Με τη γλώσσα των δρόμων του Λονδίνου

«Οι νέοι συγγραφείς», ισχυριζόταν ο Γουντ, «παρά τους πειραματισμούς, δεν εξορίζουν τις συμβάσεις του ρεαλισμού, αντιθέτως, τις εξαντλούν. Τα μυθιστορήματα του "υστερικού ρεαλισμού" αποτυγχάνουν όχι στο επίπεδο της αληθοφάνειας αλλά στο επίπεδο της ηθικής. Επιπλέον αναπαράγουν το χάος που βάλθηκαν να πολεμήσουν, αντικαθιστώντας την επινόηση του εαυτού και της ταυτότητας με την απομόνωση και τα αδιέξοδα μιας μοναχικής συνείδησης». Και για τη Σμιθ συγκεκριμένα έγραφε: «Η συγγραφέας γνωρίζει πολλά· γνωρίζει πώς να μαγειρεύει ινδονησιακό κάρι, την αγορά των ναρκωτικών στην άλλη άκρη του πλανήτη, την ιστορία των κόμικς... αλλά αυτή η γνώση δεν παρηγορεί κανέναν».

Από τον «υστερικό» στον κοινωνικό ρεαλισμό

Ένα κοινωνικοπολιτικό μυθιστόρημα που επιχειρεί όχι μόνο να ανιχνεύσει αλλά και να σχολιάσει τους μηχανισμούς εκείνους που στηρίζουν μια δυσερμήνευτη εποχή

Η Ζέιντι Σμιθ ήταν από τους πρώτους που πήρε τη «ρετσινιά» του συγγραφέα που υπηρετεί αυτόν τον «υστερικό ρεαλισμό» αλλά και από τους πρώτους που τον ανέτρεψε. Μετά το Λευκό χαμόγελο σε μαύρο φόντο (2000) –ένα μυθιστόρημα που αποτύπωνε την υπαρξιακή αναζήτηση και τις τραγικές παρεξηγήσεις στο χωνευτήρι του Λονδίνου–, προχώρησε στο Συλλέκτης αυτογράφων (2003), που περιέγραφε τη ζωή και το έργο του Αλεξ Λι Τάντεμ, ενός ανθρώπου που αναζητούσε μέσα από τη συλλογή αυτογράφων τη δική του υπογραφή, το δικό του μικρό κομμάτι δόξας, μια ταυτότητα και μια πιο συμπαγή αίσθηση του εαυτού – κύρια αιτήματα της δεκαετίας του '90 και των αρχών της χιλιετίας. Ακολούθησε το Στην ομορφιά που χάνεται (2006) για να περάσει στο Στην καρδιά της πόλης (NW, ο αγγλικός τίτλος) που είναι ο κωδικός της περιοχής στο βορειοδυτικό Λονδίνο όπου εκτυλίσσεται το μυθιστόρημα, ένα κοινωνικοπολιτικό μυθιστόρημα που επιχειρεί όχι μόνο να ανιχνεύσει αλλά και να σχολιάσει τους μηχανισμούς εκείνους που στηρίζουν μια ακόμα πιο δυσερμήνευτη εποχή, την αρχή της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα.

Η δεκαετία του ενενήντα ήταν μια περίοδος δραματικών αλλαγών. Η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε, ένας αιματηρός πόλεμος ξέσπασε στην πρώην Γιουγκοσλαβία την ώρα που οι Ηνωμένες Πολιτείες και μεγάλο μέρος της Δύσης βίωναν μια έκρηξη οικονομικής άνθησης μετά από δεκαετίες στασιμότητας· και εν μέσω όλων αυτών ήρθε και η επανάσταση της επικοινωνίας. Το διαδίκτυο. Η ατομική εμπειρία άρχισε να αποδυναμώνεται και η ζωή να χάνει το κέντρο της. Μπορούσαμε να παρακολουθήσουμε τους δρόμους και τα σπίτια στην άλλη άκρη της γης αλλά δεν μπορούσαμε να αγγίξουμε τον διπλανό χωρίς να τραβηχτεί, ούτε να μοιραστούμε τα προβλήματα του γείτονα. Σε αυτή τη συνεχώς αναπτυσσόμενη μεταβιομηχανική εποχή με την τεράστια κοινωνική ρευστότητα και την πληθυσμιακή κινητικότητα, κυριάρχησε η αποξένωση, η μετατόπιση αξιών και η ζωή μας κατακλύστηκε από αφηρημένες έννοιες, πλαστικό χρήμα και την ψευδαίσθηση πως «όλα είναι δυνατά», πως μπορούμε κι εμείς να ορίσουμε το πεπρωμένο μας και την εξέλιξή μας.

