STEFAN ZWEIG chess

Έργο μεταιχμιακό, με πολλές φιλοσοφικές και αλληγορικές προεκτάσεις, η «Σκακιστική νουβέλα» του αυστροεβραίου συγγραφέα Στέφαν Τσβάιχ είναι δικαίως μια από πλέον διαβασμένες και σχολιασμένες νουβέλες του εικοστού αιώνα.

Του Κ.Β. Κατσουλάρη  

Ήταν η τελευταία πράξη ενός πολυσύνθετου έργου –ποίηση, μεταφράσεις, λιμπρέτα, δοκίμια, πεζογραφία–, το οποίο σημαδεύτηκε από την αναγκαστική εξορία του συγγραφέα στην Αγγλία, στις ΗΠΑ και τέλος στη Βραζιλία, υπό το βάρος της επέλασης της ναζιστικής κτηνωδίας στη χώρα του και στην Ευρώπη γενικότερα. Εκεί, σε ένα μπάγκαλοουζ στην Πετρόπολη, στα εξήντα ένα του χρόνια, ο Τσβάιχ και η δεύτερη γυναίκα του, η Λότε Άλτμαν, έδωσαν τέλος στη ζωή τους, δίνοντας έτσι στη Σκακιστική νουβέλα το χαρακτήρα πνευματικής διαθήκης. Στο σημείωμά του προς τις βραζιλιάνικες αρχές, το ύφος του οποίου μαρτυρά πνευματική διαύγεια και ψυχική νηφαλιότητα, εξηγεί ως εξής την απόφαση που πήρε από κοινού με τη γυναίκα του: «[…] Ο κόσμος της γλώσσας μου σκοτείνιασε για μένα, και η Ευρώπη, ο χώρος των πνευματικών δεσμών μου, έχει κι αυτή αφανιστεί. […] Οι δυνάμεις μου έχουν εξαντληθεί από τα ατελείωτα χρόνια της ξενιτιάς μακριά από τα μέρη που με σημάδεψαν.»

Η ιστορία εκτυλίσσεται πάνω σε ένα πλοίο με δρομολόγιο από τη Νέα Υόρκη προς το Μπουένος Άιρες και το Ρίο, γεμάτο με Ευρωπαίους που αναζητούν μια νέα πατρίδα, στην Αργεντινή ή τη Βραζιλία, ενώ στην Ευρώπη κορυφώνεται η επέλαση του Χίτλερ. Ο αφηγητής, ανώνυμος, ταξιδεύει μαζί με τη γυναίκα του και έναν φίλο του, οι οποίοι επίσης δεν κατονομάζονται, όταν μαθαίνει ότι μαζί τους συνταξιδεύει ο παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι, ο Σέρβος Μίρκο Τσέντοβιτς. Αμέσως γοητεύεται από τα όσα τον πληροφορεί ο φίλος του για τη ζωή και την προσωπικότητα του παγκόσμιου πρωταθλητή, κεντρικό στοιχείο της οποίας είναι η μονομέρεια: Ο Τσέντοβιτς είναι μια μεγαλοφυΐα του σκακιού, αλλά πλην αυτού είναι ένας εντελώς ακαλλιέργητος και άξεστος άνθρωπος. Είναι μια μηχανή που σκέφτεται λογικά, αλλά που δεν μπορεί να γράψει σωστά ούτε μια πρόταση.

stefanΗ προσπάθειες του αφηγητή να έρθει πιο κοντά στον Τσέντοβιτς αποτυγχάνουν, μέχρις ότου θα βρει σύμμαχο σε έναν Ιρλανδό έμπορο με παρορμητικό χαρακτήρα, τον ΜακΚόνορ, ο οποίος θα καταφέρει να τραβήξει τον πρωταθλητή με δέλεαρ το χρήμα. Μια σκακιστική επίδειξη λαμβάνει χώρα, με τον πρωταθλητή να παίζει μόνος εναντίον όλων των φίλων του σκακιού που βρίσκονται στο πλοίο. Η διαφορά επιπέδου ανάμεσα σε εκείνον και όλους τους άλλους είναι εξόφθαλμη, και ο Τσέντοβιτς νικάει ξανά και ξανά (επ’ αμοιβή, πάντοτε), αντιμετωπίζοντας τους «αντιπάλους» του με μεγάλη υπεροψία. Μέχρι που, λίγο πριν χαθεί και η τελευταία παρτίδα, εμφανίζεται ένας άγνωστος, που μοιάζει βαθύς γνώστης του παιχνιδιού, με την παρέμβαση του οποίου η παρτίδα οδηγείται σε ισοπαλία. Η αναπάντεχη αυτή «νίκη» πολώνει τα πράγματα, και παρά την απροθυμία του ξένου, κλείνεται ένα ακόμη ραντεβού για την επόμενη μέρα: Ο παγκόσμιος πρωταθλητής εναντίον του αγνώστου. Ο αφηγητής αναλαμβάνει να πείσει τον ξένο, δρ. Μπ. τον ονομάζει, να παραβρεθεί στη συνάντηση και να αντιμετωπίσει τον Τσέντοβιτς. Στο μεταξύ όμως θα βρεθεί να ακούει την παράξενη και εντελώς ιδιαίτερη ιστορία του, που εξηγεί και τη σχέση του με το σκάκι.

