Το τουρκάκι

Της Άλκηστης Σουλογιάννη

Η πρώτη ανάγνωση του βιβλίου Το Τουρκάκι του Μετίν Αρντιτί παρακολουθεί την περιπέτεια του βίου και τα έργα του εβραίου τούρκου Ελί Σοριάνο που δωδεκάχρονος, μεσούντος του 16ου αιώνα, εγκαταλείπει την Κωνσταντινούπολη με το ελληνικό όνομα Ηλίας Τρωιάνος.

Καταφεύγει στη Βενετία και εκεί αξιοποιώντας ως δεξαμενή γνώσεων και εμπειριών το εργαστήριο του Τιτσιάνο αναπτύσσει εξαιρετική δραστηριότητα στον χώρο της ζωγραφικής με το όνομα Τουρκέττο (Τουρκάκι), ως ένα στοιχείο διαδραστικής «συνομιλίας» του Αρντιτί με τον Καναλέττο (Αντόνιο Κανάλ, 1697-1768).

Ο παραστατικός (στο πρωτότυπο, όπως μεταφέρεται στη μετάφραση) λόγος του Αρντιτί διαθέτει ιδιαιτέρως υψηλή πληροφορητικότητα, στην οποία συμβάλλουν τόσο τα ποικίλα γλωσσικά στοιχεία (τουρκικά, εβραϊκά, καστιλλιάνικα, ιταλικά, βενετσιάνικα, λατινικά, ελληνικά), όσο και η έμφαση στις λεπτομέρειες (σε ό,τι αφορά ανθρώπινους χαρακτήρες, καταστάσεις, φύση/τοπία, έργα τέχνης).

Ιδιαίτερα επίσης χαρακτηριστικά στοιχεία του ύφους του συγγραφέα αποτελούν αφενός οι ποικίλες γραμματικές εικόνες (περιγραφή έργων τέχνης και τοπίων, αποτύπωση ανθρώπινων χαρακτήρων με συνακόλουθες πληροφορίες για εκφράσεις, συμπεριφορές, ενδύματα κλπ), και αφετέρου η απόδοση της αναδρομικής και της παλινδρομικής ροής του κειμενικού χρόνου.

Η συναρπαστική αφήγηση του Αρντιτί αποτυπώνει την άνοδο και την πτώση του Τουρκέττο μέσα σε κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές, θρησκευτικές διελκυστίνδες, την καταδίκη του σε δι’ απαγχονισμού θάνατο και τη λαθραία επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη που συνεπάγεται την επιστροφή του στις ρίζες και τη συνακόλουθη εξαφάνισή του στις σκοτεινές παρόδους της πόλης.

Αυτά τα δεδομένα όμως, μέσα στο πλαίσιο της περιδιάβασης στην κοινωνική, αρχιτεκτονική, φυσική τοπογραφία και τοπιογραφία της Κωνσταντινούπολης αλλά κυρίως της Βενετίας, και με αφορμή έναν από τους γοητευτικότερους μύθους της τέχνης (ποιός είναι πραγματικά ο ζωγράφος του αποδιδόμενου στον Τιτσιάνο πίνακα Ο άνδρας με το γάντι), φαίνεται να δηλώνουν ότι ο Αρντιτί βρίσκει μια εξαιρετική ευκαιρία προκειμένου να ασχοληθεί με το περιεχόμενο του Zeitgeist όπως αυτό δεσμεύει τον χαρακτήρα του 16ου αιώνα, χρονικής περιόδου ιδιαιτέρως αποφασιστικής για την ανάπτυξη αφενός του ευρωπαϊκού πολιτισμού και αφετέρου των σχέσεων ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση, πράγμα που συνάγεται ως το ουσιαστικό ζητούμενο κατά τη σύνθεση του βιβλίου και επομένως εξασφαλίζει την ουσιαστική διαδικασία επίσκεψης στον κειμενικό κόσμο.

Με αυτή την προϋπόθεση ο Μετίν Αρντιτί πραγματεύεται μείζονα θέματα, όπως είναι η άνοδος και η πτώση του εσωτερικού ανθρώπου, ο μύθος ως οδηγός προς την υποκειμενική πραγματικότητα, η προδιαγεγραμμένη ανθρώπινη μοίρα, το τρίπτυχο προδοσία-τύψεις-ενοχές, η τέχνη ως πεδίο σύγκλισης του μύθου και της αντικειμενικής πραγματικότητας, και περαιτέρω: η αποθέωση και η απομυθοποίηση της κοινωνικής ελευθερίας στη Γαληνοτάτη, η εκδικητικότητα ως στοιχείο της εφαρμοσμένης πολιτικής των θρησκειών, η εφαρμογή του Δικαίου ως διελκυστίνδα ανταλλαγμάτων.

