Κόκκινος Συναγερμός, της Μάρθα Γουέλς: Ο λευκός, αστραφτερός πυρήνας της Επιστημονικής Φαντασίας

Ο «Κόκκινος Συναγερμός» είναι πιθανότατα το πιο απενοχοποιημένα διασκεδαστικό βιβλίο Επιστημονικής Φαντασίας που κυκλοφόρησε τα τελευταία χρόνια στα ελληνικά. Σκέτη απόλαυση. Φρέσκο, δροσερό, με πολλά από τα στοιχεία εκείνα που αναζητά με πάθος ένας ώριμος φαν του είδους κάθε ηλικίας, μια διαπλανητική περιπέτεια που μοιάζει σαν ένα χορταστικό επεισόδιο από μια ακριβή σειρά της τηλεόρασης.

Το «φονομπότ», αυτό το άφυλο Ανδροειδές Ασφαλείας, είναι ένα αριστούργημα στη σύλληψή του — αλλά και στην εκτέλεση.

Κυρίως όμως έχει έναν πρωταγωνιστή που δεν μπορείς να του αντισταθείς. Το «φονομπότ», αυτό το άφυλο Ανδροειδές Ασφαλείας, είναι ένα αριστούργημα στη σύλληψή του — αλλά και στην εκτέλεση. Θυμίζοντας τις καλύτερες (δηλαδή τις χειρότερες) στιγμές ενός Φίλιπ Μάρλοου, είναι ένας νουάρ βαριεστημένος τύπος, ένας hard-boiled πιστολάς του μέλλοντος —αν και χωρίς το ουίσκι και το τσιγάρο—, a hero for hire, ή καλύτερα ένα ρομποτικό πιστόλι για νοίκιασμα που απλώς κάνει τη δουλειά του.

Αλλά είναι ένας πιστολάς με τους δικούς του όρους. Έχοντας χακάρει τον «καθοδηγητή συμπεριφοράς» του, αυτό που κυρίως τον απασχολεί είναι να υποκρίνεται πως κάνει τη δουλειά του — να υποκρίνεται πως (εξακολουθεί να είναι) ένας σωματοφύλακας υψηλού επιπέδου. Στην πραγματικότητα, όμως, απλώς παρατηρεί τα τεκταινόμενα, τα σχολιάζει χαμηλόφωνα, ανατριχιάζει, βαριέται και αγανακτεί με όσα βλέπει να κάνουν οι άνθρωποι, ενώ —κυρίως αυτό— απολαμβάνει να βλέπει σαπουνόπερες, δικαστικά δράματα και άλλα κοινωνικά σίριαλ στα συνδρομητικά κανάλια που έχει κατεβάσει στον επεξεργαστή του. Αυτό θέλει να κάνει. Να είναι ήσυχο και να βλέπει σειρές με άπειρες σεζόν. Είναι ένας τρόπος για να περνά τον άπειρο καιρό που έχει στη διάθεσή του ένα ρομπότ με συνείδηση στο μέλλον.

Παρά ταύτα, είμαστε βέβαια στο διάστημα, και δη σε έναν άγνωστο, σχεδόν αχαρτογράφητο πλανήτη, και η εταιρία που έφτιαξε αυτό το φονομπότ το έχει νοικιάσει σε μία ερευνητική αποστολή, που πέφτει πάνω σε άγνωστα πλάσματα, εξόχως επικίνδυνα, και σε κάποιους ανθρώπους — ακόμη πιο επικίνδυνους. Οπότε το φονομπότ οφείλει να πάψει να βλέπει σίριαλ και να κάνει τη δουλειά του. Φιλότιμα. Κι αν πρέπει να πεθάνει στο καθήκον, απλώς πρέπει να κάτσει και να πεθάνει. Γιατί έτσι πάνε αυτά.

Θα έχει πολλές ευκαιρίες να το κάνει και αυτό —σχεδόν όλες κατά σχεδόν 100% επιτυχημένες—, αλλά…

Αλλά ας μην αποκαλύψουμε άλλα. Να πούμε μόνο ότι η συγγραφέας είναι μία από τις πιο γνωστές στο είδος, έχει πάρει όλα τα σχετικά βραβεία, έχει γράψει, και συνεχίζει να γράφει, διάφορες σειρές βιβλίων ΕΦ και Φανταστικής Λογοτεχνίας για ενήλικες και για εφήβους, δανείζει την πένα της σε tie-in μυθιστορήματα (ύψιστη διάκριση για έναν συγγραφέα) και, εδώ, χτύπησε φλέβα χρυσού. Ο «Κόκκινος συναγερμός» απέσπασε με το καλημέρα ΟΛΑ τα βασικά βραβεία (Hugo, Nebula, Locus, Alex) και, δικαίως, δικαιότατα, απέβη το πρώτο μικρό μυθιστόρημα μιας, πλέον, σειράς βιβλίων — όλα τους με πρωταγωνιστή αυτό το σαρκαστικό, ειρωνικό φονομπότ, που ψάχνει τον εαυτό του. Και που μάλλον τον βρίσκει γιατί, εντέλει, σημασία έχει αυτό ακριβώς: η Απορία.