Παρότι ο γιατρός του έχει συστήσει να μην ξαναπαίξει ποτέ του σκάκι, γιατί θα κινδύνευε να ξανακυλήσει στην παραφροσύνη, ο δρ. Μπ. δεν μπορεί να αφήσει την ευκαιρία που του δίνεται για μια παρτίδα με τον παγκόσμιο πρωταθλητή: Θέλει να δει, να διαπιστώσει, αν το δικό του εγκεφαλικό παιχνίδι αντιστοιχεί πράγματι στις συνθήκες μιας αληθινής παρτίδας σκακιού.

Με δυο λόγια: Ο δρ. Μπ., δικηγόρος από ξακουστή οικογένεια της Βιέννης, βρέθηκε κρατούμενος των Ναζί, αλλά υπό εντελώς ιδιαίτερες συνθήκες. Το «κελί» του δεν ήταν παρά ένα κανονικό δωμάτιο ξενοδοχείου, χωρίς όμως καμιά θέα, αλλά και χωρίς κανένα αντικείμενο πέρα από τα απολύτως χρηστικά: Κρεβάτι, τραπέζι, κ.λπ. Σε αυτό το κενό που κινδύνεψε να τον οδηγήσει στην τρέλα, ο δρ. Μπ. βρήκε μια παράξενη διέξοδο. Μέσα από ένα βιβλίο που έκλεψε στη διάρκεια μιας από τις πολύωρες ανακρίσεις του, ήρθε σε επαφή με έναν μεγάλο αριθμό διάσημων σκακιστικών αγώνων, τους οποίους και απομνημόνευσε στο μυαλό του, «παίζοντας» κάθε μέρα φανταστικές παρτίδες. Δεν έμεινε όμως εκεί: Μέσα στον ωκεανό των στιγμών τους μήνες που έμεινε έγκλειστος στο ιδιότυπο κελί του, κατέγραψε πλήρως τη σκακιέρα, με τα πιόνια του, και τη συγκεκριμένη αριθμητική διάταξή τους πάνω στα μαύρα και άσπρα κουτάκια. Κατάφερε, οδηγώντας τον εαυτό του στα πρόθυρα της τρέλας, να παίζει ολόκληρες παρτίδες στο μυαλό του, ο «μαύρος» εαυτός του εναντίον του «άσπρου». Το αποτέλεσμα ήταν μια οξεία νευρική κρίση που τον οδήγησε στο νοσοκομείο, κι από εκεί στην απελευθέρωση. Παρότι ο γιατρός του έχει συστήσει να μην ξαναπαίξει ποτέ του σκάκι, γιατί θα κινδύνευε να ξανακυλήσει στην παραφροσύνη, ο δρ. Μπ. δεν μπορεί να αφήσει την ευκαιρία που του δίνεται για μια παρτίδα με τον παγκόσμιο πρωταθλητή: Θέλει να δει, να διαπιστώσει, αν το δικό του εγκεφαλικό παιχνίδι αντιστοιχεί πράγματι στις συνθήκες μιας αληθινής παρτίδας σκακιού.

