Σκέψεις και παρατηρήσεις για τα δύο πολύ σημαντικά βιβλία του Γάλλου στοχαστή και πεζογράφου.
Γράφει ο Θόδωρος Σούμας
Ξαναδιαβάζοντας το έργο του Αλμπέρ Καμύ, Ο μύθος του Σίσυφου, αποκομίζει κανείς την ιδέα και το επενδυμένο με σκέψη βίωμα, πως όταν ο Σίσυφος επιτελούσε τη συνεχόμενη κίνηση και την προσπάθεια να ανεβάσει τον στρογγυλό βράχο στην κορυφή του βουνού απ’ όπου στη συνέχεια έπεφτε και άρα όφειλε να τον ξανανεβάσει, έπραττε μια μάταιη πράξη εμποτισμένη στην αποτυχία, στη μηδαμινότητα και στη ματαιότητά της, δηλαδή στον παραλογισμό. Αυτή η μάταιη και στερημένη νοήματος παράλογη πράξη μοιάζει με –και αποτελεί μια– μεταφορά της ζωής σχεδόν όλων των ανθρώπων.
Για παράδειγμα ένας εργάτης ή ένας εισπράκτορας των δεκαετιών του 1950, ’60 και ’70, ξυπνούσε κάθε μέρα πολύ νωρίς για να πάει να πιάσει δουλειά στα λεωφορεία ή στην αλυσίδα στο εργοστάσιο, όπου καθόταν στην ειδική θέση του, π.χ. του εισπράκτορα και έκοβε και τσεκάριζε τα εισιτήρια των νεοεισερχόμενων επιβατών. Όπως αυτοί, έτσι και χιλιάδες και εκατομμύρια άλλοι εργαζόμενοι άνθρωποι επιτελούσαν επαναλαμβανόμενα μηχανικά μια συνεχόμενη, αλλοτριωτική εργασία χωρίς μεγάλη ποικιλία στην επιτέλεσή της.
Οι πράξεις αυτές που με τη ρουτίνα μοιάζουν να αποτελούν τη μοίρα εκατομμυρίων ανθρώπων που ζουν σαν τον Σίσυφο, χάνουν το νόημά τους, δείχνουν να μην έχουν νόημα. Το να παίρνεις το παράλογο στα σοβαρά σημαίνει να αναγνωρίζεις την αντίφαση μεταξύ της επιθυμίας της ανθρώπινης λογικής και του παράλογου κόσμου. Το παράλογο προκύπτει όταν η ανθρώπινη επιθυμία κι ανάγκη για κατανόηση κι ευτυχία συναντά το παράλογο του κόσμου. Στη διάθεσή μου για γνώση, ενότητα κι ευτυχία απαντά η αδυναμία να αναχθεί αυτός ο κόσμος στη λογική, στη συνοχή, στην ομορφιά και την αρμονία.
Αυτός ο παραλογισμός, αυτή η αλυσίδα, δείχνει να μπορεί να σπάσει από τη δημιουργικότητα, δηλαδή από το χαρακτηριστικό της δημιουργικότητας που μπορεί να διανθίζει αυτή την επαναλαμβανόμενη, συνεχόμενη πράξη της προγραμματισμένης εργασίας· δημιουργικότητας ευφάνταστης, εφευρετικής κι απολαυστικής.
Ποιο είναι λοιπόν το νόημα της ζωής εφόσον μετά από ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, όλους και όλα τα περιμένει ο θάνατος, η φθορά των πάντων κι η εκμηδένιση; Αυτός ο παραλογισμός, αυτή η αλυσίδα, δείχνει να μπορεί να σπάσει από τη δημιουργικότητα, δηλαδή από το χαρακτηριστικό της δημιουργικότητας που μπορεί να διανθίζει αυτή την επαναλαμβανόμενη, συνεχόμενη πράξη της προγραμματισμένης εργασίας· δημιουργικότητας ευφάνταστης, εφευρετικής κι απολαυστικής. Ο Καμύ σκεπτόταν πως η μοιραία κι επαναλαμβανόμενη δουλειά/δουλεία του εργαζόμενου αυτού, μπορούσε να διαρραγεί μέσα από τη συνείδηση [1], την ελευθερία και την εξέγερση ως συγγενείς πράξεις οι οποίες ανυψώνουν την εργασία και, γενικά, αποδίδουν τη δημιουργική ικανότητα στα εργαζόμενα, μισθωτά υποκείμενα, που πριν βρίσκονταν βυθισμένα στη ρουτίνα τους [2].
