
Για το ιδιότυπο μυθιστόρημα του José Carlos Somoza «Το σπήλαιο των ιδεών» (μτφρ. Μελίνα Παναγιωτίδου, εκδ. Πατάκη), που εξελίσσεται στα χρόνια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.
Της Αργυρώς Μαντόγλου
Το σπήλαιο των ιδεών του κουβανού Χοσέ Κάρλος Σομόθα που εξελίσσεται στα χρόνια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας είναι ένα ιστορικό θρίλερ όπου ο συγγραφέας κατορθώνει με ιδιαίτερη δεξιότητα να συγκεράσει ιδέες και θεωρίες περί φιλοσοφίας και αισθητικής με την αστυνομική πλοκή. Παρόμοια μέθοδο εφαρμόζει και στα επόμενα μυθιστορήματά του Η Κλάρα στο μισοσκόταδο στο οποίο γόνιμα συνυπάρχουν σύγχρονες θεωρίες της εννοιακής τέχνης με στοιχεία φιλοσοφικού θρίλερ, αλλά και στο Η γυναίκα με το νούμερο 13. Αν στις ευφυείς του συλλήψεις και στην άρτια εκτέλεση των θεμάτων του προσθέσουμε και την υψηλή τεχνική της γραφής του, τα μυθιστορήματα του Σομόθα αποτελούν μια δυνατή αναγνωστική εμπειρία, καθιστώντας τον έναν από τους πλέον ευρηματικούς σύγχρονους συγγραφείς.
Το μυστήριο στο Σπήλαιο των ιδεών που επανεκδόθηκε πρόσφατα, εντοπίζεται στη σύνθετη σχέση ανάγνωσης, γραφής και μετάφρασης και στη δύναμη του γραπτού λόγου να επηρεάζει αλλά και να διαμορφώνει την πραγματικότητα. Πίσω από την κεντρική ιστορία διαφαίνεται η πρωταρχική ιδέα του συγγραφέα η οποία εκ πρώτης όψεως μοιάζει εφιαλτική: ένας μεταφραστής που καταπιάνεται με τη μεταφορά ενός κειμένου γραμμένου αιώνες πριν με τίτλο Το σπήλαιο των ιδεών διακρίνει ομοιότητες που δεν μπορεί να είναι συμπτωματικές με τη ζωή του και υποψιάζεται πως υπάρχει κάποιος που τον παρακολουθεί, προλαβαίνει τις σκέψεις και τις αντιδράσεις του ώστε αρχίζει να αμφιβάλλει για την πνευματική του ακεραιότητα.
Ένας μεταφραστής που καταπιάνεται με τη μεταφορά ενός κειμένου γραμμένου αιώνες πριν με τίτλο Το σπήλαιο των ιδεών διακρίνει ομοιότητες που δεν μπορεί να είναι συμπτωματικές με τη ζωή του και υποψιάζεται πως υπάρχει κάποιος που τον παρακολουθεί, προλαβαίνει τις σκέψεις και τις αντιδράσεις του ώστε αρχίζει να αμφιβάλλει για την πνευματική του ακεραιότητα.
Συνεχίζοντας φιλότιμα τη μετάφραση, τα σχόλια και οι υποσέλιδες σημειώσεις του αυξάνονται συνεχώς σε μέγεθος και όσο το έργο προχωράει, οι αναφορές στο άτομό του που συναντάει στο αρχαίο κείμενο όλο και πληθαίνουν. Όταν δε ανάμεσα στα πρόσωπα του έργου που μεταφράζει διακρίνεται η μορφή του, που σημαίνει πως κάποιος τον έχει συλλάβει αιώνες πριν, τότε υποψιάζεται πως μπορεί να είναι και ο ίδιος το δημιούργημα κάποιου εκκεντρικού που παίζει επικίνδυνα διανοητικά παιχνίδια εις βάρος του. Παρά τον πανικό και το φόβο για τη σωματική και πνευματική του ασφάλεια, πείθει τον εαυτό του πως η σωτηρία του εξαρτάται από την επίλυση των μυστηρίων της ιστορίας που μεταφράζει, ενώ σταδιακά μεταφέρεται από το περιθώριο στο κέντρο, για να καταλήξει ένας εκ των χαρακτήρων του έργου.