Το μυθιστόρημα ακολούθησε την πραγματικότητα. Τα αγγλόφωνα μυθιστορήματα της δεκαετίας του ενενήντα και των αρχών του 2000 ήταν πολυφωνικά, φιλόδοξα, άλλα πειραματικά και άλλα παραδοσιακά, άλλα διακειμενικά και άλλα μνημειώδη, ενώ δεν εξέλειπε η παρωδία, η ειρωνεία και ο σχολιασμός. Κι ενώ κάποιοι μεγαλύτεροι ηλικιακά μυθιστοριογράφοι στράφηκαν στην ιστορία και επέλεξαν να γράψουν για χαρακτήρες που έζησαν στο παρελθόν, μια ομάδα από νέους αβαν γκαρντ συγγραφείς, ανάμεσα στους οποίους και η Ζέιντι Σμιθ, δοκίμασαν να γράψουν για το παρόν και την επικείμενη νέα χιλιετία. Επηρεασμένοι από τον Τόμας Πίντσον και τον Ντον ΝτεΛίλο, επιχείρησαν να γράψουν το δικό τους μυθιστόρημα, ικανό να στεγάσει το ευρύτερο φάσμα του μεταψυχροπολεμικού καπιταλισμού.

Είμαστε απελπιστικά μόνοι και άγνωστοι και ίσως ο λόγος που κάποιος γράφει και διαβάζει είναι για να περιοριστεί αυτή η μοναξιά

Αυτή η νέα γενιά εν αντιθέσει με τους προκατόχους της δοκίμασε να ανασυνθέσει τον κόσμο, όχι να τον αποδομήσει και ήταν προσανατολισμένοι σε έναν κοινό στόχο: την περιγραφή της καθημερινής ζωής και του περιθωρίου. Επιχείρησαν, επίσης, να εξορύξουν από το παρόν εκείνες τις εύθραυστες στιγμές επαφής – τις συναντήσεις που μας υπενθυμίζουν πως ενώ είμαστε απελπιστικά μόνοι και άγνωστοι, όλοι έχουμε ανάλογα βιώματα και ίσως ο λόγος που κάποιος γράφει και διαβάζει είναι για να περιοριστεί αυτή η μοναξιά «Είμαι μόνη / Είμαι η μόνη δημιουργός / Είμαι η μόνη δημιουργός του λεξικού που με ορίζει» γράφει η Ζέιντι Σμιθ στην πρώτη σελίδα της Καρδιάς της Πόλης. Με αυτό το μυθιστόρημα η Σμιθ μοιάζει να γεφυρώνει το κενό ανάμεσα στον ναρκισσιστικό «υστερικό ρεαλισμό» και την ηθική. Είναι προφανές πως έπαψε πλέον να αναρωτιέται για τη σύνθεση της ταυτότητας και την αδυναμία της αυτοδιαχείρισης. Εδώ κυριαρχεί η κριτική της ηθικής των ευνοημένων κατοίκων της Δύσης απέναντι στα μη ορατά τραύματα των κοντινών τους αλλά των δικών τους τραυμάτων. Στην καρδιά της πόλης η κριτική δεν περιορίζεται στον τρόπο που οι χαρακτήρες βιώνουν το παρόν στη Μητρόπολη, αλλά στις στρατηγικές εκείνες που το καθορίζουν. Με αυτή την έννοια το καινούργιο μυθιστόρημα της Σμιθ είναι βαθιά πολιτικό και παρά το πλήθος των πειραματισμών διέπεται από έναν «κοινωνικό ρεαλισμό» που συλλαμβάνει όχι μόνο τον τρόπο που βιώνουμε τη ζωή αλλά και τους λόγους που η ζωή μας είναι αυτή και όχι άλλη.