Αυτός ο λευκός, αστραφτερός πυρήνας της ίδιας της Επιστημονικής Φαντασίας, του πιο πολιτικού λογοτεχνικού είδους. Και του πιο fun.

Είχαμε την τύχη να κάνουμε μια μικρή συζήτηση με τον Χριστόδουλο Λιθαρή, μεταφραστή του βιβλίου (βέβαια η μετάφρασή του εδώ είναι εξαιρετική), ανθολόγο και μεταφραστή Επιστημονικής Φαντασίας και Φάνταζι, και έναν από τους βασικούς ειδικούς του χώρου στην Ελλάδα. Τον ευχαριστώ θερμά για την ευκαιρία! Ελπίζουμε να βρείτε και εσείς ενδιαφέροντα όσα είχε την καλοσύνη να μας πει, όπως τα βρήκαμε εμείς:

Κ.Α.: Κύριε Λιθαρή, όταν μιλάμε για σύγχρονη Επιστημονική Φαντασία, πολύ συχνά εννοούμε ένα βαρύ, δυσνόητο, «φιλοσοφικό» μυθιστόρημα δοκιμιακού-ιστορικού στιλ, συχνά απροσπέλαστο από έναν μέσο αναγνώστη, που προσπαθεί να θέσει βασικά ερωτήματα για την ύπαρξη. Εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα «έξω καρδιά» βιβλίο, πολύ διασκεδαστικό αν και επίσης «βαθύ». Ποια είναι τα κύρια πρόσωπα της σύγχρονης Επιστημονικής Φαντασίας;

Χριστόδουλος Λιθαρής: Η σύγχρονη Επιστημονική Φαντασία έχει χίλια πρόσωπα – γαλαξιακούς πολέμους μέχρις εσχάτων από τον Neal Asher («The Soldier»), κοσμική διπλωματία και ίντριγκα από την Arkady Martine («A Memory Called Empire»), ανθρώπινα δικαιώματα και αυταρχισμός στην ψηφιακή εποχή από τον Cory Doctorow («Attack Surface»), μελλοντική Γη μετά την καταστροφή από την N.K. Jemisin με επιρροές από την Ούρσουλα Λε Γκεν («The Fifth Season»). Και, λόγω μιας πολιτιστικής παγκοσμιοποίησης, έρχονται στο προσκήνιο και σπουδαίοι συγγραφείς από μη αγγλόφωνες χώρες: ο Cixin Liu από την Κίνα («Το Πρόβλημα των Τριών Σωμάτων»), η Yoko Ogawa από την Ιαπωνία («Η Αστυνομία της Μνήμης»), ο Gautam Bhatia από την Ινδία («The Wall»), με τις δικές τους καταβολές, που ενισχύουν και ανανεώνουν τη φωνή της Επιστημονικής Φαντασίας. Η Επιστημονική Φαντασία δεν θα έλεγα ότι είναι απροσπέλαστη, γιατί το φιλοσοφικό υπόβαθρο και οι ιδέες που αναπτύσσει παραδοσιακά συνδυάζονται με την πλοκή και την αφήγηση. Η δράση αποτελεί την ευκαιρία για ανάπτυξη ιδεών και προβληματισμό, όταν γίνεται σωστά. Στον «Κόκκινο Συναγερμό» αυτό ακριβώς συμβαίνει, το σασπένς και η περιπέτεια συνυφαίνονται με τις ιδέες, όπως το ρομπότ που πασχίζει από σκλάβος να αυτονομηθεί και να χειραφετηθεί, και τα κίνητρα και οι επιδιώξεις του κινούν την πλοκή μέσα στο πλαίσιο ανώτερων αρχών. Και πιστολίδι και φιλοσοφία!