Ειδήσεις και άθλοι
Κατά τη διαδικασία της μετάφρασης ο μεταφραστής διαπιστώνει πως στο κείμενο υπάρχουν κάποιες ιδιομορφίες: Πρόκειται για ένα «ειδητικό κείμενο», γραμμένο σύμφωνα με μια λογοτεχνική τεχνική που χρησιμοποιούσαν κάποιοι αρχαίοι συγγραφείς για να μεταδώσουν μέσω εικόνων κάποια μυστικά κλειδιά ή μηνύματα που αφορούσαν τα έργα τους. Αν αυτές οι εικόνες, οι μεταφορές ή οι επαναλήψεις λέξεων απομονωθούν από τον οξυδερκή αναγνώστη σχηματίζεται μια εικόνα ή μια ιδέα, ανεξάρτητη από το αρχικό κείμενο.
Στο αρχαίο έργο η πλοκή εξελίσσεται στην Αρχαία Αθήνα, μετά το τέλος του πελοποννησιακού πολέμου και η ιστορία ξεκινά με την ανακάλυψη του πτώματος του Θραμάχου, ενός νεαρού μαθητή της Ακαδημίας του Πλάτωνα ο οποίος βρίσκεται κομματιασμένος από τους λύκους κάπου στον Λυκαβηττό. Ο Ηρακλής Πόντορος, Αποκρυπτογράφος Αινιγμάτων αναλαμβάνει να διαλευκάνει τις συνθήκες του θανάτου του έχοντας μισθωθεί από τον φιλόσοφο Διαγόρα ο οποίος υπήρξε δάσκαλος του νεαρού Θραμάχου στην Ακαδημία του Πλάτωνα και ο οποίος υποψιάζεται πως για τον θάνατο του μαθητή του δεν ευθύνονται οι λύκοι. Ο Διαγόρας είναι δάσκαλος και φιλόσοφος και πιστεύει πως η Αλήθεια, η Αρετή και η Σοφία οφείλουν να είναι οι κύριες επιδιώξεις ενός ενάρετου βίου. Ο δε Ηρακλής Πόντορος, ο οποίος διαβάζει τα πρόσωπα των ανθρώπων και την όψη των πραγμάτων σαν παπύρους, και όντας σε θέση να αναγνωρίζει και να ερμηνεύει τη γλώσσα των φαινομένων, διατείνεται πάραυτα, πως ο θάνατος του νεαρού πρόκειται για δολοφονία. Αυτοί οι δυο είναι εκ διαμέτρου αντίθετοι, ο ένας είναι ψηλός και λεπτός ο άλλος χοντρός και κοντός, ενόσω περιφέρονται στα περίχωρα και στους δρόμους των Αθηνών, ερευνώντας τα επιπρόσθετα και τα συμπληρωματικά στοιχεία, διαφωνούν συνεχώς για τη φύση της Αλήθειας, της Λογικής και τη λειτουργικότητα του Κάλλους.
Ο μεταφραστής χωρίς να είναι σε θέση να αντιληφθεί το νόημα και τον λόγο που ο συγγραφέας τοποθέτησε αυτές τις εικόνες στο κείμενο είναι πεισμένος πως πρόκειται για κάποιο μυστικό κλειδί που θα επιλύσει το μυστήριο των φόνων στην Αρχαία Αθήνα.
Κι ενόσω ο μεταφραστής του έργου συνεχίζει να εντοπίζει «ειδητικές» εικόνες, ψάχνει για επιπρόσθετα κλειδιά, διαπιστώνει πως τα κεφάλαια του βιβλίου αντιστοιχούν στους άθλους του Ηρακλή. Στα πρώτα κεφάλαια οι ειδητικές εικόνες είναι φευγαλέες και διακριτικά τοποθετημένες στην ιστορία αλλά καθώς προχωράει τη μετάφραση διαπιστώνει πως οι εικόνες αυτές όλο και πληθαίνουν και αρχίζουν να καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος της ιστορίας, παρότι οι χαρακτήρες δεν φαίνεται να τις προσέχουν. Ο μεταφραστής χωρίς να είναι σε θέση να αντιληφθεί το νόημα και τον λόγο που ο συγγραφέας τοποθέτησε αυτές τις εικόνες στο κείμενο είναι πεισμένος πως πρόκειται για κάποιο μυστικό κλειδί που θα επιλύσει το μυστήριο των φόνων στην Αρχαία Αθήνα, αλλά και που μέσα σ’ αυτές κρύβεται και κάποιο μεγίστης σημασίας μήνυμα που απευθύνεται στον ίδιο.
Κάποια στιγμή έχοντας αιφνιδιαστεί από την αμεσότητα αλλά και τη συνάφεια του κειμένου με τη ζωή του, θα αναζητήσει τρομοκρατημένος τον αρχικό επιμελητή του έργου για να πληροφορηθεί πως κατά τη διάρκεια της επιμέλειας τρελάθηκε, βγήκε τρέχοντας στο πλησιέστερο δάσος όπου και τον κατασπάραξαν κι εκείνον οι λύκοι.
