«Μακριά από το αγριεμένο πλήθος» του Τόμας Χάρντυ (κριτική) – Για τα μάτια της μόνο...

«Θα μπορούσαν τα πράγματα να είναι χειρότερα, ας είμαστε ευγνώμονες!»

Έχει ειπωθεί συχνά, και παραμένει αληθές όπως την πρώτη φορά: η λογοτεχνία οικοδομείται από το ειδικό στο γενικό, από το επιμέρους στο συνολικό και είναι τόσο «αξιόλογη» (χαρακτηρισμός εσαεί αμφισβητούμενος) όσο και η στατικότητά της, η αρμονική συναρμογή των μερών της κ.ο.κ. Αυτά βέβαια παραμένουν εγκεφαλικές ασκήσεις επί χάρτου των ιδιόμορφων αναγνωστών, γνωστών και ως «κριτικών», οι οποίοι αναζητούν δομές, φόρμες, σχέσεις, αλληλεπιδράσεις κι άλλα συναφή.

Ο αναγνώστης που έρχεται σε επαφή με το ανάγνωσμα σπανίως ενδιαφέρεται για όλα αυτά, παρά ίσως εκ των υστέρων και κατ’ εξαίρεση. Τι ενδιαφέρει επομένως τον σύγχρονο αναγνώστη όταν ξεκινά ένα βιβλίο συγγραφέα εγνωσμένης αξίας όπως ο Τόμας Χάρντυ, με τίτλο Μακριά απ' το αγριεμένο πλήθος (μτφρ. Τόνια Κοβαλένκο, εκδ. Καστανιώτη); Γιατί να το διαβάσει και τι θα αποκομίσει;

Η πλοκή

Εν αρχή η ιστορία, τα γεγονότα, τα πρόσωπα και η αλληλεπίδρασή τους, ο τρόπος με τον οποίο οι σκέψεις και τα κίνητρά τους μετουσιώνονται σε πράξεις, σε δράση, αποτελώντας το πρώτο επίπεδο ταύτισης. Ο αναγνώστης ρίχνει άγκυρα, βάζει σημάδια στην πορεία του, και η πλοκή είναι η πρώτη –αν και επιφανειακή ενίοτε– σταθερά του.

Ο Χάρντυ υπήρξε θιασώτης της ενδιαφέρουσας πλοκής που θα κρατούσε αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη και το Μακριά απ' το αγριεμένο πλήθος κινείται σε αυτό τον ρυθμό. Εν αρχή η πρωταγωνίστρια με το παράξενο βιβλικό όνομα Μπαθσίμπα Έβερντιν, η οποία αποτελεί το μήλο της έριδος.

Γυναίκα δυναμική, έξυπνη, ευειδής, αλλά παρορμητική και απερίσκεπτη συχνά – συνδυασμός που εγγυάται λογοτεχνική επιτυχία. Από την άλλη πλευρά ο πρώην κτηματίας Γκάμπριελ Όουκ, όπου ένα γύρισμα της τύχης τον μετατρέπει σε βοσκό, υπάλληλο της φάρμας της.

Άνδρας με ηθικό ανάστημα, άδολη αγάπη για την Μπαθσίμπα, προστάτης και σύντροφος. Έτερος διεκδικητής της καρδιάς της νεαρής, ο αξιοσέβαστος μεσήλικας κτηματίας Μπόλντγουντ, στου οποίου τη μέχρι πρότινος παροπλισμένη, καταπιεσμένη και παγωμένη ύπαρξη, μια ασυλλόγιστη κίνηση της ματαιόδοξης κοπέλας άναψε άσβεστη φλόγα με ολέθρια αποτελέσματα.

Και, τέλος, ο τρίτος πόλος, ο νεαρός τυχοδιώκτης λοχίας Τρόι, του οποίου η αψήφιστη ορμή επιτυγχάνει όλα όσα οι προηγούμενοι δεν κατάφεραν, δηλαδή να κλέψει τον έρωτα της Μπαθσίμπα.