Η κατάληξη της σύγκρουσης μεταξύ των δύο σκακιστικών μεγαλοφυών είναι απρόβλεπτη και νοηματικά πυκνή, αλλά ας την αφήσουμε καλύτερα για τον αναγνώστη – είπαμε ήδη πολλά. Η Σκακιστική νουβέλα γραμμένη με απλότητα και θαυμάσια ψυχολογική οξυδέρκεια διαβάζεται σαν να γράφτηκε μόλις χθες, και προσφέρεται για πολλαπλές σκέψεις και αναγνώσεις σχετικά με τις δυνατότητες της ανθρώπινης διάνοιας, τον απόλυτο χαρακτήρα της τέχνης και την κτηνωδία της μονομερούς ανάπτυξης της προσωπικότητας. Ωστόσο, η στιγμή στην οποία εξελίσσεται δεν μπορεί να περάσει ασχολίαστη: Ο Σέρβος, ωμή δύναμη, που ενδιαφέρεται μονάχα για την αποτελεσματικότητα και τη νίκη, απολίτιστος και απόμακρος κατά τα άλλα, βρίσκεται αντιμέτωπος με τον άνθρωπο που καταφεύγει στη λογική του παιχνιδιού προκειμένου να μην χάσει τα λογικά του, τον άνθρωπο που έχει ήδη συντριβεί από τη βία και τα ψυχολογικά βασανιστήρια. Πολλοί είδαν σε αυτή την ιστορία μια αλληγορική αναμέτρηση του ωμού πραγματισμού των Ναζί και των ραφιναρισμένων εμμονών της βιεννέζικης κοινωνίας, μέλος της οποίας ήταν προπολεμικά ο Τσβάιχ. Δίπλα τους ωστόσο δεν μπορεί να αγνοήσει κανείς την ψύχραιμη και φιλέρευνη στάση του αφηγητή, ο οποίος μονάχα αυτός –και μαζί του ο αναγνώστης– αντιλαμβάνεται πόσα περισσότερα από μια ήττα διακυβεύονται σε αυτή την τελευταία παρτίδα. 


Απόσπασμα από το βιβλίο

«Οι άνθρωποι που διακρίνονται από κάποια μονομανία, που είναι καρφωμένοι σε μια έμμονη ιδέα, ασκούσαν ανέκαθεν μια έλξη πάνω μου. Γιατί όσο πιο περιορισμένα είναι τα όρια ενός πνεύματος, τόσο απ’ την άλλη φτάνει να αγγίζει το Άπειρο. Αυτοί οι άνθρωποι, οι φαινομενικά περιθωριακοί και απόβλητοι, χτίζουν με τα δικά τους παράξενα υλικά, σαν τους τερμίτες, ένα είδος μικρόκοσμου, που είναι ταυτόχρονα μοναδικός και αξιοσημείωτος. Γι’ αυτό και δεν έκρυψα καθόλου την πρόθεσή μου να παρακολουθήσω από κοντά αυτό το σπάνιο δείγμα μονόπλευρης διανοητικής ανάπτυξης, αξιοποιώντας έτσι το δωδεκαήμερο ταξίδι που μας χώριζε από το Ρίο.» (σ. 23)

* Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας.

skakistikiΣκακιστική νουβέλα
ΜΤΦΡ. ΜΑΡΙΑ ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ
ΑΓΡΑ 1991 (ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΗ 2008)
ΣΕΛ. 127, ΤΙΜΗ €9.00
STEFAN ZWEIG

politeia link

 

 

 

 

 

 ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ STEFAN ZWEIG

 

* Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 2009 στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος. 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Το φοβερό βιβλίο» του Τζέισον Μοτ (κριτική) – Μιλώντας για το πρόβλημα με ένα άλλον τρόπο

«Το φοβερό βιβλίο» του Τζέισον Μοτ (κριτική) – Μιλώντας για το πρόβλημα με ένα άλλον τρόπο

Για το μυθιστόρημα του Τζέισον Μοτ «Το φοβερό βιβλίο» (μτφρ. Δέσποινα Κανελλοπούλου, εκδ. Διόπτρα). Ένα μυθιστόρημα που «θέλει να διαμορφώσει μια νέα αφήγηση που να μην είναι ούτε μανιχαϊστική, ούτε έντονα διεκδικητική, ούτε να ραπίζει ευθέως τους κυρίαρχους λευκούς για τα δεινά των μαύρων».

...
«Μητρικό γάλα» της Νόρα Ίκστενα (κριτική) – Μητέρα και κόρη σε καθεστώς ανελευθερίας

«Μητρικό γάλα» της Νόρα Ίκστενα (κριτική) – Μητέρα και κόρη σε καθεστώς ανελευθερίας

Για το μυθιστόρημα της Νόρα Ίκστενα [Nora Ikstena] «Μητρικό γάλα» (μτφρ. Μαριάννα Αβούρη, εκδ. Βακχικόν). Στην κεντρική εικόνα, στιγμιότυπο από την ταινία «Soviet Milk» (2023). 

