Εξέχουσα μορφή των γαλλικών γραμμάτων, ο ελληνοεβραϊκής καταγωγής Αλμπέρ Κοέν (1895-1981) που έλαβε τελικά ελβετική υπηκοότητα, έγραψε μόνο στα γαλλικά παραδίδοντας σπουδαίο έργο με καίρια συμβολή στη διερεύνηση της εβραϊκότητας ως φυλετικής ταυτότητας και ευρύτερης κοσμοαντίληψης. Αποτυπώνοντας ανάγλυφα τη μεσογειακή, εβραϊκή κουλτούρα μέσα στη γαλλόφωνη λογοτεχνία επιβάλλει και επικυρώνει την εβραϊκή παρουσία με τον πιο εμπνευσμένο και αριστοτεχνικό τρόπο μέσ' από έργα, που εγγράφονται στο πάνθεον των κλασικών. Γεννημένος στην Κέρκυρα από εβραίους γονείς, διατηρεί μνήμες από την ανθρωπογεωγραφία και το ελληνικό τοπίο, που όμως η λογοτεχνική του φαντασία μετουσιώνει σε μια άλλης τάξεως πραγματικότητα. Η κοινότητα των σεφαραδιτών εβραίων, με την ιδιομορφία της ξεχωριστής κουλτούρας και κοσμοθέασης, κατέχει περίοπτη θέση στη λογοτεχνία του και είναι η σταθερά που επανέρχεται στη γραφή του.

Γεννημένος στην Κέρκυρα από εβραίους γονείς, διατηρεί μνήμες από την ανθρωπογεωγραφία και το ελληνικό τοπίο, που όμως η λογοτεχνική του φαντασία μετουσιώνει σε μια άλλης τάξεως πραγματικότητα. Η κοινότητα των σεφαραδιτών εβραίων, με την ιδιομορφία της ξεχωριστής κουλτούρας και κοσμοθέασης, κατέχει περίοπτη θέση στη λογοτεχνία του και είναι η σταθερά που επανέρχεται στη γραφή του.

Στο Σολάλ (1930), που ανήκει στα μείζονα έργα του Κοέν κι ένα μέρος του εξελίσσεται στην Κεφαλονιά, αυτή η κοινότητα δίνει τον τόνο και παρεμβαίνει σε κρίσιμες στιγμές κατευθύνοντας την τροπή της ιστορίας. Εμβληματικές παρουσίες είναι οι πέντε θείοι του πρωταγωνιστή, επονομαζόμενοι σκωπτικά και Γενναίοι, που συμπυκνώνουν και αποκρυσταλλώνουν πάνω τους τον πολυσχιδή εβραίο της διασποράς, έναν τύπο που αποδίδεται από τον συγγραφέα με σπαρταριστές σατιρικές πινελιές αλλά και με άφθονη στοργή. Οι Γενναίοι, μέσ' από τις αντιφάσεις και τις πολύπτυχες προσωπικότητές τους, αποτυπώνουν κωμικά το στερεότυπο του εβραίου και ισοφαρίζουν με τα εξωφρενικά καμώματά τους το υπερβολικό δράμα της πλοκής χαρίζοντας ένα αίσθημα ισορροπίας.

