούς και νέους τρόπους σκέψης. Πώς είναι να νιώθει κανείς σαν «tabula rasa», σαν άγραφος πίνακας πάνω στον οποίον εγγράφονται οι νέες εμπειρίες; Πώς νιώθει ένας άνθρωπος στην παιδική του ηλικία όταν του λένε κατάμουτρα ότι «Ο κόσμος δεν είναι φτιαγμένος για να μας εξυπηρετεί, νεαρέ μου. Από εμάς εξαρτάται αν θα προσαρμοστούμε σε αυτόν»;

Μήπως σε έναν ρευστό κόσμο χρειάζεται, ή και αξίζει, να είμαστε κι εμείς ρευστοί, ευέλικτοι, προσαρμοστικοί; 

Η Παιδική ηλικία του Ιησού είναι αναμφίβολα ένα βιβλίο για τη μετανάστευση, την ηθική συγκρότηση και το χτίσιμο της ατομικής ταυτότητας. Και ο λευκός Νοτιοαφρικανός συγγραφέας το ξέρει καλά αυτό το θέμα. Στο Θέρος (μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, Μεταίχμιο) γράφει για τους αποίκους της αφρικανικής χώρας: «Η παρουσία μας είχε θεμελιωθεί σε ένα έγκλημα, στην αποικιακή κατάκτηση, και στη διαιώνισή της μέσω του απαρτχάιντ. Δεν ξέρω ποιο είναι το αντίθετο του ντόπιος ή του αυτόχθονας, όμως εμείς αισθανόμασταν ότι αυτό το όποιο αντίθετο μας περιέγραφε. Θεωρούσαμε τους εαυτούς μας περαστικούς, προσωρινούς κατοίκους, συνεπώς χωρίς γενέθλιο τόπο, χωρίς πατρίδα». (Ο Κουτσί, που έχει ολλανδικές, γερμανικές και πολωνικές καταβολές, άλλαξε «πατρίδα» το 2002: μετακόμισε μόνιμα στην Αυστραλία και πήρε την αυστραλιανή υπηκοότητα το 2006).

Μήπως όμως στην Παιδική ηλικία του Ιησού γίνεται και η έμμεση αποδοχή πως σε έναν ρευστό κόσμο χρειάζεται, ή και αξίζει, να είμαστε κι εμείς ρευστοί, ευέλικτοι, προσαρμοστικοί; Μήπως ο σύγχρονος «άνθρωπος χωρίς ιδιότητες» (για να αναφέρουμε τον Μούζιλ, έναν από τους αγαπημένους συγγραφείς του Κουτσί) είναι μια πραγματικότητα την οποία δεν πρέπει να οικτίρουμε ψυχαναγκαστικά εφ' όρου ζωής, οικτίροντας συγχρόνως και τον εαυτό μας, αλλά να την εναγκαλιστούμε, έστω και εξ ανάγκης, για μια καλύτερη ζωή; Μήπως το βιβλίο είναι μια αλληγορία για το ούτως ή άλλως φευγαλέο πέρασμά μας από τον πλανήτη; Το τέλος του βιβλίου πιθανόν μάς παραπέμπει σε μια τέτοια θεώρηση.

Όπως έχει γίνει φανερό, το μυθιστόρημα του Κουτσί παραμένει ανοιχτό σε πολλές ερμηνείες, κι αυτό είναι ένα από τα δυνατότερα γνωρίσματά του. Με το πέρας της ανάγνωσης, κάθε προσπάθεια να καταλήξουμε σε ακράδαντα συμπεράσματα αυξάνει, αντί να μειώνει, τα ερωτηματικά (και τα θαυμαστικά). Το ζήτημα της λύτρωσης είναι επίσης ένα από τα βασικά θέματα του βιβλίου. Έχουμε ανάγκη τη λύτρωση; Αν ναι, από τι, και με ποιους τρόπους; Εντέλει, τι σημαίνει λύτρωση σε έναν κόσμο με (πίστη στον) Θεό και τι σημαίνει λύτρωση σε έναν κόσμο χωρίς (πίστη στον) Θεό; Μήπως εντέλει η λύτρωση είναι ένα χριστιανικό άχθος που αξίζει να το αποτινάξουμε μια και καλή για να προχωρήσουμε; Μήπως ο Κουτσί μάς καλεί εμμέσως πλην σαφώς να εισακούσουμε, όχι τη Βίβλο, αλλά π.χ. τον Εμίλ Σιοράν, που έγραφε κάπου ότι: «Η βεβαιότητα πως δεν υπάρχει λύτρωση είναι μια μορφή λύτρωσης, στην πραγματικότητα είναι η λύτρωση. Εκκινώντας από εδώ, θα μπορούσαμε να οργανώσουμε την ίδια μας τη ζωή, καθώς και να κατασκευάσουμε μια φιλοσοφία της ιστορίας: το άλυτο ως λύση, ως η μόνη διέξοδος»;