Γράφει η Διώνη Δημητριάδου

Ζωή μ...

«Ξανθές ρίζες» της Μπέρναρντιν Εβαρίστο (κριτική) – Μια συναρπαστική αντιστροφή της αποικιοκρατικής Ιστορίας

«Ξανθές ρίζες» της Μπέρναρντιν Εβαρίστο (κριτική) – Μια συναρπαστική αντιστροφή της αποικιοκρατικής Ιστορίας

Για το βιβλίο της Μπέρναρντιν Εβαρίστο [Bernardine Evaristo] «Ξανθές ρίζες» (μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδ. Gutenberg). Κεντρική εικόνα: η συγγραφέας Μπέρναρντιν Εβαρίστο.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Οι Ξανθές ρίζες της β...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ήλια Μπούρα: «Ό,τι ειπώνεται έχει ήδη ειπωθεί και θα ξαναειπωθεί με τις ίδιες ή διαφορετικές λέξεις»

Ήλια Μπούρα: «Ό,τι ειπώνεται έχει ήδη ειπωθεί και θα ξαναειπωθεί με τις ίδιες ή διαφορετικές λέξεις»

Η Ήλια Μπούρα μας συστήθηκε πρόσφατα με την ποιητική της συλλογή «Εύκρατη ζώνη», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη. «Ένας νέος ποιητής δεν φέρνει τίποτα καινούργιο εκτός από τη βιωματική χρήση των λέξεων που υπάρχουν στη γλώσσα μας τόσες χιλιάδες χρόνια», σημειώνει, μεταξύ άλλων.

...
«Mαρία Skłodowska Κιουρί» του Θέμη Μουμουλίδη, στο Σύγχρονο Θέατρο (κριτική)

«Mαρία Skłodowska Κιουρί» του Θέμη Μουμουλίδη, στο Σύγχρονο Θέατρο (κριτική)

Η παράσταση «Mαρία Skłodowska Κιουρί» παρουσιάζεται στο Σύγχρονο Θέατρο σε σκηνοθεσία Θέμη Μουμουλίδη. Φωτογραφίες: Ελίνα Γιουνανλή.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

H παράσταση «Mαρία Skłodowska Κιουρί» που ανεβάζει στο Σύγχρονο Θέατ...

Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες ξεπέρασε τον Θερβάντες

Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες ξεπέρασε τον Θερβάντες

Σύμφωνα με έρευνα, ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες [Gabriel García Márquez} είναι ο πιο μεταφρασμένος συγγραφέας ισπανόφωνης λογοτεχνίας των τελευταίων είκοσι ετών, εκθρονίζοντας από την πρώτη θέση τον Θερβάντες [Miguel de Cervantes], δημιουργό του «Δον Κιχώτη».

Επιμέλεια: Boo...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση μέρους διηγήματος από τη συλλογή διηγημάτων του Χαρούκι Μουρακάμι [Haruki Murakami] «Σε πρώτο ενικό» (μτφρ. Βασίλης Κιμούλης), η οποία θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

With the ...

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Μάρως Βαμβουνάκη «Η νοσταλγία κι εγώ», που θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαρτίου από τις εκδόσεις Αρμός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

— Αναρωτιέμαι τι νοσταλγείς;
— …
— Νοσταλγείς κάτι που συνέβη ή κάτι πο...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Σε ανάρτησή του στο Goodreads, με αφορμή τα δέκα χρόνια λειτουργίας της ιστοσελίδας, ο Στίβεν Κινγκ ξεχώρισε δέκα αγαπημένα του βιβλία. Τα έργα του συγγραφέα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.

Επιμέλεια: Book Press

...
Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Σήμερα, 24 Φεβρουαρίου 2023, συμπληρώνεται ένας χρόνος από την έναρξη του πολέμου που διεξάγει η Ρωσία στην Ουκρανία. Η ελληνική βιβλιογραφία αναπόφευκτα εμπλουτίστηκε από μελέτες και συλλογικούς τόμους, βιβλία στα οποία οι συγγραφείς των κειμένων επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις και ερμηνείες σε γεγονότα και εξελίξε...

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Η Αμερικανίδα πεζογράφος Κάρσον ΜακΚάλερς [Carson McCullers] είναι μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους του λογοτεχνικού «southern gothic». Τα μυθιστορήματά της εκτυλίσσονται στον αμερικανικό Νότο και παρουσιάζουν μοναχικούς, εκκεντρικούς χαρακτήρες που πασχίζουν να συνυπάρξουν με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