Γιος του ραβίνου της Κεφαλονιάς, ο πρωταγωνιστής Σολάλ είναι ένα νεαρό αγόρι που προκαλεί αίσθηση με την ομορφιά και την εξυπνάδα του. Σε ηλικία μόλις 16 ετών γοητεύει τη γυναίκα του Γάλλου πρόξενου και διαφεύγει μαζί της στην Ιταλία. Από κει και πέρα, ανοίγεται μπροστά του ο δρόμος για τη δύση και για την κατάκτησή της, «έξω από το πλαίσιο της εβραϊκής κοινότητας, υπερβαίνοντας το φραγμό και την επιταγή της ενδογαμίας». Ταγμένος στην περιπέτεια και την περιπλάνηση, ο Σολάλ ερωτεύεται παράφορα και αχαλίνωτα προκαλώντας πάθη και σκάνδαλα. Δίνεται στον έρωτα ολόψυχα και μετέχει σε μια ερωτική οδύσσεια γεμάτη ένταση. Οι αριστοκράτισσες ερωμένες του, όλες ευρωπαίες, έχουν πρόσβαση σε υψηλά κλιμάκια εξουσίας και τον οδηγούν σε αξιώματα και τιμές. Ο Σολάλ δε διστάζει να αφεθεί στον έρωτα. Ερωτεύεται σα να μην υπάρχει αύριο και δεν αναγνωρίζει όρια κι απαγορεύσεις. Οι παραφορές του είναι παροιμιώδεις και οι αβρές ερωμένες παρασύρονται μαζί του σε μια δίνη πρωτόγνωρων συγκινήσεων. Μεγάλης έντασης αλλά μάλλλον σύντομης διάρκειας, τα θυελλώδη αυτά αισθήματα κάποια στιγμή υποχωρούν για να αναζωπυρωθούν και πάλι στη συνέχεια με κάποια άλλη αφορμή. Με την ορμή που τον διακρίνει, ο Σολάλ γίνεται, στο μεταξύ, βουλευτής και μετέπειτα υπουργός αλλά παράλληλα βιώνει έναν εσωτερικό διχασμό, που τον σπαράσσει.

Καθώς ωριμάζει, αρχίζει να τον απασχολεί όλο και περισσότερο η μοίρα του κατατρεγμένου του λαού, που αυτός, πολιτογραφημένος ευρωπαίος πια, έχει απαρνηθεί. Η επεισοδιακή επίσκεψη των θείων του από τη μακρινή Κεφαλονιά των παιδικών του χρόνων αναζωπυρώνει το εβραϊκό στοιχείο μέσα του και τον οδηγεί σε μια ριζική αναθεώρηση της μέχρι τότε στάσης του. Οι εβραϊκές καταβολές του, που απωθούσε και ξεχνούσε, γίνονται αίφνης ο πιο καίριος προβληματισμός του και τον προσανατολίζουν σε μια καινούρια αυτοσυνείδηση. Αυτό που προέχει πια είναι να διασώσει τον εβραϊκό του πυρήνα και να περιφρουρήσει αυτήν την αρχέγονη ταυτότητα, που του δίνει υπόσταση.

Ο Αλμπέρ Κοέν γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1895. Το 1914 πηγαίνει στη Γενεύη για να παρακολουθήσει σπουδές νομικής και φιλολογίας. Το 1919 αποκτά την ελβετική υπηκοότητα. Με την κήρυξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου καταφεύγει στο Μπορντό και στη συνέχεια στο Λονδίνο. Εκ μέρους της «Εβραϊκής Επιτροπής για την Παλαιστίνη» του ανατίθεται να αναλάβει την επικοινωνία με τους εκπροσώπους των εξόριστων εβραϊκών κοινοτήτων. Το 1947 επιστρέφει στη Γενεύη και λίγα χρόνια αργότερα (το 1957), αρνείται να αναλάβει τη θέση του πρέσβη του Ισραήλ για να αφοσιωθεί στο συγγραφικό του έργο. Tο πρώτο του βιβλίο εκδίδεται από τις εκδόσεις Gallimard, εμφανίζεται στην εκπομπή του Bernard Pivot στην τηλεόραση και το περιοδικό «Magazine Litteraire» του αφιερώνει το εξώφυλλο ενός τεύχους του. Πεθαίνει στη Γενεύη στις 17 Οκτωβρίου 1981.

Στην πορεία του προς την κατάκτηση της κορυφής, ο Σολάλ έδειξε τόλμη και αποφασιστικότητα. Η αναμφίβολη ευφυία του και το επικοινωνιακό του ταλέντο έπαιξαν ρόλο στην αναρρίχησή του, ενώ οι παθιασμένοι έρωτες του έδωσαν την αναγκαία προωθητική δύναμη και το καύσιμο για να προχωρήσει άφοβα προς τον σκοπό του. Οι γυναίκες που συνάντησε, του παρείχαν απλόχερα αγάπη και αποδοχή, μολονότι ήταν ένας ξένος, και τον έκαναν κοινωνό, μέτοχο και τέκνο της δυτικής κουλτούρας, που πάντα θαύμαζε από τη θέση του «άλλου».

