«Τραγουδώ εγώ και το βουνό χορεύει» της Ιρένε Σολά (κριτική) – Όταν ο τόπος λέει την ιστορία...

Το μυθιστόρημα της καταλανής συγγραφέως Ιρένε Σολά Τραγουδώ εγώ και το βουνό χορεύει (μτφρ. Μαρία Παλαιολόγου, εκδ. Ίκαρος) ξεκινά με την κοσμική ενέργεια της βροχής, που (έπειτα από ενδελεχή μελέτη αρχειακού υλικού και εκτεταμένη έρευνα) η συγγραφέας τής έχει δώσει τον λόγο ως αφηγητού – μιας σταγόνας συγκεντρωμένης ενέργειας και εμπειρίας που αντικρύζει και ερμηνεύει τον κόσμο υπό τη δική της οπτική γωνία. Στα κίνητρα της συγγραφέως πρωτοκαθεδρία έχει η ανάγκη πολυπρισματικής, ρευστής, οργανικής τρόπον τινά θέασης του κόσμου: η ματιά των ανθρώπων που ζουν στα Πυρηναία, η ματιά εκείνων που κάποτε έζησαν και πέθαναν εκεί, αλλά και η ανθρωπομορφική ματιά μυθολογικών όντων της περιοχής, της πανίδας, της χλωρίδας, της ίδιας της ορεινής γης που τα φιλοξενεί όλα αυτά, κ.ο.κ.

Στις πρωθιεραρχήσεις της Σολά εντάσσεται και η αναδιήγηση ιστοριών, θρύλων, ανέκδοτων αφηγήσεων της περιοχής, σε σταθερή αναφορά προς τις συνθήκες δίωξης που επέβαλε το ύστερο καθεστώς του Φράνκο στους εξόριστους ρεπουμπλικάνους της Καταλονίας. Δύο τραγικοί θάνατοι έπληξαν μια οικογένεια της ορεινής αυτής περιοχής κατά τη δεκαετία του 1960: ο αγρότης Ντομένικ πέθανε από χτύπημα κεραυνού και ο γιος του Ιλάρι –που σε ένα κεφάλαιο απαγγέλλει τα ποιήματά του– χτυπήθηκε κατά λάθος από τη σφαίρα του φίλου του Ζάουμε κατά τη διάρκεια κυνηγιού ζαρκαδιών. Ευθύς εξαρχής η συγγραφέας καθιερώνει ως κεντρικό ήρωα της σύνθεσής της τον Ντομένικ, με πρόθεση σταδιακά να αναδείξει και τις πιο «αγνοημένες» φωνές, αυτές που δύσκολα θα επέλεγε κανείς ως αφηγητές.

Αλήθεια, σε ποιον ανήκει το προνόμιο της αφήγησης εν τέλει; Η ιστορία ενός τόπου δεν είναι μόνο η ιστορία των ανθρώπων που τον κατοικούν.

Έτσι, με έναν οπτιμισμό που εύκολα θα χαρακτηριζόταν «σκληρός», ο ρους της (κατά τα άλλα συμπαγούς) αφήγησης διακλαδίζεται σε παραποτάμους πρωτοπρόσωπων αφηγήσεων, άλλοτε στα Καταλανικά και άλλοτε στα Ισπανικά, που συνδέονται πλαγίως με τους δυο νεκρούς και φωτίζουν διαφορετικά τους –υπό ανθρώπινη οπτική τραγικούς– θανάτους τους: αφηγήσεων της Σίο, της χήρας του Ντομένικ, του ίδιου του τιτανογενούς, ορεσείβιου Ζάουμε μετά την έκτιση της ποινής του για ανθρωποκτονία εξ αμελείας, της Μία, της αδελφής του Ιλάρι, τεσσάρων γυναικών που λειτουργούν υπό την ιδιότητα της μαμής (Ντουλσέτα, Μαργαρίδα, Εουλάλια και Ζουάνα), αφηγήσεων του διοικητή της περιοχής και ενός καταλανού τουρίστα που τυχαία πέφτει πάνω στην κηδεία του Ιλάρι, των μυθικών «Γυναικών του Νερού» που φημίζονταν και καταδικάζονταν για τις μαγικές τους επιδόσεις, της αφήγησης της Νέους, μιας γυναίκας που μπορεί να επικοινωνεί με τους νεκρούς, κι εκείνης του τριαντάχρονου Οριόλ που επέζησε μιας σφαίρας που πέρασε μέσα από το μάτι και το κρανίο του και της λεσβίας Κριστίνα. Αλλά, στην ίδια κοίτη με την κεντρική ιστορία, και της αθώας, φωτισμένης αφήγησης της κουτσής Παλομίτα (ή Εύας), της άλλης αδελφής του Ιλάρι, που τώρα είναι ένα ευτυχισμένο φάντασμα και συνεχίζει να κατοικεί στα Πυρηναία.

