«Ο Λαγός έχει λεφτά» του Τζον Απντάικ (κριτική) – Το αμερικανικό όνειρο μέσα από τα μάτια ενός χαοτικού μεσήλικα

Στη χορεία των ηρώων που το μπόι τους δεν είναι μεγάλο, οι πράξεις τους δεν κρύβουν κανένα ιδανικό και ο σκοπός τους δεν είναι υψηλός (έτσι όπως έχουμε σχηματοποιήσει στο μυαλό μας τα «θέλω» ενός σημαντικού λογοτεχνικού χαρακτήρα), δεν γίνεται να μην βάλουμε τον Χάρι Άνγκστρομ του Τζον Απντάικ.

Όλα αυτά τα μη επικά στοιχεία, σε συνδυασμό με τη στενή καθημερινότητα που περισφίγγει τον «Λαγό», είναι που τον εμβαπτίζουν μέσα στα στάσιμα νερά της οικειότητας. Στάσιμα μεν, αλλά όχι θολά.

Το τρίτο μέρος της τετραλογίας του Τζον Απντάικ με πρωταγωνιστή τον «Λαγό» είναι, ακριβώς, μια ωδή στον μέσο Αμερικανό που είδε τις ευκαιρίες να του χαμογελούν, να αγγίζει ένα επίπεδο πλούτου που τον ανεβάζει ανέτως στη μεσαία τάξη και συνάμα του επιτρέπει να αποτελεί τη βροντερή πλειοψηφία μιας χώρας που δεν ξέρει πού πατάει και πού βρίσκεται.

Πλούσιος, αλλά όχι άνετος

Στο πρώτο μέρος είδαμε τον Χάρι να φλέγεται ακόμη από τα εφηβικά του όνειρα και να καταλήγει με έναν αποτυχημένο πρώιμο γάμο. Στο δεύτερο μέρος μοιάζει να κυλιέται μέσα στο χάος προσπαθώντας να κατανοήσει τι σημαίνει να ενηλικιώνεσαι. Σε τούτο το τρίτο μέρος, όλα είναι περισσότερα ξεκάθαρα. Ή, μήπως, όχι;

Ο Λαγός είναι πλούσιος, αλλά αυτό δεν τον κάνει πιο άνετο. Αντίθετα όλη αυτή η υλική ευμάρεια (σπίτι, δουλειά, οικογένεια, καταθέσεις, διασκεδάσεις) αντί να τον μαγέψει, όπως θα έκανε το τραγούδι μιας Σειρήνας, μεταφέρει την ύπαρξή του σε ένα βουερό κενό που θυμίζει (ξανά) χάος.

Είμαστε στο 1979, επί προεδρίας Κάρτερ. Η πετρελαϊκή κρίση βρίσκεται στο απόγειό της. Κάθε αυτοκίνητο ρουφάει τα γαλόνια της βενζίνης σαν διψασμένος δράκος στην έρημο.

Είμαστε στο 1979, επί προεδρίας Κάρτερ. Η πετρελαϊκή κρίση βρίσκεται στο απόγειό της. Κάθε αυτοκίνητο ρουφάει τα γαλόνια της βενζίνης σαν διψασμένος δράκος στην έρημο. Ο Λαγός έχει πάρει τα ηνία της μάντρας αυτοκινήτων του πεθερού του από τη στιγμή που αυτός πέθανε και προσπαθεί να μοσχοπουλήσει γιαπωνέζικα αυτοκίνητα που καίνε λιγότερο καύσιμο.

Κάπως τα καταφέρνει, κάπως η συγκυρία είναι υπέρ του: το ταμείο δεν είναι ποτέ άδειο, αλλά ομοίως άδειο από σκοτούρες δεν είναι και το μυαλό του. Ας σκεφτούμε τη μίξη που βαλτώνει τον μυαλό του: σεξ, υλικά αγαθά και προκαταλήξεις.

Οχι και τόσο… λαγός

Ο πενηντάρης Λαγός δεν είναι πια γοργοπόδαρος. Έχει βαρύνει, τα πορνογραφικά του όνειρα είναι πιο έντονα από τη σεξουαλική του ζωή, το παρελθόν ολοένα και περισσότερο βαραίνει τις πλάτες του, ενώ στο σπίτι τα πράγματα ακολουθούν την ξέφρενη τροχιά ενός rollercoaster.

H πεθερά του, η κυριαρχική μάνα Σπρίνγκερ, ελέγχει τα πάντα, ενώ το βιτριολικό της στόμα πετάει ριπές κατά πάντων. Ακόμη και κατά της κόρη της, Τζάνις, με την οποία ο Λαγός έχει μεν αποκαταστήσει τις σχέσεις του (είχε προηγηθεί η εξωσυζυγική της σχέση με τον Έλληνα υπάλληλο του, Σταύρο), κάνουν σεξ συχνά, αλλά μεταξύ τους βασιλεύει η νωχέλεια, η αδράνεια και η παθητικότητα.