Ωστόσο, η βαριά μοίρα της εβραϊκότητας ποτέ δεν σβήνει από μέσα του και από ένα σημείο και μετά, γίνεται η μόνιμη έγνοια του. Η διαχείριση μιας ταυτότητας με αντιθετικά και συγκρουόμενα στοιχεία είναι η πρόκληση που θέτει σε δοκιμασία την προσωπικότητα του Σολάλ. Απέναντι στον λαό του νιώθει ενίοτε ένοχος ή υπόλογος και προσπαθεί να αντισταθμίσει με προσφορές και παροχές. Απέναντι στους συγγενείς του, που είναι περήφανοι και ακραιφνείς εβραίοι («καλά εγκατεστημένοι μέσα στην ταυτότητά τους, δίχως καμία διάθεση να την αμφισβητήσουν»), νιώθει ανάμεικτα αισθήματα, ντροπής αλλά και τρυφερότητας. Αισθάνεται πως κατά καιρούς τον εκθέτουν με τα αλλόκοτα φερσίματά τους αλλά και δεν παύει να τους τιμά και να τους γνοιάζεται με γνήσιο ενδιαφέρον. Η μοίρα του τον τοποθετεί στο επίκεντρο μιας συνειδησιακής σύγκρουσης, απ' την οποία προσπαθεί να βγει αλώβητος. Ο Σολάλ δεν πιστεύει στον θεό αλλά θαυμάζει και σέβεται βαθιά τα ηθικά ερείσματα του εβραϊκού θρησκευτικού νόμου. Για τους συμπατριώτες του, είναι μια περίπου μεσσιανική παρουσία και φέρει το σημάδι της δωρεάς αλλά ο ίδιος αρνείται να επωμιστεί έναν τέτοιο ρόλο και παραμένει πάντα συγκρατημένος και γειωμένος, μακριά από προσδοκίες που τον αφήνουν αδιάφορο.

Αριστουργηματική η μετάφραση της Οντέτ Βαρών-Βασάρ, αναδεικνύει με λεπτότητα ακόμα και τις πιο αδιόρατες αποχρώσεις φτιάχνοντας ένα πλούσιο και εύχυμο κείμενο.

Το ύφος του κειμένου σφύζει κι αυτό από τη ζωτική δύναμη που χαρακτηρίζει τον πρωταγωνιστή. Κατά τόπους γίνεται ζωηρά λυρικό, απροσχημάτιστα ποιητικό κι ενθουσιώδες, με εξάρσεις που το κάνουν γνήσια απολαυστικό. Εκεί όπου εμπλέκονται οι θείοι του Σολάλ, οι σκηνές είναι ακραιφνώς κωμικές, ποικιλμένες με γκροτέσκα στοιχεία, που δίνουν και μια άλλη, εντελώς απρόβλεπτη διάσταση. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εκτεταμένοι εσωτερικοί μονόλογοι των προσώπων σε στιγμές φόρτισης, όπου αποδίδεται ανάγλυφα η ένταση και η πίεση μέσ' από χειμαρρώδεις, ονειρικές ροές λόγου, που παρασύρουν στο διάβα τους απροσδόκητα κομμάτια και ξέφτια, αποσπασμένα από το ασυνείδητο.

Αριστουργηματική η μετάφραση της Οντέτ Βαρών-Βασάρ, αναδεικνύει με λεπτότητα ακόμα και τις πιο αδιόρατες αποχρώσεις φτιάχνοντας ένα πλούσιο και εύχυμο κείμενο. Εκτενές και προσεγμένο το επίμετρο της μεταφράστριας προσανατολίζει τον αναγνώστη στο κοενικό έργο και προσφέρει ερμηνευτικά κλειδιά.

* Η ΝΙΚΗ ΚΩΤΣΙΟΥ είναι φιλόλογος.

Σολάλ
Albert Cohen
Μτφρ. Οντέτ Βαρών-Βασάρ
Εξάντας 2019
Σελ. 602, τιμή εκδότη €22,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ALBERT COHEN