Η παρουσία του Χορού και άλλων δραματικών στοιχείων στα βιβλία του Χάρντυ αποτελεί πάγια τακτική. Το αυτό ισχύει και για την πλειάδα βιβλικών αναφορών.

Ο θίασος περιλαμβάνει και δευτερεύοντα πρόσωπα – υπηρέτριες και χωρικούς, κατοίκους της επινοημένης από τον συγγραφέα αγροτικής περιοχής Ουέσεξ, στη νοτιοανατολική Αγγλία. Η υποστηρικτική λειτουργία τους ανταποκρίνεται σε εκείνη του Χορού στο Αρχαίο Δράμα, καθώς αντανακλά το ιστορικό πλαίσιο, επεξηγεί τη δράση, καθοδηγώντας ταυτόχρονα και τον αναγνώστη.

Θυμίζω εδώ ότι η παρουσία του Χορού και άλλων δραματικών στοιχείων στα βιβλία του Χάρντυ αποτελεί πάγια τακτική. Το αυτό ισχύει και για την πλειάδα βιβλικών αναφορών. Φερ’ ειπείν, ο Γκάμπριελ (Γαβριήλ) ως άλλος Αρχάγγελος μεσολαβεί μεταξύ των εμπλεκομένων, παρεμβαίνοντας και διευθετώντας ως το τέλος.

Τα dramatis personae του βιβλίου δεν λειτουργούν όμως αποκλειστικά σε συμβολικό επίπεδο, αλλά διακρίνονται για τη ρεαλιστική τους χροιά, προσφέροντας βάθος και ουσία στη διαμόρφωσή τους, με απώτερη συνέπεια να αποφεύγεται η επιφανειακή προσέγγιση του «χάρτινου χαρακτήρα».

Θεματικό κέντρο

Αν το θεματικό κέντρο παραμένει η Μπαθσίμπα, ο ήλιος του συστήματος, οι άνδρες της ζωής της, τουλάχιστον όσο διάστημα παρακολουθούμε τη ζωή τους στο βιβλίο, είναι οι πλανήτες που περιστρέφονται γύρω της. Αυτό δεν σημαίνει ότι η κοπέλα διακρίνεται από σταθερότητα (αυτή η ιδιότητα διακρίνει τον Γκάμπριελ), τουναντίον είναι κι αυτή επιρρεπής στις εσωτερικές δυνάμεις που κινητοποιούν τους ανθρώπους: ισχυρή βούληση και πάθος.

Ο συνδυασμός αυτών με την παρορμητικότητα και την αμφιθυμία αποτελεί εκρηκτικό συνδυασμό, τέτοιο που να οδηγεί σε απρόβλεπτες καταστάσεις.

Η σημαντικότερη είναι ότι βγάζει τον κτηματία Μπόλντγουντ από την κατάσταση αδράνειάς του, οδηγώντας τον σε πορεία σύγκρουσης με τον εαυτό του, την Μπαθσίμπα και εν συνεχεία με τον ανταγωνιστή του, τον νεαρό τυχοδιώκτη Τρόι. Ο Μπόλντγουντ είναι ισχυρός πόλος όπως ο Γκάμπριελ, με τη διαφορά ότι δεν διαθέτει τις θετικές ιδιότητες του δεύτερου, τη φιλοσοφημένη αποστασιοποίηση, τον μη κτητικό του χαρακτήρα που του επιτρέπει να αποδεχτεί τα γυρίσματα της τύχης και το γεγονός ότι σε τελική ανάλυση η Μπαθσίμπα ως γυναίκα μπορεί και έχει τη βούληση να επιλέξει κάποιον άλλον για σύζυγό της (όπως και πράττει).