![]() |
|
Ο Χοσέ Κάρλος Σομόθα είναι ψυχίατρος. Γεννήθηκε στην Αβάνα το 1959 και ζει στη Μαδρίτη από το 1960. Η πρώτη του εμφάνιση στα ισπανικά γράμματα πραγματοποιήθηκε το 1994, αλλά τα έργα του γνώρισαν επιτυχία πολύ σύντομα: Το Σπήλαιο των ιδεών, το έκτο του μυθιστόρημα, κυκλοφόρησε σε εννέα χώρες. Η Κλάρα στο μισοσκόταδο τιμήθηκε με το ισπανικό βραβείο μυθιστορήματος Fernando Lara, το 2001 και με το διεθνές βραβείο αστυνομικής λογοτεχνίας Hammett το 2002.
|
Παίζοντας με τους λύκους
Καθώς τα δυο μυστήρια ξεδιπλώνονται τόσο ο Ηρακλής όσο και ο μεταφραστής αρχίζουν να αμφισβητούν τόσο την πνευματική τους κατάσταση όσο και την αξία των συμπερασμάτων τους και καταλαμβάνονται από φόβο για τη σωματική τους ακεραιότητα. Όταν δε ο μεταφραστής συναντάει μέσα στο κείμενο τη θεωρία ενός καινούργιου θεού που ονομάζεται Μεταφραστής την οποία ο Κράντορας, ένας πολυταξιδεμένος φίλος του Ηρακλή, αναφέρει εξηγώντας πως πρόκειται για μια θρησκεία που όσοι την ασπάζονται πιστεύουν πως «η ζωή έχει ένα τελικό νόημα το οποίο εμείς οι ίδιοι αγνοούμε, αλλά που ο Μεταφραστής δύναται να το ανακαλύψει σταδιακά διαβάζοντάς μας», τότε βεβαιώνεται πως κάποιος παίζει μαζί του άγρια παιχνίδια και αρχίζει και ο ίδιος, μιμούμενος τον Ηρακλή Πόντορο, τη δική του έρευνα, παρακολουθώντας τον εαυτό του πότε μέσα στην ιστορία που μεταφράζει και πότε μέσα στο δικό του μικρό δωμάτιο. Η πεποίθησή του πως αν δεν ανακαλύψει το κλειδί που είναι κρυμμένο μέσα στις ειδητικές εικόνες της ιστορίας τον περιμένει το ίδιο τέλος με τον νεαρό που κατασπάραξαν οι λύκοι αλλά και τον αρχικό μεταφραστή, ενισχύεται.
Ο Σομόθα έχοντας υφάνει δυο διαφορετικές ιστορίες μυστηρίου στο ίδιο μυθιστόρημα και όντας σε θέση να μετακινείται επιδέξια από το επίπεδο των ιδεών στη δράση, έχει κατασκευάσει ένα πολυεπίπεδο μυθιστόρημα το οποίο μας κρατάει σε διαρκή εγρήγορση, μέσα από μια συνεχή σκυταλοδρομία υποθέσεων και εικασιών.
Οι φιλοσοφικές συζητήσεις ανάμεσα στον Ηρακλή και στον Διαγόρα, παρότι σε ορισμένα σημεία καταλαμβάνουν μεγάλα μέρη της αφήγησης, είναι λειτουργικές καθώς εντός των διαλόγων βρίσκονται κρυμμένα τα κλειδιά και η λύση των γρίφων που συνδέουν τα μυστήρια που έχουν τεθεί. Η ιστορία, ή μάλλον οι ιστορίες καταλήγουν σε ένα αρκετά ικανοποιητικό αποτέλεσμα που δεν αφήνει αμφιβολία για τις ικανότητες του συγγραφέα να επιλύει το πλήθος των αινιγμάτων που μας βάζει από την αρχή, και που παρά τις όποιες δυσκολίες του ευτύχησε στην απόδοσή του στη γλώσσα μας.
* Η ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ είναι συγγραφέας και μεταφράστρια. Το επόμενο διάστημα αναμένεται να κυκλοφορήσει το νέο της μυθιστόρημα «Τρικυμίες παθών» από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.
Το σπήλαιο των ιδεών
José Carlos Somoza
Μτφρ. Μελίνα Παναγιωτίδου
Πατάκης 2020
Σελ. 424, τιμή εκδότη €18.80