Ο ανθρώπινος παράγοντας, του Γκράχαμ Γκρην

Λονδίνο. Οι Βρετανικές μυστικές υπηρεσίες, καλούνται να εντοπίσουν την πηγή μιας διαρροής πληροφοριών. Όλοι θεωρούνται δυνάμει ύποπτοι και όλοι θα ελεγχθούν διεξοδικά. Ανώτατοι αξιωματούχοι επιστρατεύονται για την ολοκλήρωση του ελέγχου. Η διαρροή, κατά πάσα πιθανότητα, πραγματοποιήθηκε στον τομέα 6, ο οποίος ασχολείται με θέματα της Ανατολικής και της Νότιας Αφρικής. Προϊστάμενος του τμήματος είναι ο Μορίς Κάσελ, ο οποίος έχει συμπληρώσει πάνω από τριάντα χρόνια εργασίας στην υπηρεσία. Διατηρώντας χαμηλό προφίλ και διάγοντας μια καθ’ όλα μετρημένη ζωή, προσπαθεί να περνάει απαρατήρητος και να μην δίνει λαβές για σχόλια. «Ήταν πάντοτε έτοιμος να δώσει λογαριασμό για τις πράξεις του, ακόμα και για τις πιο αθώες». Έχει χάσει την πρώτη του γυναίκα σε βομβαρδισμό, τον καιρό του πολέμου. Όντας, για ένα διάστημα, πράκτορας της χώρας του στην Αφρική, γνωρίζει τη Σάρα, μια μαύρη από τη φυλή Μπαντού, την ερωτεύεται και, ρισκάρει τη ζωή του για να τη φυγαδεύσει, καθώς μένοντας εκεί, κινδυνεύουν και οι δύο από το καθεστώς του απαρτχάιντ. Πλέον είναι παντρεμένος μαζί της και μεγαλώνουν μαζί τον γιο της. 

Ο Άρθουρ Ντέιβις, ο βοηθός του Κάσελ, εγείρει υποψίες με τη συμπεριφορά του: «Έχει το θράσος που προέρχεται από τη συναίσθηση της απόλυτης αθωότητας».

Όντας, για ένα διάστημα, πράκτορας της χώρας του στην Αφρική, γνωρίζει τη Σάρα, μια μαύρη από τη φυλή Μπαντού, την ερωτεύεται και, ρισκάρει τη ζωή του για να τη φυγαδεύσει, καθώς μένοντας εκεί, κινδυνεύουν και οι δύο από το καθεστώς του απαρτχάιντ.

Ο συνταγματάρχης Ντέιντρι έχει κληθεί να διαλευκάνει την υπόθεση της διαρροής. Μοναχικός κι απόμακρος, προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα σε ένα διαλυμένο γάμο και μια ανύπαρκτη προσωπική ζωή και σε ένα επάγγελμα με πολλές απαιτήσεις. Η αίσθηση του καθήκοντος για την τήρηση των κανόνων, συχνά συγκρούεται με τις επιταγές της συνείδησής του.

Ο γιατρός Πέρσιβαλ, συνεργάτης των μυστικών υπηρεσιών, αδίστακτος και χωρίς αναστολές, θεωρεί ότι «μια πράξη, δεν έχει καμία σχέση με τα επακόλουθά της». Ο Τζον Χάργκριβς, είναι ο C, ο επικεφαλής ολόκληρης της υπηρεσίας, ο οποίος λατρεύει την εικόνα της Αφρικής που γνώρισε κάποτε αλλά ταυτόχρονα αρέσκεται να απολαμβάνει τη χλιδή του δυτικού τρόπου ζωής.

Ο Κορνίλιους Μίλερ, ένας από τους επικεφαλής της υπηρεσίας κρατικής ασφάλειας της Νότιας Αφρικής, γνωστός του Κάσελ από παλιά, και με τον οποίο έχει έρθει σε διενέξεις και εντάσεις, έχει καταφτάσει για να συνεργαστούν στην επιχείρηση Uncle Remus, μια επιχείρηση στην οποία συνεργάζεται η Βρετανία με τις ΗΠΑ και τη Νότια Αφρική. Παρά το πέρασμα τόσων ετών και την προσπάθεια του Μίλερ να δείξει πλέον μια άλλη εικόνα, ο Κάσελ δεν μπορεί να τον συμπαθήσει, γιατί ο Μίλερ, «δεν έχει μεν προκαταλήψεις αλλά ούτε και ιδανικά».

Μυθοπλασία και πραγματικότητα

Ο Γκράχαμ Γκρην υπήρξε πράκτορας των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο – στρατολογήθηκε από την αδελφή του, η οποία ήταν ήδη πράκτορας. Γνωρίζει, λοιπόν, την κατάσταση εκ των έσω και αυτό δίνει άλλη βαρύτητα στην αφήγηση. Όσο κι αν τα πρόσωπα του βιβλίου και η επιχείρηση στην οποία λαμβάνουν μέρος αποτελούν προϊόντα μυθοπλασίας, το σύνολο του κειμένου διαπνέεται από ιδιαίτερη πιστότητα. Συχνά, γίνεται μνεία σε πραγματικά πρόσωπα που διετέλεσαν αξιωματούχοι των μυστικών υπηρεσιών – προϊστάμενος του Γκράχαμ Γκρην ήταν ο Κιμ Φίλμπι, ίσως ο πιο διάσημος Βρετανός διπλός πράκτορας. Επιπλέον, μεγάλο μέρος τής δράσης του βιβλίου εξελίσσεται στην πόλη καταγωγής του συγγραφέα.