Υπάρχει κι η λύση της ηρωικής εξόδου, διαμέσου της συνείδησης, της γνώσης και της αναζήτησης της ελευθερίας. Ξέρω ποιο θα είναι το λουσμένο στη ματαιότητα και στην εκμηδένιση τέλος, μα επιμένω να μάχομαι, να επιτελώ το δημιουργικό μα καταδικασμένο έργο μου μέχρι τέλους, μέχρις ότου ο βράχος να ξανακυλήσει χαμηλά… Και ποιο είναι το νόημα της ζωής εάν τα σφραγίζει όλο ο θάνατος κι η καταστροφή τους; Ο Καμύ υποστηρίζει ότι όταν ο Σίσυφος αναγνωρίζει τη ματαιότητα του έργου του και τη βεβαιότητα της μοίρας του, είναι ελεύθερος να συνειδητοποιήσει και να πραγματώσει το παράλογο της κατάστασής του και να φθάσει σε μια κατάσταση αποδοχής. Παραδόξως, είναι η στωική αποδοχή μπροστά στη σίγουρη ήττα του που τον ελευθερώνει και τον ολοκληρώνει.
Το απλό γεγονός του να την συνειδητοποιήσει ένας άνθρωπος και να μην την αρνηθεί, είναι ήδη μια εξέγερση και άρα μία νίκη. Στην πραγματικότητα το μονοπάτι έχει μικρή σημασία, προέχει η θέληση να προχωρίσεις και να φτάσεις εκεί που επιθυμείς. Γίνεται, επίσης, φανερή η συγγένεια των ιδεών του Καμύ με αυτές του Ν. Καζαντζάκη περί του ηρωικού μηδενισμού. Ο Καζαντζάκης παύει να πιστεύει σε κάποια σωτηριολογική, μεγάλη θρησκεία και κοσμοθεωρία, να ελπίζει σε κάποια σωτηρία και βρίσκει στην αψηφισιά του κενού και της απουσίας του Θεού και του εγγενούς νοήματος στη ζωή, την ατομική ελευθερία σαν αφετηρία του ανθρώπινου επίπονου δρόμου και αγώνα.
Ο άνθρωπος που έχει συνείδηση του παραλόγου, έχει επίγνωση του γεγονότος ότι τίποτα δεν μπορεί να διαρκέσει και ότι καμία νίκη δεν είναι οριστική.