Το ξεχωριστό ύφος του Κουτσί, καθώς και οι συνήθεις θεματικές του, είναι εδώ: ο πολυβραβευμένος συγγραφέας αγαπά τα βασικά, τα στοιχειώδη της ζωής, επιμένει σε αυτά, αφού ξέρει πως κι αυτά επιμένουν στη ζωή μας. Στο καφκικό περιβάλλον που έχει δημιουργήσει, τα περισσότερα πράγματα σημαίνονται από τον ίδιο τους τον στοιχειώδη ρόλο ή τόπο, γεγονός που εντείνει το μυστήριό τους: η κλινική ονομάζεται «Κλινική», ένα χωριό στα ανατολικά του δάσους ονομάζεται «Ανατολικό Χωριό», μια παλιά φυτεία που έπαψε να καλλιεργείται ονομάζεται «Νέο Δάσος» κ.λπ. Ωστόσο, το αλληγορικό μυθιστόρημα του Κουτσί δεν είναι ζοφερό, καθώς διανθίζεται με αρκετούς ιδιότυπα κωμικούς διαλόγους, σε αντίθεση, για παράδειγμα, με τον Δρόμο του Κόρμακ Μακάρθυ, αυτό το εξαιρετικό μετα-αποκαλυπτικό μυθιστόρημα που μας ήρθε στον νου λόγω του κοινού θέματος της συμβιωτικής περιπέτειας ενός άνδρα με ένα αγόρι.

Παραδείγματος χάριν, στην προσπάθεια να πείσουν τον Νταβίντ να πάει σχολείο για να γίνει «κοινωνικό ζώο», εκείνος αντιδρά με τον πιο εύλογο τρόπο που μπορούμε να φανταστούμε: «Δεν υπάρχουν κορίτσια στην τάξη του σενιόρ Λεόν». «Ναι. Αλλά συναντάς κορίτσια στα διαλείμματα και μετά το σχολείο». «Δεν μ' αρέσουν τα κορίτσια». «Όλα τ' αγόρια το ίδιο λένε. Και ξαφνικά μια μέρα ερωτεύονται και παντρεύονται». «Δεν πρόκειται να παντρευτώ». «Όλα τ' αγόρια το ίδιο λένε». Σε συναφείς διδακτικές συνομιλίες, το ρίσκο βρίσκεται πάντα στην κοινοτοπία, στην επανάληψη των αυτονόητων, στον ηθικισμό. Ο Κουτσί αποφεύγει κατά κανόνα αυτό τον σκόπελο, ενίοτε ωστόσο η προσπάθεια των «μεγάλων» να διδάξουν τα βασικά στον «μικρό» γίνεται αναπόφευκτα ηθικοπλαστική, με ό,τι συνεπάγεται κάτι τέτοιο.

Όταν ο Έλιοτ έμαθε ότι βραβεύτηκε με το Νομπέλ, δήλωσε πως «αυτό είναι το εισιτήριο για την κηδεία του βραβευμένου. Κανείς δεν κατάφερε τίποτα αφότου το πήρε». Δέκα χρόνια μετά τη δική του βράβευση με το Νομπέλ, ο Κουτσί ευτυχώς διαψεύδει την κατά τα άλλα εύλογη ρήση του Έλιοτ πως το συγκεκριμένο βραβείο μπαίνει ταφόπλακα στις δημιουργικές δυνάμεις, χαρίζοντάς μας ένα ακόμα σοφό, μα και αινιγματικό μυθιστόρημα. Και το παιδάκι του βιβλίου, με τον εικονογραφημένο Δον Κιχώτη του παραμάσχαλα, ετοιμάζεται να μάθει να αψηφά όλες τις δυσκολίες στον αγώνα της ζωής, καθώς θα μεγαλώνει στην ελκυστική δυστοπία που ονομάζουμε ανθρωπότητα.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ

Η παιδική ηλικία του Ιησού
Τζ. Μ. Κούτσι
Μτφρ: Κατερίνα Σχινά
Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2013
Τιμή € 15,50, σελ. 350

 ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ J.M.COETZEE