Γύρω απ' την Κυψέλη

Η καρδιά της πόλης είναι υποδειγματική στον τρόπο που οι πολιτικοοικονομικές σύγχρονες θεωρίες βρίσκουν τον τρόπο να περάσουν στο μυθιστόρημα και έχει σαφώς κοινωνικό προσανατολισμό. Ταυτόχρονα η Σμιθ επιστέφει στον πειραματισμό των πρώτων της βιβλίων και στις μεταμοντέρνες συνθέσεις αλλά τα υλικά που χρησιμοποιεί για να φτιάξει αυτό το κολάζ αποτελούνται από τα απομεινάρια μιας μεγάλης διάλυσης, της διάλυσης που έχουν υποστεί και οι τέσσερις κεντρικοί χαρακτήρες του βιβλίου αλλά και μια ολόκληρη γενιά. Παιδιά που μεγάλωσαν σε εργατικές κατοικίες στο Βορειοδυτικό Λονδίνο, παιδιά πρώτης και δεύτερης γενιάς μεταναστών από την Ιρλανδία αλλά και τις αποικίες, ζουν σε πολυκατοικίες που φέρουν βαρύγδουπα ονόματα φιλοσόφων και που όσο και αν προσπάθησαν εν τέλει δεν κατάφεραν να ξεφύγουν από την «κυψέλη», όπου γαλουχήθηκαν. Άλλοι χάνουν κάθε φιλοδοξία, άλλοι αρνούνται να αναπαραχθούν και άλλοι αναπαράγονται γιατί δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο να κάνουν· βλέπουν τις ψευδαισθήσεις που έφεραν τα ναρκωτικά και οι ουσίες ή το εύκολο και γρήγορο χρήμα να διαλύονται και απομένουν γυμνοί όχι μόνο απέναντι στον εαυτό τους, αλλά απέναντι και σε εκείνους που τους ξέρουν από παιδιά και έχουν παρακολουθήσει όλη τους τη διαδρομή. Αυτές είναι οι πιο σκληρές αλλά και πιο δυνατές στιγμές του βιβλίου.

Αστικοί μύθοι

Στο πρώτο μέρος του μυθιστορήματος ακούμε τη φωνή της Λία. Μια λευκή γυναίκα που εργάζεται στο τοπικό συμβούλιο του δήμου αλλά είναι και καρπός διαφορετικών εθνοτήτων. Μητέρα Ιρλανδή, πατέρας Άγγλος, σύζυγος μισός Αλγερινός και μισός από τη Γουαδελούπη, ενώ η καλύτερή της φίλη κατάγεται από την Καραϊβική. Αγαπάει τον σύζυγο και το σκύλο της και μισεί την καλύτερή της φίλη, Νάταλι, δικηγόρο, που τα έχει καταφέρει καλύτερα από όλους σχεδόν στη γειτονιά. Η Λία είναι παντρεμένη με τον Μισέλ, τον γαλλόφωνο μαύρο κομμωτή από τη Μασσαλία και προσπαθεί να μη παραβεί το δικό της κώδικα αξιών και να μη αλλοιωθεί. Ο άντρας της θέλει να κάνουν παιδιά αλλά η ίδια παίρνει κρυφά αντισυλληπτικά και η ιδέα της όποιας αλλαγής στη ζωή της τη τρομάζει. Μια μέρα, μια κοπέλα χτυπάει την πόρτα της και της ζητάει χρήματα για να πάει τη μητέρα της στο νοσοκομείο με ταξί. Η Λία στο πρόσωπο της αναγνωρίζει μια παλιά συμμαθήτρια και της τα δίνει. Στη συνέχεια όλοι την κατηγορούν για την ευπιστία της και πρώτη απ' όλους η μαύρη παιδική της φίλη Κίσα που τώρα έχει γίνει Νάταλι, και που έχει «αξιοποιήσει στο μέγιστο τις δυνατότητές της»: Δικηγόρος, επιτυχημένη, παντρεμένη με πλούσιο άντρα, τέσσερα παιδιά, δεν νοσταλγεί το παρελθόν. Εργάστηκε σκληρά, από παιδί για την αναρρίχησή της, «μέσα άσπρη, έξω μαύρη». Στο μυθιστόρημα γίνονται πολλές αναδρομές στο παρελθόν, στην παιδική ηλικία των δυο κοριτσιών, ατην εποχή της ενηλικίωσης τους, καθώς και στη δεκαετία του ενενήντα με τις σαρωτικές μεταβολές της. Η Νάταλι δεν αφήνει τίποτα στην τύχη, δημιουργεί λίστες με όσα πρέπει να μάθει, να κάνει και να αποκτήσει, έρχεται σε επαφή και καλλιεργεί σχέσεις με τους κατάλληλους ανθρώπους, διαβάζει και καλλιεργείται και βρίσκει και έναν καλό σύζυγο.