Είναι δε η απουσία ευελιξίας του Μπόλτγουντ που οδηγεί αναπόδραστα στο αιματηρό τέλος. Ουσιαστικά δεν μπορεί να αποδεχτεί κανέναν ως ανταγωνιστή του, αλλά ταυτόχρονα αδυνατεί να φανταστεί ότι το αντικείμενο της αγάπης του (όπως τουλάχιστον την εννοεί εκείνος) δεν θα καταλήξει τελικά στην κατοχή του, έστω και μέσω συναλλαγής, αν όχι έρωτα. Ο κτηματίας προβάλλει στους άλλους μόνιμα τη δική του επιθυμία ως μόνη ουσιαστική και αληθινή, επιβάλλοντας την στο μέτρο που γίνεται ανεκτό από μια εποχή όπου η ανδρική εξουσία είχε διαφορετικό περιεχόμενο.

Η σύγκρουση

Η σύγκρουση των ανδρών/πλανητών με τον ήλιο της Μπαθσίμπα έχει διαφορετικά αποτελέσματα για τον καθένα από τους άρρενες, σχετιζόμενο με τον χαρακτήρα τους. Ο λοχίας Τρόι, αυτός ο δαιμόνιος καρδιοκατακτητής, πετυχαίνει εκεί που οι «σοβαροί» και σαφώς πιο άξιοι σε όλα τα επίπεδά του αντίπαλοι απέτυχαν. Εμφορούμενος από ναρκισσιστικά κίνητρα, εισβάλει μέσω φιλοφρονήσεων και χαριτωμένης ελαφρότητας στον περίκλειστο κόσμο της κοπέλας, αναδεύοντας τον αισθησιασμό της και την περιπετειώδη φύση της.

Τα παραπάνω σε συνδυασμό με τον έμφυτο παρορμητισμό και την απερισκεψία της Μπαθσίμπα, την οδηγούν στην αγκαλιά του, αποδεικνύοντας περίτρανα ότι η λογική παραμένει σκλάβος της επιθυμίας, ιδίως όταν η δεύτερη καταπιέζεται μόνιμα αναζητώντας διαφυγή.

Ο λοχίας Τρόι βέβαια δεν θα ευτυχήσει. Το παρελθόν του (σε όλα τα βιβλία του Hardy το ένοχο παρελθόν στοιχειώνει το παρόν, δυναμιτίζοντας τις πιθανότητες ευτυχίας και ειρήνευσης), με τη μορφή μιας κοπέλας ονόματι Φάνι που υπήρξε θύμα της γοητείας του και οδηγήθηκε στον θάνατο, θα υποχρεώσει την ελαφρότητα των προθέσεων και του χαρακτήρα του να υποταχτούν στη βαρύτητα του αποτελέσματος των πράξεών του. Μονίμως αμετροεπής και εγωκεντρικός θα διεκδικήσει κι εκείνος όλα όσα θεωρεί δικά του, με τραγικές συνέπειες.

Τέλος, ο Γκάμπριελ, ο φύλακας άγγελος της Μπαθσίμπα, ο αρχικός και έσχατος διεκδικητής της. Ιδιαίτερη ανδρική παρουσία, ένας ισορροπιστής μόνιμα σε κίνηση, άνθρωπος που δείχνει να μην διακατέχεται από εγωιστικά κίνητρα. Η σχέση του με την όμορφη κοπέλα είναι εξαρχής θεμελιωμένη στην…άρνησή της.

Η οριστική του κατάφαση προς εκείνη, είναι επίμονη αλλά όχι εμμονική και παραβιαστική όπως του Μπόλτγουντ. Το «όχι» της δεν είναι αποτελεί έναυσμα μάχης κυριαρχίας, αλλά αφορμή εσωτερικού διαλόγου και εν συνεχεία αλτρουιστικών πράξεων.