Μα αφού όλα τελειώνουν στην ανυπαρξία, στον θάνατο και την εκμηδένιση ποιο είναι το νόημα της προσωρινής ζωής τους, σύντομης και σχεδόν ασήμαντης χρονικής διάρκειας; Ο άνθρωπος που έχει συνείδηση του παραλόγου, έχει επίγνωση του γεγονότος ότι τίποτα δεν μπορεί να διαρκέσει και ότι καμία νίκη δεν είναι οριστική. Η ήττα είναι κυρίως στρατιωτικός και αθλητικός όρος που αναφέρεται στις αποτυχίες της ζωής. Όλοι προσπαθούμε να τις αποφύγουμε. Είναι, παρ΄ όλα αυτά, εμπειρίες παρεξηγημένες κι αποτελούν χρόνο για να αναγνωρίσουμε τα λάθη μας, να στοχαστούμε και να βελτιωθούμε. Η ήττα είναι η ιδανική ώρα για να βρεις τη δύναμη να προχωρήσεις μπροστά. Στον αγώνα της ζωής οι ήττες σου δίνουν πολλές ευκαιρίες να διορθωθείς και να αυτοβελτιωθείς. Η ζωή είναι μια όχι και πολύ μακριά κλωστή, άλλοτε τεντωμένη και άλλοτε χαλαρή, που συνέχεια ταλαντεύεται, συστρέφεται και κόβεται σχετικά εύκολα. Όλα όσα έχουμε τώρα θα τα χάσουμε αργότερα και αρκετά από όσα είχαμε στο παρελθόν δεν τα έχουμε πλέον ή θα τα χάσουμε στο μέλλον, αφού με την αναπόφευκτη, οριστική φθορά μας έτσι κι αλλιώς τα χάνουμε όλα. Σε μερικά χρόνια, δεν θα διαθέτουμε τίποτα, ούτε καν τη ζωή μας, όπως όλοι. Καλό είναι να συνειδητοποιήσουμε και να βιώσουμε τον φθαρτό και τον θνητό χαρακτήρα του εαυτού μας, των ανθρώπων μας, των σχέσεών μας αγάπης ή απέχθειας και τη σίγουρη απώλεια των υλικών αντικειμένων που διαθέτουμε. Για να προχωρήσει κανείς καλά τη ζωή του πρέπει να μπορεί να διαχειρίζεται τις ακυρώσεις και ματαιώσεις από τις οποίες διέπεται καθοριστικά η ζωή του καθενός, μέχρι τη μεγάλη ματαίωση, τον θάνατό του ή την απώλεια των δικών του ανθρώπων, που είναι δεδομένη, μιας και όταν πεθαίνεις χάνεις όσους από τους δικούς σου επιβίωσαν.
Οι δάσκαλοι του διαλογισμού, για να εξοικειώσουν τους ανθρώπους στις αναπόφευκτες για όλους, μοιραίες διαδικασίες και στον πόνο που φέρνουν, εκπαιδεύουν τα άτομα να μάθουν να αφήνουν πίσω τους αγαθά, σχέσεις, πράγματα, συγγενείς κι αγαπημένους, αυτά που θα χάσουν στα σίγουρα λίγο αργότερα, αλλά και αυτά που χάνουν στην τρέχουσα ζωή· το κάνουν με την εξάσκηση του ατόμου στην αποδοχή του ότι θα χάσει ορισμένες καταστάσεις και σχέσεις, με τη σκέψη πως αυτό δεν το είχα παλιότερα και δεν θα το έχω ούτε αργότερα.
Γνωρίζουμε, όπως δίδαξε ο Χάιντεγκερ, πως ο άνθρωπος είναι ένα ον προς θάνατον, είναι η βασική ιδιαιτερότητά του την οποία πρέπει να αναγνωρίσει, ώστε να πράξει αναλόγως στην καθημερινότητά του –άδραξε τη μέρα– με συνείδηση της κατάστασης για να έχει μια αυθεντική και όχι επιφανειακή, επιδερμική ζωή.
Το νόημά της αποδίδει στη ζωή πρωτίστως η κοινωνία, τα τμήματα της κοινωνίας και τα ομαδοποιημένα, συνεργαζόμενα υποκείμενα συλλογικά. Το νόημα που δεν μπορεί να αποδώσει ρεαλιστικά στη ζωή η ιδεαλιστική μεταφυσική, μπορεί να το αποδώσει η συλλογικότητα των ατόμων, η κοινωνία (ή ένα σημαντικό μέρος της). Είναι η κοινωνία που θα δώσει το νόημά της στην άχαρη(;) ζωή του εισπράκτορα, ενός βιομηχανικού εργάτη ή ενός άλλου μισθωτού που εργάζεται αναπαράγοντας τις ίδιες κινήσεις για να επιτελέσει την εργασία του. Η κοινωνία αποφάνθηκε τις δεκαετίες του 1950 και ύστερα πως ο εισπράκτορας επιτελούσε ένα κοινωνικό έργο εμποδίζοντας τον επιβάτη να εκμεταλλευτεί τα μέσα δημόσιας, μαζικής συγκοινωνίας κι επικοινωνίας και να κινηθεί σ’ αυτά χωρίς να αποδώσει το αντίτιμο της μετακίνησής του. Το ίδιο συνέβαινε και συμβαίνει με τα εκατομμύρια των εργαζόμενων που δουλεύουν στην κρατική ή ιδιωτική οικονομία της αγοράς (που ισχύει σε όλα τα πλάτη της Γης). Η χρησιμότητα και η δικαίωση των ποικίλων πράξεων των ανθρώπων, λίγο πριν τον λίγο ή πολύ απομακρυσμένο χρονικά, θάνατό τους, επέρχεται με τα κοινωνικά μέτρα και σταθμά, από την κοινωνία (και όχι από τη μεταφυσική, τη θρησκεία ή την παλιότερη φιλοσοφία).