Στο δεύτερο κεφάλαιο εμφανίζεται ένας άλλος χαρακτήρας, ο Φίλιξ, πρώην πρεζόνι που πασχίζει να επανενταχτεί και να αποκτήσει μια κανονική ζωή. Μέσα από την περιπλάνησή του, κατά τη διάρκεια μιας μέρας στο Λονδίνο (η συνειρμική αφήγηση παραπέμπει στον Οδυσσέα του Τζόις), μας δίδεται η μετατόπιση των τάξεων, οι διαφορετικές γλώσσες, αλλά και ανάγλυφος πολυφυλετικός χάρτης του Λονδίνου.

Στο τρίτο μέρος γίνεται η αποδόμηση της Κίσα – Νάταλι, η οποία επινόησε τον εαυτό της, όπως πολλοί της γενιάς της, για να βρεθούν κάποια στιγμή ευάλωτοι απέναντι στο δημιούργημά τους, ανήμποροι να στηρίξουν πια τις επιλογές τους. Η «διαδρομή» της αποδίδεται με σύντομα κεφάλαια-σημειώσεις που φωτίζουν διαφορετικές πλευρές της, αλλά και τον «διαβρωμένο» ψυχισμό της.

Ο μύθος της ελεύθερης βούλησης

Οι πρωταγωνιστές της Σμιθ προσπαθούν να αποδεσμευτούν από τα τις εργατικές κατοικίες αλλά ο καθένας ανακαλύπτει πως παρά τους κυρίαρχους αστικούς μύθους δεν είναι εν τέλει ελεύθερος να επιλέξει. Η Λία στοιχειώνεται από την περιρρέουσα μιζέρια και από τα άδεια πρόσωπα των πρώην συμμαθητών της που συναντά, κάποιοι από αυτούς είναι άστεγοι στους δρόμους, Η Νάταλι χάνει το σύζυγο μαζί με την επινοημένη ταυτότητά της και ο Φίλιξ δολοφονείται λίγα τετράγωνα από το σπίτι του για τριάντα λίρες.

Πολλοί από τους κριτικούς πρόσεξαν την Τζοϊσική ποιότητα της πρόζας της Σμιθ αλλά και των τεχνικών που επιστρατεύει για να μας αφηγηθεί την ιστορία των ηρώων της. Συνειδησιακή ροή, αλλόκοτη χρήση της σελίδας και της στίξης, άλματα στο χώρο και στο χρόνο, διαφορετικό ύφος σε κάθε κεφάλαιο, πειραματισμοί με τη φόρμα. Υπάρχει όμως μια καίρια διαφορά: Η Σμιθ δεν περιγράφει μόνο την ατομική εμπειρία αλλά και τις κοινωνικές και ψυχολογικές διαταραχές του ύστερου καπιταλισμού. Η δική της «ροή της συνείδησης» δεν περιορίζεται στην συνειρμική χαρτογράφηση μιας συνείδησης που συλλαμβάνει τον κόσμο αλλά σε μια πιο εμπειρική διάσταση που εστιάζεται κυρίως στο τραύμα και στα ανυπέρβλητα όρια που βάζει η φτώχια και η λαχτάρα για περισσότερη «ύλη».