Ο Γκάμπριελ θα παραμείνει ως το τέλος το σωσίβιο της κοπέλας ενόσω παραδέρνει μεσοπέλαγα, έρμαιο της τυχαιότητας αλλά και των δικών της καταστρεπτικών ενορμήσεων. Και όμως, όπως γνωρίζουμε, ο σωτήρας μπορεί να εκτιμάται δια βίου, αλλά σπανίως αποτελεί το αντικείμενο ερωτικής επιθυμίας, εν αντιθέσει με εκείνον που αποδεικνύεται ο πρόξενος του ναυαγίου. Ο Γκάμπριελ ζει μια εσωτερική ζωή νηνεμίας, καίτοι σποραδικά φλέγεται από το πάθος που γεννά η δράση της Μπαθσίμπα.

Οι αναταραχές δεν τον πτοούν, παρά χαλυβδώνουν την αποφασιστικότητα που γεννά ο ισχυρός του πυρήνας. Η εσωτερική του πυξίδα δείχνει αταλάντευτα τον Βορρά, όταν όλοι οι άλλοι γύρω του παρασύρονται από τα φυσικά και ανθρώπινα φαινόμενα. Με την ίδια στοργή που θα σβήσει την πυρκαγιά στο κτήμα, θα διασώσει από την καταιγίδα τη σοδειά και θα περισώσει τα πρόβατα από βέβαιο χαμό, θα καλύψει σε κάθε απότομη στροφή της μοίρας με τα «φτερά» του την Μπαθσίμπα.

Ο Χάρντυ ήταν ένας συγγραφέας της εποχής του και ταυτόχρονα ένας Κλασικός. Αυτό σημαίνει ότι έπαιξε με τις λογοτεχνικές συμβάσεις, ταυτόχρονα αναιρώντας τες προκειμένου να αναδείξει το καλλιτεχνικό του όραμα.

Το τέλος του βιβλίου θα τον βρει δικαιωμένο, αν και όχι ακριβώς νικητή. Θα κερδίσει μεν την αγάπη που επιδαψιλεύει η εκτίμηση, αλλά όχι τον έρωτα που καθοδηγεί το πάθος. Η ακροτελεύτια φράση του βιβλίου «Θα μπορούσαν τα πράγματα να είναι χειρότερα, ας είμαστε ευγνώμονες!» συνοψίζει τη φιλοσοφημένη ισορροπία που εν τέλει διακατέχει τη σκέψη του Γκάμπριελ αλλά και του δημιουργού του που θεάται τα ανθρώπινα με τον τρόπο εκείνου που, σύμφωνα με τα λεγόμενά του, πιστεύει ότι η ζωή σημαίνει συμβιβασμός.

Το ύφος

Ο Χάρντυ ήταν ένας συγγραφέας της εποχής του και ταυτόχρονα ένας Κλασικός. Αυτό σημαίνει ότι έπαιξε με τις λογοτεχνικές συμβάσεις, ταυτόχρονα αναιρώντας τες προκειμένου να αναδείξει το καλλιτεχνικό του όραμα. Μην ξεχνάμε ότι τα βιβλία του είδους (το αυτό ίσχυε και για τον Ντίκενς) κυκλοφορούσαν σε συνέχειες μέσω εντύπων.

Η σύμβαση αυτή συνεπαγόταν παραχωρήσεις στην έκταση του κειμένου με αχρείαστους πιθανώς πλατειασμούς, συνεχή ανάγκη για ανατροπές στην πλοκή κ.ο.κ. Ο σύγχρονος υποψιασμένος αναγνώστης θα αναγνωρίσει τις ευκολίες αυτές, δηλαδή την ανάγκη cliffhangers στην πλοκή, από μηχανής Θεούς και διεκπεραιωτικές παρεμβάσεις.

Σε αυτές τις περιπτώσεις σημασία έχουν δύο τινά: κατά πόσον η χρήση των μέσων αυτών βάλει ουσιαστικά την ισορροπία του κειμένου και αφετέρου κατά πόσον τα αφηγηματικά πλεονεκτήματα του κειμένου αποτελούν αντίβαρο στις ευκολίες που προανέφερα. Όσον αφορά το πρώτο, διέκρινα μια ελαφρά ανισορροπία, τη οποία όμως ο ικανός συγγραφέας διέσωζε την έσχατη στιγμή, έχοντας χαράξει γραμμή πλεύσης που οδηγούσε στον προορισμό, χωρίς οι παρεκβάσεις και οι στάσεις να τον κάνουν να πελαγοδρομεί.