Η χρησιμότητα και η δικαίωση των ποικίλων πράξεων των ανθρώπων, λίγο πριν τον λίγο ή πολύ απομακρυσμένο χρονικά, θάνατό τους, επέρχεται με τα κοινωνικά μέτρα και σταθμά, από την κοινωνία (και όχι από τη μεταφυσική, τη θρησκεία ή την παλιότερη φιλοσοφία).
Το άτομο νοιάζεται να γευτεί, να σκεφτεί και να δημιουργήσει ό,τι καλύτερο, πιο ενδιαφέρον, σημαντικό και ηδονικότερο μπορεί όσο είναι ζωντανό. Ζει συνήθως χωρίς αυτόφωτο προορισμό και σκοπό, μα αυτή είναι πραγματικά η ατομική «ανθρώπινη συνθήκη», η ζωή δεν έχει κανένα σκοπό και καμιά τελολογία, και σε ατομικό επίπεδο πρόκειται για έναν παραλογισμό που επισφραγίζεται από το θάνατο. Απλά εμείς, σαν κοινωνίες και σαν άτομα της κοινωνίας μέσα σ’ αυτή, δίνουμε στη ζωή ορισμένους σκοπούς. Οι στόχοι και οι σκοποί βασικά είναι συλλογικοί, κοινωνικοί, στόχοι της κοινωνίας. Το άτομο άλλοτε συμπλέει με αυτούς τους σκοπούς καβαλώντας το κύμα, είτε αδιαφορεί και αποξενώνεται από το κοινωνικό γίγνεσθαι και παραμένει μόνο. Μα σε ατομικό επίπεδο η υιοθέτηση των κοινωνικών στόχων είναι απλά ένας συντονισμός, μια προσαρμογή στην κοινωνική πραγματικότητα και το κοινωνικό σύνολο.
Το ανθρώπινο είναι κυρίως είναι «είναι-προς-θάνατον» όπως εξήγησε ο Χάιντεγκερ. Άρα φιλοσοφώ σημαίνει εξοικειώνομαι και συμφιλιώνομαι με τον θάνατο, η ζωή των φιλοσόφων είναι η εξονυχιστική μελέτη του θανάτου και ο συνειδητός άνθρωπος σε όλη του τη ζωή μαθαίνει πώς να πεθάνει. Φιλοσοφώ στην πράξη πάει να πει μαθαίνω να πεθαίνω. Όμως με τον θάνατο δεν συμφιλιώνεσαι πλήρως ποτέ και όση προετοιμασία και να κάνεις, τον αιφνιδιασμό δεν τον αποφεύγεις, ο εχθρός έρχεται πάντα όταν δεν τον περιμένεις και κατά κανόνα, πιο νωρίς απ’ ό,τι θα ήθελες. Όλα τα κόβει ο θάνατος στη μέση, είπε ο Ελύτης. Το ιδανικό και ο στόχος θα ήταν να είμαι ακμαίος, δημιουργικός και υγιής μέχρι να πεθάνω, είναι οξύμωρο μα ίσως εφαρμόσιμο. Τι άλλο μένει; Το carpe diem, να ζούμε καλά και δημιουργικά και να ευχαριστιόμαστε τη ζωή μας, ο καθένας στο πεδίο του, στα χωράφια του, έκαστος εφ' ώ ετάχθη. Και, καβαλώντας το κύμα των κοινωνικών διεργασιών και μεταβολών, να τρέχουμε προς την κατεύθυνση της υλοποίησής τους…
＊Ο ΘΟΔΩΡΟΣ ΣΟΥΜΑΣ είναι συγγραφέας και κριτικός κινηματογράφου. Τελευταίο του βιβλίο, η αναθεωρημένη έκδοση του «Εθνικές κινηματογραφίες, στιλ και σκηνοθέτες» (εκδ. Αιγόκερως).