Ο Γκράχαμ Γκρην υπήρξε πράκτορας των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο – στρατολογήθηκε από την αδελφή του, η οποία ήταν ήδη πράκτορας.

Ο Γκρην κινείται σε έναν χώρο εξαιρετικά οικείο, του οποίου τις ιδιαιτερότητες γνωρίζει εις βάθος. Παίρνοντας στοιχεία από την πραγματικότητα και αξιοποιώντας τα με τον καλύτερο τρόπο, πλάθει με δεξιοτεχνία την ιστορία του και σκιαγραφεί έναν ήρωα ο οποίος περνάει από πολλές ψυχολογικές διακυμάνσεις. Έχει βιώσει τη μοναξιά και την αποξένωση, ως φυσικά επακόλουθα αυτού του παράξενου επαγγέλματος. Είναι σε ετοιμότητα ανά πάσα στιγμή, για κάθε ανατροπή και για κάθε εξέλιξη. Παλεύει με τη συνείδησή του και με τις αμφιβολίες του για το θεμιτό ή αθέμιτο των πράξεών του. Έχει αντιμετωπίσει ηθικά διλήμματα και κατάφερε να επιβιώσει, ελπίζοντας ότι δεν θα αργήσει η εποχή στην οποία θα ζει σαν κανονικός άνθρωπος. Προσπαθεί να μην έχουν οι πράξεις του ως γνώμονα την ελπίδα και την απελπισία. Γιατί αυτά τα δύο συναισθήματα αποσυντονίζουν τη σκέψη και έχουν ολέθρια αποτελέσματα. Τολμά να αγαπήσει και να αγαπηθεί, αν και ξέρει ότι «η αγάπη είναι εξίσου επικίνδυνη με το μίσος».

Ατομικό και συλλογικό καλό

Τι γίνεται όταν το χρέος απέναντι σε ένα επάγγελμα ή και στην ίδια τη χώρα σου, συγκρούεται με το χρέος απέναντι στον εαυτό σου ή στους ανθρώπους που αγαπάς; Αν η προδοσία προς κάποιον είναι μονόδρομος, ποιον επιλέγεις να προδώσεις;

Ο Γκράχαμ Γκρην γεννήθηκε στο Μπέρχαμστεντ της Αγγλίας το 1904 και πέθανε στην Ελβετία το 1991. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και το 1926 προσλήφθηκε στους Times. Εργάστηκε ως ανταποκριτής πολλών εφημερίδων και περιοδικών, καθώς και ως κριτικός θεάτρου και λογοτεχνίας. Ταξίδεψε σε πολλές χώρες, αρκετές από τις οποίες θα συναντήσουμε ως τόπο δράσης πολλών βιβλίων του. Η συγγραφή αποτελούσε για εκείνον μέσο διαφυγής, εκτόνωση και λύτρωση. Έγραψε πάνω από τριάντα μυθιστορήματα, καθώς επίσης ποιητικές συλλογές και ταξιδιωτικά κείμενα.

Υπάρχουν άνθρωποι που κάνουν το καθήκον τους χωρίς δεύτερη σκέψη κι άλλοι που αμφιβάλλουν διαρκώς για το σωστό ή το λάθος των αποφάσεών τους. Εκείνοι που δεν έχουν ποτέ ενοχές κι εκείνοι που υπολογίζουν πάντα τις επιπτώσεις που έχουν οι πράξεις τους σε τρίτους. Εκείνοι που, θελημένα ή αθέλητα, κατέληξαν ψυχροί και αδιάλλακτοι κι εκείνοι που βάζουν πάνω απ’ όλα τον άνθρωπο και την αξία της ύπαρξής του. Εκείνοι που αδιάκοπα αγωνιούν κι αμφιβάλλουν αλλά ταυτόχρονα ελπίζουν σε ένα αύριο όπου θα λείπουν οι απειλές κι ο φόβος. Εκείνοι που πιστεύουν στον άνθρωπο, στη μοναδικότητα της ύπαρξής του και παλεύουν γι’ αυτό. Μπορεί, βέβαια, ο ανθρώπινος παράγοντας, συχνά, να μπαίνει σε δεύτερη μοίρα, σε σχέση με το εθνικό συμφέρον, όμως σχεδόν πάντα, είναι εκείνος που, σε κάθε τι, κάνει τη διαφορά.

Η αφήγηση τελειώνει με τη φράση της Σάρας προς τον Κάσελ: «Σε παρακαλώ, μη σταματάς να ελπίζεις». Ελπίδα για απελευθέρωση από κάθε είδους δεσμά, για το τέλος του άγχους και του φόβου, για ανθρώπινους όρους ζωής, για επανένωση με αγαπημένα πρόσωπα.

Απολαύσαμε για άλλη μια φορά την εξαιρετική μετάφραση του κ. Αχιλλέα Κυριακίδη, η οποία συνοδεύεται από πολύ κατατοπιστικές σημειώσεις, για πρόσωπα, περιοχές, επιχειρήσεις κι οργανώσεις που αναφέρονται στο βιβλίο. Ένα βιβλίο προσεγμένο και καλαίσθητο.

* Η ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΟΥΚΟΥΛΗ είναι εκπαιδευτικός.

→ Στην κεντρική εικόνα: Ο Nicol Williamson και η Iman, στην κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου το 1979 σε σκηνοθεσία του Otto Preminger.

Ο ανθρώπινος παράγοντας
Γκράχαμ Γκρην
Μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης
Πόλις 2020
Σελ. 384, τιμή εκδότη €17,70

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ GRAHAM GREENE