Κ.Α.: Ποιες είναι οι κύριες διαφορές μεταξύ της κλασικής και της σύγχρονης Επιστημονικής Φαντασίας;

Χ.Λ.: Ένα χαρακτηριστικό των πιο φρέσκων έργων είναι η επίγνωση ότι το λογοτεχνικό είδος υπάρχει σε έναν πραγματικό κόσμο με στερεότυπα, προκαταλήψεις και αγκυλώσεις που χρωματίζουν, συνειδητά ή ασυνείδητα, τόσο το κειμενικό σύμπαν όσο και τις συνθήκες παραγωγής του: δηλαδή ο σεξισμός, ο ρατσισμός, οι δομές εξουσίας. Κάθε εποχή είχε τις σιωπηρές αποδοχές της που φάνταζαν αυτονόητες, κι αυτό σήμερα είναι κάτι που έρχεται πιο έντονα στο φως. Δεν σημαίνει πολιτικοποίηση με τη στενή έννοια, δεν είναι στρατευμένο το είδος, απλώς σε κάποια πράγματα είναι πιο δύσκολο να κλείνουμε τα μάτια σήμερα. Κατά τα άλλα, δεν υπάρχει θεμελιακή διαφορά: οι συγγραφείς γράφουν κι εμείς διαβάζουμε και απολαμβάνουμε έργα που συνδυάζουν το νέο με την αίσθηση μιας παράδοσης δεκαετιών.

Κ.Α.: Η σύγχρονη Επιστημονική Φαντασία έχει αμέτρητους φαν, όπου γης. Εξακολουθεί όμως να έχει και εκείνη τη «μαγεία» που είχε στη Χρυσή Εποχή της; Οι νεαροί φαν παθιάζονται μαζί της με τον ίδιο τρόπο που παθιαζόταν ένα παιδί στη δεκαετία τού ’50 ή του ’60;

Χ.Λ.: Μεγάλο μέρος από τα σύμβολα της Επιστημονικής Φαντασίας, όπως τα ρομπότ, τα διαστημόπλοια, τα ταξίδια στον χρόνο, έχουν διαχυθεί τόσο στην ιδεόσφαιρα και την pop culture που έχουν αυτονομηθεί σχεδόν. Δεν θα σε εκπλήξει σήμερα ένας εξωγήινος με τον τρόπο που σε έκανε να ανατριχιάζεις διαβάζοντας ένα έργο του Van Vogt από το 1937 ή τον H.G. Wells ακόμα πιο παλιά. Όμως συναρπαστικά έργα βγαίνουν ακόμα και μας παθιάζουν ακόμα, και θα συνεχίσουν να μας παθιάζουν γιατί η επιθυμία για ιστορίες και μύθους είναι βασική ανθρώπινη ανάγκη.

Κ.Α.: Η Επιστημονική Φαντασία μιλά πολύ συχνά, και εις βάθος, για το μέλλον. Πόσο το επηρεάζει άραγε;

Χ.Λ.: Έμμεσα επηρεάζει. Αρκετοί αναγνώστες επηρεάστηκαν από τα έργα Επιστημονικής Φαντασίας που διάβαζαν και διάλεξαν καριέρα στην αστρονομία, τη φυσική, τη βιολογία, τα μαθηματικά. Επίσης, ας θυμηθούμε τον C.P. Snow, που είχε γράψει στο «The Two Cultures» ότι η επιστήμη και η τέχνη είχαν απομακρυνθεί, και μεταξύ τους η επιστήμη θεωρούνταν υποδεέστερη της τέχνης. Η επιστημονική φαντασία γεφυρώνει αυτές τις δύο κουλτούρες, διευρύνοντας το πνευματικό οικοδόμημα του ανθρώπου και δίνοντάς μας μια ευρύτερη αντίληψη για την περιγραφή του κόσμου και της πορείας του.

Κ.Α.: Πόσο μεγάλο μέρος της κουλτούρας μας στηρίζεται ακριβώς πάνω στην Επιστημονική Φαντασία;

Χ.Λ.: Η απάντηση είναι γύρω μας, όταν ταινίες, κόμικς, βιβλία του είδους κυριαρχούν και προσφέρουν εικόνες (κάτι πολύ σημαντικό στην οπτική εποχή μας), σλόγκαν, μιμίδια στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Σε παλαιότερες δεκαετίες, προς το 1960 και το 1970 και παλαιότερα, ήταν λίγο αντικείμενο ειρωνείας, ιστορίες για πράσινα ανθρωπάκια. Τώρα όμως αγαπάμε τον μεγάλο, πράσινο, μονίμως θυμωμένο Χουλκ.