Ολόκληρη τη δομή του κειμενικού κόσμου του βιβλίου δεσμεύει η παρουσία της τέχνης, είτε για την τουρκική καλλιγραφία πρόκειται, είτε για τις τοιχογραφίες των βυζαντινών εκκλησιών, είτε κυρίως για τους βενετσιάνους ζωγράφους με εξάρχοντα τον Τιτσιάνο. Υπ’ αυτή την έννοια η τέχνη φαίνεται να προβάλλεται ως ο παράγων που προσδιόρισε τόσο την ανάπτυξη του χαρακτήρα της Ευρώπης, όσο και την εξέλιξη του διαλόγου ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση.

Επιπλέον, την εστίαση στη θεματική οργάνωση του βιβλίου φαίνεται να κατέχει το στοιχείο της ματαιοδοξίας όπως παρεμβαίνει κατά τη διαπλοκή και την αντιπαράθεση ανάμεσα στην ατομική και στη γενική ιστορία (όπου εντάσσεται η εμβληματική μορφή του πατέρα ως αρχετυπικού προγόνου που συνδέει την ατομική και τη γενική ιστορία).

ourania_armonia Το στοιχείο αυτό αντιπροσωπεύει μια ισχυρή όσο και αναπόφευκτη πρόκληση για την ανίχνευση της αντιστικτικής σχέσης ανάμεσα στον κειμενικό κόσμο του βιβλίου του Μετίν Αρντιτί και στον (αχανή) κειμενικό κόσμο του Πέτερ Έστερχαζυ όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο Ουράνια Αρμονία (μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου – Μανουέλα Μπέρκι, εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 2005), με επίκεντρο την Ουγγαρία είτε στο πλαίσιο μιας ισχυρής αυτοκρατορίας είτε κατά τη μοναχική πορεία της μέσα από ποικίλους πολιτικούς κλυδωνισμούς. Στο βιβλίο του Έστερχαζυ ο κειμενικός χρόνος αρχίζει κατά τον 16ο αιώνα και εκτείνεται μέχρι τη σύγχρονη εποχή με συνεχείς αναδρομές και κυρίως παλινδρομήσεις που αποδίδουν τον σύνθετο χαρακτήρα ενός δεσμευτικού Zeitgeist. Στο πλαίσιο αυτό τοποθετείται η εξ ορισμού προδιαγεγραμμένη σχέση Ανατολής και Δύσης, δεδομένου μάλιστα ότι ο Έστερχαζυ υπενθυμίζει ότι η πρώτη κοιτίδα των Ούγγρων εντοπίζεται στις όχθες του Δνείπερου κοντά στον Εύξεινο Πόντο.

Αυτός ο σύνθετος κώδικας διατύπωσης και διεκπεραίωσης σημαινομένων προκαλεί για την αναγνώριση του τρόπου διαχείρισης ποικίλων, μειζόνων θεμάτων, όπως είναι πρωτίστως η διαπλοκή και η αντιπαράθεση της ατομικής και της γενικής ιστορίας και η αξιοποίηση αυτής της σύνθετης διαδικασίας για την οργάνωση ενός ευρύτατου ατομικού χωρόχρονου γύρω από την αρχετυπική μορφή του πατέρα-προγόνου, και περαιτέρω: το ιστορικό παρελθόν ως μύθος και ως αντικειμενική πραγματικότητα, η πολιτισμική δημιουργία ως βασικός παράγων για την εξέλιξη της ατομικής και της γενικής ιστορίας, ο υπερρεαλιστικός χαρακτήρας της ιστορίας όπως προκύπτει από το περιεχόμενο και τη λογική των ιστορικών γεγονότων. Κατά τρόπο ομόλογο προς τη δομή του βιβλίου του Μ. Αρντιτί, και στην περίπτωση του Π. Έστερχαζυ η τέχνη διαπερνά και δεσμεύει τον κειμενικό κόσμο. Και εδώ εντοπίζεται ο Τιτσιάνο, καθώς και άλλοι βενετσιάνοι (και όχι μόνον) ζωγράφοι. Κυρίως όμως επιβάλλεται η μουσική με εξάρχοντα τον Χάυντν (αυτονόητο, αφού πρόκειται για τη μεγάλη οικογένεια των Έστερχαζυ), ενώ ιδιαίτερη προσδιοριστική παρέμβαση διασχίζοντας τους αιώνες πραγματοποιούν η λογοτεχνία και η φιλοσοφία. Εντέλει, η παράλληλη πρόσληψη της βαθιάς δομής των δύο κειμενικών κόσμων οδηγεί στην αναγνώριση της ίδιας διαδικασίας, έστω και από διαφορετικές αλλά πάντως παραπληρωματικές εστιάσεις, για τον καθορισμό αρχετυπικών παραμέτρων που δηλώνουν τη θέση του εσωτερικού ανθρώπου απέναντι στα υλικά του μύθου και της αντικειμενικής πραγματικότητας, από τα οποία (υλικά) προέρχεται η διαμόρφωση του τοπίου στον ατομικό χωρόχρονο.