«Το ορφανοτροφείο» του Σεργίι Ζαντάν (κριτική) – Μια ζοφερή αναπαράσταση του πολέμου

Όπως σίγουρα θα θυμάστε, πριν από έναν χρόνο και μερικούς μήνες, ξεκίνησε η μαζική εισβολή του ρωσικού στρατού στην Ουκρανία. Τόσο το μέγεθος όσο και η διάρκεια της εισβολής, που εξελίσσεται σε μακροχρόνια πολεμική σύρραξη με απρόσμενες συνέπειες, έχουν απωθήσει στο βάθος της μνήμης μας τα χρόνια που προηγήθηκαν, και κυρίως την περίοδο του 2014, που κατέληξε με την προσάρτηση από τη Ρωσία της αυτόνομης, έως τότε, χερσονήσου της Κριμαίας. Την ίδια εποχή, στην ανατολική Ουκρανία, στην περιοχή του Ντονμπάς, λάμβανε χώρα μια ακόμη μυστική Ρωσική επιχείρηση, που προετοίμαζε την μελλοντική αυτονόμηση των περιοχών.

Σε συνεργασία με τοπικές αυτονομιστικές ομάδες ξεκίνησε μια επιχείρηση αποσταθεροποίησης της περιοχής, με καταλήψεις δημοσίων κτιρίων, βομβαρδισμούς άλλων, εκτελέσεις αντιπάλων, σπέρνοντας την ανασφάλεια και τον φόβο.

Τι είχε συμβεί; Εν μία νυκτί, στις μεγάλες πόλεις του Ντονμπάς, όπως και η πόλη Λουγκάνσκ, απ΄ όπου κατάγεται ο συγγραφέας, γέμισαν με στρατιώτες, τους «άνδρες με τα πράσινα» ή τα «μικρά πράσινα ανθρωπάκια», όπως του έλεγαν, οι οποίοι αν δεν έφεραν διακριτικά στις στολές τους, γρήγορα έγινε σαφές ότι αποτελούσαν ειδικά τμήματα του ρωσικού στρατού. Σε συνεργασία με τοπικές αυτονομιστικές ομάδες ξεκίνησε μια επιχείρηση αποσταθεροποίησης της περιοχής, με καταλήψεις δημοσίων κτιρίων, βομβαρδισμούς άλλων, εκτελέσεις αντιπάλων, σπέρνοντας την ανασφάλεια και τον φόβο.

Μέσα σε αυτό ακριβώς το σκηνικό διαδραματίζεται το μυθιστόρημα που διαβάζουμε σήμερα, καθώς ο πρωταγωνιστής του, διασχίζει την πόλη, για να φτάσει στο Ορφανοτροφείο, και να φέρει πίσω τον έφηβο ανιψιό του, που τον έχει η μάνα του παρατήσει εκεί μερικά χρόνια νωρίτερα. Όπως γρήγορα διαπιστώνει ο Πάσα, και μαζί του ο αναγνώστης, η μέχρι πρόσφατα ειρηνική πόλη του απέχει πολύ από το να είναι… Παράδεισος.

Ο Πάσα και η ουδετερότητα

Ποιος είναι όμως ο Πάσα, και γιατί μπλέκει σε αυτήν την περιπέτεια, ενώ όλα δείχνουν ότι από ώρα σε ώρα η πόλη βυθίζεται στο χάος;

Ο Πάσα είναι δάσκαλος, ιδιότητα που την επικαλείται πολύ συχνά, άλλοτε γιατί, όπως λέει κι ο ίδιος, «τους δασκάλους και τους ιερείς» τους σέβονται λίγο περισσότερο, κι άλλοτε για να δικαιολογήσει την ουδετερότητά του απέναντι στα όσα συμβαίνουν. Κάποια στιγμή θα πει: «Τα στρατιωτικά φυλάκια θα χαθούν, αλλά οι κανόνες της γραμματικής θα μείνουν». Ποιον πείθουν τέτοια επιχειρήματα; Όχι και πολλούς, ίσως ούτε και τον εαυτό του, μια και κατά τη διάρκεια αυτής της περιπέτειας η στάση του αυτή (δεν είμαι με κανέναν, δεν αποτελώ μέρος της σύγκρουσης) θα αμφισβητείται όλο και εντονότερα.

Διασχίζοντας μια πόλη που θυμίζει μετααποκαλυπτικό τοπίο, έρχεται σε επαφή με παράξενα πλάσματα, μορφές που κινούνται στις παρυφές της νομιμότητας ή της ανθρωπιάς [...]

Κι όμως, η ίδια του η ενέργεια να βάλει σε κίνδυνο τη ζωή του για να σώσει τον ανιψιό του, δεδομένων των συνθηκών, είναι μια πράξη ενεργητικής παρέμβασης. Διασχίζοντας μια πόλη που θυμίζει μετααποκαλυπτικό τοπίο, έρχεται σε επαφή με παράξενα πλάσματα, μορφές που κινούνται στις παρυφές της νομιμότητας ή της ανθρωπιάς, όπως για παράδειγμα ο αδίστακτος ταξιτζής τον οποίο, από μέσα του, αποκαλεί… ιγκουάνα.