Αυτό σημαίνει ότι αν και κατά τόπους υπήρχαν σημεία στο κείμενο, όπως για παράδειγμα κάποιες εκτεταμένες περιγραφές της φύσης (αγαπημένο θέμα του Χάρντυ), που με ενόχλησαν ως «γεμίσματα», ολοκληρώνοντας το βιβλίο, παρέμειναν ως ήσσονος σημασίας οχλήσεις. Κάτι που μας οδηγεί στο περί αντίβαρου που προανέφερα.

Οι λογοτεχνικές αρετές

Οι λογοτεχνικές αρετές του κειμένου, τουτέστιν ο τρόπος που αναλύονται οι χαρακτήρες, η έκφραση των μύχιων σκέψεών τους, αφήνουν σε σημεία άναυδο τον αναγνώστη με την εμβρίθειά τους, υποχρεώνοντάς τον να επανέλθει σε αυτές για την αμιγή απόλαυση της τέχνης του λόγου (ως προς αυτό, συνεισφέρει στον μέγιστο βαθμό η απολαυστική μετάφραση της έμπειρης Τ. Κοβαλένκο).

Ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο η ατομική εμπειρία, το συναίσθημα και η αντίδραση μετατρέπονται σε γραπτό λόγο και επεξηγούμενα διευρύνονται αγκαλιάζοντας ανθρώπους της εποχής εκείνης και ταυτόχρονα του παρόντος, αποτελεί το μέγιστο δώρο του συγγραφέα προς τον αναγνώστη του.

Είναι πιθανό κάποια αναγνώστρια/αναγνώστης να ενοχληθεί από τον τρόπο που σκιαγραφούνται οι χαρακτήρες, ιδίως εκείνος της Μπαθσίμπα. Νεαρή γυναίκα έρμαιο των διαθέσεων των αρσενικών, η οποία όταν αναλαμβάνει πρωτοβουλία αποδεικνύεται καταστροφική, αναγκάζοντάς την να επιστρέψει μετανοημένη στην αρσενική συνθήκη σταθερότητας στο τέλος του βιβλίου.

Είναι εξίσου πιθανό κάποια αναγνώστρια/αναγνώστης να ενοχληθεί από τον τρόπο που σκιαγραφούνται οι χαρακτήρες, ιδίως εκείνος της Μπαθσίμπα. Νεαρή γυναίκα έρμαιο των διαθέσεων των αρσενικών, η οποία όταν αναλαμβάνει πρωτοβουλία αποδεικνύεται καταστροφική, αναγκάζοντάς την να επιστρέψει μετανοημένη στην αρσενική συνθήκη σταθερότητας στο τέλος του βιβλίου.

Η φεμινιστικού τύπου κριτική θα έβρισκε εδώ πεδίο δόξης λαμπρό, και ο συγγραφέας του θα χαρακτηριζόταν άτυπα ως εκπρόσωπος του φύλου του, της φυλής του, της τάξης του με όσους περιορισμούς συνεπάγεται αυτό. Θεωρώ προφανώς λανθασμένη αυτή την οπτική (όπως και εν γένει όποια ιστορικιστική κ.ο.κ.), η οποία έχει την τάση να προβάλει στο αντικείμενο σπουδής την ιδεολογία του αναγνώστη.

Η πράξη αυτή δεν αφαιρεί τίποτα από το κείμενο που συνεχίζει απτόητο το ταξίδι του στον χρόνο, αλλά τα πάντα σε εκείνον που επιλέγει να διαλέγεται με την ιδεολογία του και τον εαυτό του κοιτάζοντας στον καθρέφτη το είδωλό του. Απλά να τονίσω εκ νέου ότι ο γυναικείος χαρακτήρας της Μπαθσίμπα παραμένει εξίσου πολύπλοκος, ισόρροπος και ισοβαρής με εκείνο των ανδρών.