Το ανιμιστικό στοιχείο είναι τόσο εναργές, που προκαλεί την έκπληξη: ανάμεσα στις ανθρώπινες φωνές παρεμβάλλονται οι φωνές των σταγόνων της βροχής, των μανιταριών που φυτρώνουν στη γη, του ζαρκαδιού που γλιτώνει από τη σφαίρα που τελικά βρήκε τον Ιλάρι, της Λιούνα, του θηλυκού σκυλιού του σπιτιού, μιας βουνίσιας αρκούδας και μιας σειράς φαντασμάτων ανθρώπων που κάποτε υπήρξαν στους ίδιους χώρους. Θα ’λεγα πως, πέραν των διδαγμάτων του μαγικού ρεαλισμού της λατινικής Αμερικής, η Ιρένε Σολά ακολουθεί μια σχολή στην οποία ανήκουν και ο Έρι ντε Λούκα, η Άνι Πρου, ένα σωρό αγγλοσάξονες και ευρωπαίοι συγγραφείς, ενώ πολύ συγγενής στα καθ ’ημάς είναι ο αφηγηματικός ιστός της Ζυράννας Ζατέλη και η συνεχής εικαστική αναφορά της Έλενας Μαρούτσου (η Σολά ασχολείται με τα εικαστικά και με τις ταινίες μικρού μήκους).

Αλήθεια, σε ποιον ανήκει το προνόμιο της αφήγησης εν τέλει; Η ιστορία ενός τόπου δεν είναι μόνο η ιστορία των ανθρώπων που τον κατοικούν. Παλαιότερες εξιστορήσεις δημιουργούν ένα εύφορο υπέδαφος, πάνω στο οποίο οικοδομείται ένας σύγχρονος θρύλος. Η πολυφωνία της αφήγησης και η ποικιλία στην επιλογή της οπτικής γωνίας απαιτεί ένα είδος τεκτονικού σχεδιασμού που, πέραν της τεχνικής αρτιότητας και σαφήνειας, διακρίνεται και για την ευρηματικότητα και πρωτοτυπία του: το ίδιο το βραχώδες έδαφος και υπέδαφος των Πυρηναίων (σε μιαν αποκαλυπτική, ποιητική κοσμογονία εμπνευσμένη από τη «Μυθολογική δημιουργία της Ισλανδίας» του Mikel Aboitiz) απειλεί με τις υπόγειες μετατοπίσεις των πλακών του.

Άλλα τα προνόμια των νεκρών που κραυγάζουν, άλλα του χώματος που τους σκεπάζει, άλλα του σύννεφου που μαζεύεται για να δημιουργήσει τη συνθήκη του θανάτου από ηλεκτροπληξία. Κι ενώ το βουνό βρυχάται και αναπτύσσει τις πτυχώσεις του παροχετεύοντας το μοιραίο μάγμα, επάνω, στην επιφάνεια της γης, διάφορα στοιχεία της φύσης οργιάζουν και κραυγάζουν την ανάγκη τους να πουν από μιαν ιστορία καθένα, η Ποίηση εντάσσεται κι αυτή στην εξωστρέφεια της σύνθεσης, το παραμύθι εμπλέκεται με την ορθολογικά οργανωμένη μικροκοινωνία του χωριού και τα άνυδρα, κακοτράχαλα τοπία εμψυχώνονται άμεσα, ώστε να φιλοξενήσουν το ανθρώπινο δράμα.

^＊ Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική). 

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Έχουμε ένα σπιτάκι σαν στρογγυλή τρύπα μέσα σε μια πλαγιά ο αδερφός μου κι εγώ. Είναι σαν δόντι, το σπίτι μας, σαν μυτερό δόντι που ξεπροβάλλει ανάμεσα στα δέντρα και στους θάμνους. Κοιμόμαστε στην καρδιά του μικρού σπιτιού, που είναι σαν λαγούμι, σαν κρεβάτι. Κι αν ανέβουμε στη σκεπή, βλέπουμε την κοιλάδα από κάτω, με όλα τα δέντρα πιασμένα χέρι χέρι σαν το μαλλί ενός πουλόβερ και τα αδερφωμένα βουνά πάνω και το ποτάμι που δεν φαίνεται, αλλά ακούγεται, και μερικές φορές κοιτάζουμε το φεγγάρι από τη σκεπή, που δεν είναι σκεπή, είναι ένας μυτερός βράχος. Εγώ το λέω σπιτάκι το σπίτι μας. Οι κυράδες το λένε Λα ρόκα ντα λα Μορτ, που σημαίνει ο Βράχος του Θανάτου. Μια μέρα ρώτησα τον μεγάλο μου αδελφό:

«Γιατί το σπίτι μας λέγεται ο Βράχος του Θανάτου;»
Εκείνος μου είπε:

«Εσένα γιατί σε λένε Εύα;»
Κι εγώ ανασήκωσα τους ώμους μου, γιατί ποτέ δεν μου το είχε πει κανένας. Τη μαμά μου την έλεγαν Ελένα, τον μπαμπά μου τον λένε Ισραέλ.

Ο μεγαλύτερος αδερφούλης μου είπε πως κανείς ποτέ δεν διαλέγει το όνομά του. Πως το λένε ο Βράχος του Θανάτου γιατί ο κόσμος το λέει έτσι. Το λένε και σπιτάκι, αν εσύ το λες έτσι. Τα πράγματα τα λένε όπως τα ονομάζει ο κόσμος.

Εγώ του είπα:
«Αν είναι δικό μας σπίτι μονάχα, τότε μόνο εσύ κι εγώ μπορούμε να το λέμε σπιτάκι».
«Ναι», μου είπε, «υπάρχουν ονόματα που μπορούν να τα χρησιμοποιησουν μονάχα ορισμένοι».

Όπως ο αδερφούλης μου».