[1]. Η Β. Κοκολάκη υποστηρίζει πως το κενό της σκέψης του ατόμου διαδέχεται η συνείδηση ή καλύτερα η συνειδητοποίηση. Η ανησυχία είναι η αρχή των πάντων, όπως λέει ο Χάιντεγκερ. Η εναντίωση στον ίδιο μας τον εαυτό ανήκει στο παράλογο. Ο εαυτός μας αναγνωρίζεται από εμάς τους ίδιους ως ξένος. Το επόμενο, λοιπόν, στάδιο είναι η αποξένωση, η αντίληψη ότι ο κόσμος είναι αδιαπέραστος και αδυνατούμε να χρησιμοποιήσουμε οικείες εικόνες και μορφές του προς επίλυση των μυστηρίων του. Ο τρόπος που επικοινωνούμε, που κάνουμε αυτονόητες δραστηριότητες μας φαίνεται τελικά ξένος. Και αυτό είναι το παράλογο. Εδώ κατανοούμε πλήρως το χάσμα ανάμεσα σε εμάς και τα ενέργειές μας και τα δημιουργήματά μας. Ακόμα κι ο ίδιος ο εαυτός μας μένει αδιαπέραστος, ανερμήνευτος, σκοτεινός κι ασαφής και, ακόμη, εμείς οι ίδιοι παραμένουμε ξένοι στον εαυτό μας. Το χάσμα ανάμεσα στη βεβαιότητα της ύπαρξής μας και το περιεχόμενο και το νόημά της παραμένει αγεφύρωτο. Τα παραπάνω μπορούν να επιφέρουν την υπαρξιακή ναυτία.
[2]. Ο Καμύ γράφει πως η έννοια του παραλόγου αποτελεί θέμα του δοκιμίου του. Μας διαβεβαιώνει πως από τη στιγμή που ο άνθρωπος παραδέχεται τη διάσταση ανάμεσα στη λογική επιθυμία του για κατανόηση κι ευτυχία και στη σιωπή του κόσμου, μπορεί να κρίνει αν η ζωή αξίζει τον κόπο να την ζει κανείς; Τούτο είναι το θεμελιώδες ερώτημα της φιλοσοφίας. To be or not to be! Αν όμως το παράλογο μου φαίνεται πρόδηλο, οφείλω να το διατηρήσω με μια διαυγή προσπάθεια και να δεχτώ να ζήσω βιώνοντάς το. Η εξέγερσή μου, η ελευθερία, το πάθος μου, θα είναι οι συνέπειές της. O άνθρωπος, σίγουρος ότι θα πεθάνει πλήρως, αρνούμενος όμως το θάνατο, λυτρωμένος από την υπερφυσική & μεταφυσική ελπίδα που του έδενε τα χέρια, θα μπορέσει να γνωρίσει το πάθος της ζωής, της συνειδητοποίησης, της εξέγερσης και του πάθους, σ' έναν κόσμο δοσμένο στην αδιαφορία του. Η δημιουργία είναι για εκείνον η καλύτερη ευκαιρία για να διατηρεί τη συνείδησή του άγρυπνη μπροστά στις λαμπρές, αλόγιστες και παράλογες εικόνες του κόσμου. O αγώνας του Σίσυφου που περιφρονεί τους θεούς, αγαπά τη ζωή και μισεί το θάνατο γίνεται το σύμβολο της ανθρώπινης μοίρας η οποία συναντά την ευτυχία στη συνειδητοποίηση, στην ελευθερία, στην εξέγερση, στον απελπισμένο αγώνα και στο δημιουργικό πάθος.