Η συνέπεια του Χάρντυ

Η συνέπεια του Χάρντυ στον τρόπο που κινεί καθ’ όλη τη διάρκεια του βιβλίου την ηρωίδα του, η οποία διαθέτει εντός των πλαισίων της εποχής της αξιοσημείωτη ελευθερία κινήσεων και επιλογών, είναι αξιοθαύμαστη. Προφανώς δεν είναι δυνατόν ούτε η πρωταγωνίστρια ούτε ο συγγραφέας να αμφισβητήσει την πατριαρχία.

Κάτι τέτοιο θα ήταν μάλλον κακόγουστο και επιβεβλημένο εξωτερικά για λόγους άσχετους με τις ενδοκειμενικές αναγκαιότητες που επιτάσσουν ακριβώς αυτόν τον τρόπο ανάπτυξης και κανέναν άλλον.

Κλείνοντας οφείλω μια αναφορά στον τίτλο του έργου. Το Μακριά απ' το αγριεμένο πλήθος θεωρώ ότι έχει διττή ερμηνεία.

Αφενός το προφανές που όλοι οι αναλυτές διακρίνουν, δηλαδή το δίπολο φύσης / εξοχής / επαρχιακής ζωής σε αντίθεση με τον θορυβώδη και περίπλοκο κόσμο του άστεως. Γνωρίζουμε ότι ο Χάρντυ υπήρξε αναφανδόν οπαδός της πρώτης και αρνητής της δεύτερης. Κατά την προσωπική μου κρίση, όμως, ο τίτλος αναφέρεται εμμέσως και στον πρωταγωνιστή Γκάμπριελ.

Πάντα παρών, πλην όμως σε απόσταση από τις μοιραίες και δραματικές εξάρσεις των άλλων πρωταγωνιστών που ενίοτε συμπεριφέρονται ως αγριεμένο πλήθος, παρατηρεί, παρεμβαίνει, αλλά ταυτόχρονα παραμερίζει και αποσύρεται συχνά, μόνος με τον εαυτό του και τη φύση.

Όσο δίπλα του μαίνεται το πάθος και η αντάρα, θα σταθεί να απολαύσει τον έναστρο ουρανό «μακριά από τα πλήθη του ανθρώπινου πολιτισμού» πριν επιστρέψει εκεί που τον καλεί το καθήκον και η καρδιά του.

^＊Ο ΦΩΤΗΣ ΚΑΡΑΜΠΕΣΙΝΗΣ είναι πτυχιούχος Αγγλικής Φιλολογίας. Διαχειρίζεται το βιβλιοφιλικό blog Αναγνώσεις.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Ο χαρακτήρας του δεν διακρινόταν από ανάλαφρες ή αστόχαστες διαθέσεις – ούτε για το καλό ούτε για το κακό. Αυστηρός στον σχεδιασμό μιας ενέργειας, προσεκτικός στον χειρισμό των λεπτομερειών, δεν έχανε ποτέ τη σοβαρότητά του. Γι’ αυτόν δεν υπήρχαν διασκεδαστικές όψεις στον παραλογισμό του βίου και κατά συνέπεια, παρότι δεν ήταν ευχάριστη παρέα για τους εύθυμους, τους χωρατατζήδες και εκείνους που βλέπουν τη ζωή σα μια μεγάλη φάρσα, η συντροφιά του ήταν ανεκτή στους συνετούς και τους εξοικειωμένους με τη θλίψη. Καθώς ήταν άνθρωπος που έπαιρνε στα σοβαρά όλα τα δρώμενα της ζωής, ίσως να έχανε τις εντυπώσεις όταν το έργο αποδεικνυόταν κωμωδία, αλλά κανείς δεν θα είχε τίποτα να του προσάψει όταν ο επίλογος ήταν τραγικός».