Ο Serhiy Zhadan (23 Αυγούστου 1974, Starobilsk, περιοχή Luhansk, Ουκρανία) είναι ένας σύγχρονος Ουκρανός μυθιστοριογράφος, συγγραφέας, δοκιμιογράφος, ποιητής, μεταφραστής, μουσικός και δημόσιο πρόσωπο. Ο Serhiy Zhadan χαρακτηρίζεται συχνά ως μία από τις σημαντικότερες φωνές της σύγχρονης ουκρανικής λογοτεχνίας. Καταγράφοντας τους αγώνες των συμπατριωτών του, που έχουν εμπλακεί σε έναν βάρβαρο πόλεμο, ο συγγραφέας έχει γίνει σύμβολο για την πατρίδα του. Μεταξύ των πιο αξιοσημείω­των έργων του είναι τα μυθιστορήματα Depeche Mode (2004, το οποίο θα μεταφραστεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Διόπτρα), Anarchy in the UKR (2005), Voroshilovgrad (2010) και Το ορφανοτροφείο (2017), καθώς και η συλλογή διηγημάτων και ποιημάτων Mesopotamia (2014). Το 2022 τιμήθηκε με το Βραβείο Ειρήνης που απονέμει η Ένωση Εκδοτών και Βιβλιοπωλών της Γερμανίας στη Διεθνή Έκθεση της Φρανκφούρτης.

Περίπλοκα διακυβεύματα

Θα φτάσει ο Πάσα στο Ορφανοτροφείο, που βρίσκεται σε μια από τις πιο επικίνδυνες περιοχές της πόλης; Θα βρει εκεί ζωντανό τον Σάσα, τον 14χρονο ανιψιό του, κι αν ναι, θα καταφέρουν, κάνοντας την ακριβώς αντίθετη διαδρομή, να επιστρέψουν σώοι και αβλαβείς στο σπίτι τους; Αυτά είναι τα προφανή διακυβεύματα του ήρωα, αλλά πίσω από αυτά υπάρχουν άλλα, πολύ σοβαρότερα, κι ακόμη πιο περίπλοκα. Πώς είναι να ζεις σε μια πόλη που τίποτε δεν θυμίζει πλέον αυτά που σε δένουν μαζί της; Όπου οι μέχρι πρότινος αδερφοί έχουν χωριστεί σε αντίπαλα στρατόπεδα, με έναν στρατό εισβολής να υποστηρίζει τους μεν, τον τακτικό στρατό να υποστηρίζει τους δε, αλλά κανείς να μην ξέρει με βεβαιότητα ποιος είναι από ποια πλευρά και γιατί; Και στη μέση αυτού του θεάτρου του παραλόγου, που παίζεται σε σκηνικά μισογκρεμισμένων κτιρίων, χωρίς θέρμανση και τροφή, χωρίς διέξοδο, ζουν σαν φαντάσματα τα πρώτα θύματα κάθε πολέμου, οι ηλικιωμένοι, οι γυναίκες και τα παιδιά.

[...] το να προσπαθείς να διατηρήσεις την ουδετερότητα σου, σαν να προσπαθείς έτσι να παραμείνεις νηφάλιος, εκτός του τρελοκομείου, μοιάζει με την πιο παράλογη απόφαση.

Σε αυτό το κλίμα, όπου ο θάνατος καιροφυλαχτεί στη γωνία, κι όπου δεν ξέρεις ποιος είναι φίλος και εχθρός (ούτε καν τι σημαίνει φίλος και εχθρός πλέον), το να προσπαθείς να διατηρήσεις την ουδετερότητα σου, σαν να προσπαθείς έτσι να παραμείνεις νηφάλιος, εκτός του τρελοκομείου, μοιάζει με την πιο παράλογη απόφαση.

Μια πανανθρώπινη παλέτα συναισθημάτων

Όπως είπαμε και στην αρχή, ο Σεργίι Ζαντάν, από τους σημαντικότερους σύγχρονους Ουκρανούς συγγραφείς, κατάγεται από την πόλη Λουγκάνσκ, και πιθανότατα αυτή αποτελεί το σκηνικό της δράσης του Ορφανοτροφείου. Αποφεύγει ωστόσο να ονοματίσει την πόλη, όπως αποφεύγει να δώσει όνομα και στην κάθε πλευρά της σύγκρουσης, παρότι η παρουσία του ρωσικού στρατού είναι σαφής. Έτσι, το μυθιστόρημα –με την έννοια του ορφανοτροφείου να αποτελεί ίσως και μια γενικότερη μεταφορά για τη μοίρα της Ουκρανίας– αποτελεί μια ζοφερή αναπαράσταση του υβριδικού πολέμου, για το πώς είναι να βρίσκεται στο κέντρο μιας κατάρρευσης (που είναι ταυτόχρονα οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική) και να προσπαθείς να διατηρήσεις σώες τις φρένες σου όσο και την ανθρωπιά σου. Το χιούμορ, που διαπνέει όλο το βιβλίο, μέσα από τον ίδιον τον μπουφόνικο χαρακτήρα του ήρωα-δασκάλου, λειτουργεί ευεργετικά και χρωματίζει το ασπρόμαυρο τοπίο του μυθιστορήματος με μια πανανθρώπινη παλέτα συναισθημάτων.

Το Ορφανοτροφείο του Σεργίι Ζαντάν έχει μεταφράσει κατευθείαν από τα ουκρανικά ο πολύπειρος Δημήτρης Τριανταφυλλίδης.

 * Ο Κ.Β. Κατσουλάρης είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Αφαίας και Τελαμώνος» (εκδ. Μεταίχμιο).