Ναι, ακόμη και με τον Σταύρος τα έχει βρει και πραγματικά λυπάται που πρέπει να διώξει αυτό το «ερείπιο» από τη δουλειά για χάρη του ανεπρόκοπου γιου του, Νέλσον, που αποφάσισε να παρατήσει στη σχολή του στο Κεντ και να στρογγυλοκαθίσει στο πατρικό σπίτι τρώγοντας από τα έτοιμα.

O Τζων Aπντάικ (1932-2009) γεννήθηκε στο Σίλινγκτον της Πενσιλβανίας.Έγινε γνωστός ως ο συγγραφέας του καθημερινού αμερικανού της μεσαίας τάξης κυρίως μέσω του Λαγού. Ο ίδιος ήρωας εμφανίζεται στη γνωστή τετραλογία του Απντάικ, από την οποία το δεύτερο και το τρίτο βιβλίο τιμήθηκαν με το βραβείο Pulitzer. Ο Απντάικ εξέδωσε, συνολικά, περισσότερα από εξήντα βιβλία, μεταξύ των οποίων είκοσι οκτώ μυθιστορήματα, δεκατέσσερις συλλογές διηγημάτων, δέκα βιβλία με δοκίμια κριτικής και προσωπικά κείμενα και δέκα ποιητικές συλλογές. Τα μυθιστορήματά του τιμήθηκαν με τα βραβεία Πούλιτζερ, Εθνικό Βραβείο Βιβλίου, Βραβείο Αμερικανικού Βιβλίου και Εθνικό Βραβείο Βιβλιοκριτικών, ενώ το μυθιστόρημά του "Οι μάγισσες του Ίστγουικ" (1984), μεταφέρθηκε στον κινηματογράφo. Πέθανε στο Ντάνβερς της Μασαχουσέτης τον Ιανουάριο του 2009, σε ηλικία 76 ετών, χάνοντας τη μάχη με τον καρκίνο του πνεύμονα.

Συν τοις άλλοις, άφησε έγκυο μια γραμματέα της σχολής, την Πρου, την οποία παντρεύεται άρον άρον κάνοντας τα νεύρα του πατέρα του να φλέγονται σαν καλώδια υψηλής τάσης. Όχι, όλα αυτά ο Χάρι δεν μπορεί να τα καταπιεί εύκολα.

Ο χρόνος και η φθορά

Το βασικό του πρόβλημα, ωστόσο, δεν είναι τα μικρά οικογενειακά δράματα, αλλά ο χρόνος: αυτός ο αμείλικτος ξενιστής της ζωής του που καθημερινά φθίνει, μειώνεται εις βάρος του, τον μετατρέπει σε άθυρμα.

Μπορεί εκ πρώτης όψεως ο Λαγός θα δείχνει μικροπρεπής, ώρες ώρες χυδαίος επαρχιώτης βουτηγμένος σε ια χύδην συμπεριφορά, εντούτοις δεν πρέπει να ξεχνάμε πως έχουμε να κάνουμε με έναν ήρωα που μέσα του βοά η συρρίκνωση κάθε ελπίδας ή μέλλοντος.

Υπάρχει ένας δρόμος χωρίς επιστροφή για τον Λάγο. Τον ξέρει, τον βλέπει, δεν γίνεται να τον αποφύγει: είναι ο θάνατος. Η μεγάλη αποχώρηση από τη ζωή. Η ενηλικιότητα είναι το προπύργιο του τέλους. Αρχίζει να μιλάει με τους νεκρούς του. Όταν κάνει τζόγκινγκ νομίζει πως πατάει τα κεφάλια τους.

Αδέξιοι και αφημένοι

Κάπως έτσι εύκολα μπορεί να εξηγηθεί γιατί αυτός και η βαρετή παρέα του στο γκολφ, στο τένις ή στα πιώματα δείχνουν τόσο αδέξιοι, τόσο αφημένοι, ενιότε σκληρόπετσοι και κυνικοί, αλλά κατά βάθος τρωτοί. Παίκτες που παλεύουν να κερδίσουν μια σημαδεμένη παρτίδα.

Ο Απντάικ είναι συμπονετικός μαζί τους. Όσο χρειάζεται, τέλος πάντων. Όταν ο Χάρι κλωθογυρίζει στο μυαλό του ότι η εξώγαμη κόρη του είναι εκεί έξω κι αυτός κάτι πρέπει να κάνει για να της πει την αλήθεια, καταλαβαίνουμε πως ο συγγραφέας δεν θέλει να του τρυπήσει και τα δύο πλευρά και να τα στουμπώσει σε ξύδι. Του αφήνει το δικαίωμα της θλίψης και των τύψεων.