Κ.Α.: Ισχυρίστηκα πιο πάνω ότι η Επιστημονική Φαντασία είναι «το πιο πολιτικό λογοτεχνικό είδος». Συμμερίζεστε μία τέτοια άποψη;

Χ.Λ.: Θα το έλεγα αλλιώς, ότι εκ φύσεως πλαταίνει τη δυνατότητα για πολιτικά κείμενα. Επινοώντας φανταστικούς κόσμους, ουτοπίες και δυστοπίες, μπορεί να φωτίσει και να αναλύσει τον πραγματικό κόσμο μας από άλλη οπτική γωνία, αποκαλύπτοντάς τον. Δεν χρειάζεται καν να πω για τον George Orwell με το «1984» και τον Aldous Huxley με τον «Θαυμαστό Καινούριο Κόσμο» – είμαι σίγουρος ότι όποιος μας διαβάζει, αυτά τα έργα σκέφτηκε αμέσως!

Κ.Α.: Κινηματογράφος + τηλεόραση, και Επιστημονική Φαντασία. Οι πάντες βλέπουν ταινίες και σειρές Επιστημονικής Φαντασίας, αλλά δεν διαβάζουν τα βιβλία με την ίδια ζέση και με τους ίδιους αριθμούς. Είναι έτσι; Και, εάν ναι, γιατί; Και τι θα γίνει στο μέλλον; Τα βιβλία θα εξαφανιστούν τελείως;

Χ.Λ.: Ποτέ. Το βιβλίο θα υπάρχει πάντα, και αναγνώστες θα υπάρχουν πάντα.

Κ.Α.: Στην Ελλάδα το είδος δεν είναι (πια) εμπορικό. Έχω την εντύπωση πως είναι πολύ λιγότερο από ό,τι παλαιότερα. Τι ποσοστό της καλής Επιστημονικής Φαντασίας (έστω και μόνο από τα αγγλικά) δεν μεταφράζεται στη γλώσσα μας ετησίως;

Χ.Λ.: Ενδεικτικά, το 2019 είχαν εκδοθεί στις ΗΠΑ 390 καινούργια μυθιστορήματα Επιστημονικής Φαντασίας και 652 Φάνταζι (στοιχεία από το περιοδικό «Locus»). Προφανώς μεταφράζεται ένα απειροελάχιστο ποσοστό από αυτά, και πάλι προφανώς σπουδαία ονόματα είναι ακόμα αμετάφραστα στη χώρα μας. Πάλι καλά που κάποιοι βγάζουν σύγχρονες σημαντικές φωνές όπως Ted Chiang, N.K. Jemisin, Martha Wells (που είναι η αφορμή για τη συζήτησή μας) και άλλους. Παρεμπιπτόντως, αυτό σημαίνει ότι οι παλαιότερες σημαντικές φωνές εξακολουθούν να είναι αμετάφραστες!

Κ.Α.: Τι πιστεύετε ότι θα δούμε τη δεκαετία που διανύουμε στη χώρα μας; Θα είμαστε στα ίδια, πάνω-κάτω;

Χ.Λ.: Πάντα ελπίζουμε και εργαζόμαστε για ένα καλύτερο μέλλον!

Κ.Α.: Από την άλλη, βλέπουμε πολλές ιδιωτικές εκδόσεις, ή πληρωμένες εκδόσεις μικρής κυκλοφορίας. Κάνουν καλό ή κακό στον χώρο; Στην ανάδειξη κάποιων συγγραφέων, εννοώ, και στο να γίνει πιο «αποδεκτό» το είδος. Ή δεν χρειάζεται να γίνει αποδεκτό από τους πολλούς;

Χ.Λ.: Είναι κάτι που συμβαίνει με αυξανόμενο ρυθμό και έξω, π.χ. το πολύ ωραίο «The Long Way to a Small, Angry Planet» της Becky Chambers εκδόθηκε με χρηματοδότηση μέσω Kickstarter. Είναι ένας τρόπος για να εμφανιστούν καινούργιες φωνές, και οι εκδόσεις έχουν υψηλό επίπεδο, και σίγουρα είναι τόσες που δεν προλαβαίνουμε να τις καταγράψουμε καν! Νομίζω ότι ειδικά στην Επιστημονική Φαντασία και τη Φάνταζι είναι μεγαλύτερη η τάση των αναγνωστών να θέλουν να γράψουν κιόλας, κι αυτό είναι κάτι που καθόρισε το είδος από τις απαρχές του ακόμα. Οπότε η δημιουργικότητα που δεν μπορεί να απορροφηθεί από τους εκδοτικούς οίκους της χώρας μας, είτε λόγω αριθμού έργων, είτε λόγω προκατάληψης κατά του είδους, βρήκε αυτή τη διέξοδο.