Ένα πολύχρωμο κολάζ από εικόνες, διαφημίσεις, παροιμίες, τραγούδια, μοναξιές και ταξικά τραύματα

Η ιρλανδέζα συγγραφέας Αν Ενράιτ, στην κριτική της για το βιβλίο, σημείωσε πως δεν θα μπορούσε να γράψει κανείς διαφορετικά αν ήθελε να μεταφέρει τη γλώσσα των δρόμων του Λονδίνου. Το Στην καρδιά της πόλης είναι ένα πολύχρωμο κολάζ από εικόνες, διαφημίσεις, παροιμίες, τραγούδια, μοναξιές και ταξικά τραύματα. Πίσω από τις γραμμές ακούμε μια παγιδευμένη μοναχική κραυγή: Τη μανιώδη απόγνωση της φτώχιας και της ακύρωσης. Η φωνή των παιδιών των εργατικών κατοικιών που ξέφυγαν από τον δρόμο τους. «Πού είναι η επιταγή μου; Γαμώ την ελευθερία μου. Είμαι η μόνη. Η μόνη. Η μόνη. Ανοίγει τη γροθιά της, αφήνει το μολύβι να κυλήσει. Χρησιμοποιεί την ελευθερία της».

Η «ροή της συνείδησης» δεν αποτυπώνει τη ρευστότητα της ταυτότητας αλλά την ψευδαίσθηση της ταξικής κινητικότητας. Η Καρδιά της πόλης τοποθετείται στο ΒΔ Λονδίνο όπως και το Λευκό χαμόγελο σε μαύρο φόντο, αλλά δεν ασχολείται πλέον με τις αμφισημίες της ταυτότητας αλλά με την αναπόδραστη και προαποφασισμένη θέση του καθενός. Τα καθοριστικά στοιχεία που ακολουθούν τον καθένα από την ώρα που γεννήθηκε (γονείς, τόπος γέννησης, κοινωνικό περιβάλλον).

«Δεν είναι αυτοί οι δημιουργοί του λεξικού που τους ορίζει, δεν είναι καν οι δημιουργοί αυτού που έχουν γίνει». Οι ελευθερίες που τους παραχωρήθηκαν –οι προσφορές στην αγορά εργασίας– στην πραγματικότητα λειτούργησαν εις βάρος τους και τους στέρησαν κάθε ελευθερία. Η ελεύθερη βούληση ήταν ένας ακόμα μύθος. Η ψευδαίσθηση πως είναι όλοι υπεύθυνοι για την μοίρα τους έχει διαλυθεί. Κάποιοι τυχεροί που κατάφεραν να αναρριχηθούν στα μεσαία στρώματα μπορεί ακόμα να την διατηρήσουν, αλλά οι υπόλοιποι έχουν ελάχιστες ελπίδες. Δεν υπάρχει τρόπος διαφυγής αν προέρχεσαι από το ΒΔ Λονδίνο. Η ενήλικη ζωή δεν είναι η χώρα ελευθερίας και τον απεριόριστων ευκαιριών που τους είχαν υποσχεθεί και κανείς, εν τέλει, δεν ξεφεύγει από τη μοίρα του.Η μεταφράστρια αναμετρήθηκε με ένα δύσκολο κείμενο και σε σημεία πέτυχε να αποδώσει τη θέρμη του πρωτότυπου. Όμως, εκεί που η γλώσσα ξεστρατίζει και πρέπει κανείς να ακολουθήσει την ταχύτητα της σκέψης, τη γλώσσα του δρόμου, την τοπική κουλτούρα και τις προφορικές αμφισημίες, το κείμενο παρουσιάζεται άνευρο και αμήχανο.

ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ 

Στην καρδιά της πόλης

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ZADIE SMITH