Ο Απντάικ δεν υπήρξε ποτέ λάτρης της λιτότητας. Το γεγονός ότι άπλωσε τη ζωή του Λαγού σε μια τετράδα βιβλίων δείχνει πως ήθελε να δημιουργήσει ένα πανόραμα του αμερικανικού βάλτου έτσι όπως αυτός προέκυψε από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά.

Φυσικά, δεν λείπει η ειρωνεία και τα κωμικά ιντερλούδια σε στιγμές μάλιστα που το δράμα θα μπορούσε να εκτοξευτεί σαν πίδακας καυτού νερού. Τι μας λέει ο Απντάικ; Ιδού ο άνθρωπος μέσα στη μικρότητά του την οποία εκείνος, ολότελα τυφλός, τη μεγεθύνει δίχως λόγο και πραγματική αιτία.

Πανόραμα

Ο Απντάικ δεν υπήρξε ποτέ λάτρης της λιτότητας. Το γεγονός ότι άπλωσε τη ζωή του Λαγού σε μια τετράδα βιβλίων δείχνει πως ήθελε να δημιουργήσει ένα πανόραμα του αμερικανικού βάλτου έτσι όπως αυτός προέκυψε από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Με τα πάνω του και τα κάτω του. Κυρίως τα κάτω του.

Ο Λαγός είναι μια αντιπροσωπυετική περίπτωση, ένας ιδεατός αντι-ήρωας, σε εξόχως αντιηρωϊκούς καιρούς. Ως σύγχρονος Μπαλζάκ, ο Απντάικ απλώνει την «πραμάτεια» κατά μήκος και κατά πλάτος. Δεν αφήνει καμία λεπτομέρεια ασχολίαστη. Και τούτο διότι κάθε μικρή ύφανσης της καθημερινότητας συνιστά για εκείνον την ψηφίδα αυτού που ονομάζουμε αμερικανικό όνειρο. Κάτι βροντώδες και συνάμα κωμικό.

Υπό αυτό το πρίσμα, ο Απντάικ (βραβευμένος δις με Πούλιτζερ) δημιουργεί ένα τροφαντό λογοτεχνικό «σώμα», με αρκετές υποπλοκές, συμβάντα καθοριστικά, αλλά και λιγότερο δεμένα μεταξύ τους, με διαλόγους που αντί για ένταση εντείνουν τη χαύνωση και με αυξομειώσεις στο ρυθμό του βιβλίου που δεν επιδιώκουν τις μεγάλες κορυφώσεις, αλλά τις ακόμη πιο βαθιές καταβυθίσεις.

Όλα βαίνουν προς τη φθορά. Είναι η αμερικανική εκδοχή της εντροπίας. Το αυτό συμβαίνει και στον Χάρι που ως άλλος λαγός παγώνει μπρος στα εκτυφλωτικά φώτα του άφευκτου που τον περιμένει στη γωνία.

Η μετάφραση του Πάνου Τομαρά είναι άκρως λειτουργική, ενώ η έκδοση συμπληρώνεται με ένα πολύ ενδιαφέρον επίμετρο από τον Γιώργο-Ίκαρο Μπαμπασάκη.

 ^＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. 

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Ο Χάρι γνωρίζει στο πετσί του -έχει εντυπωθεί μέσα του πλέον μετά από τόσα χρόνια-ότι τις μέρες που η Τζάνις τσακώνεται με τη μητέρα της και πίνει πολύ, θέλει μετά να κάνουν έρωτα το βράδυ. Την πρώτη δεκαετία του γάμου τους ήταν δύσκολο να την καταφέρει να του κάτσει, υπήρχαν πολλά πράγματα που η Τζάνις δεν ήθελε να κάνει, που δεν ήξερε καν ότι γίνονταθι, κι αυτά ήταν τα πράγματα που τύχαινε να έχει ο Λαγός στο μυαλό του, αλλά μετά την περιπέτειά της με τον Σταύρος την περίοδο της προσελήνωσης είχε γίνει πιο ανοιχτή, επηρεασμένη από το αχαλίνωτο πνεύμα της εποχής και τη συνειδητοποίησή της ότι ο θάνατος έφθειρε σιγά σιγά το σώμα της, ότι το κορμί της δεν ήταν κανένα πολύτιμο σκεύος που έπρεπε να το φυλάει για κάποιον υπεράνθρωπο, αφού δεν υπήρχε τέτοιος» (σελ. 85)]