Το θέατρο στο Φιόρο του Λεβάντε

«Το μικρό νησί του Σολωμού και του Κάλβου αναδεικνύεται
ως εφάμιλλος τόπος καλλιέργειας της τέχνης του Διονύσου και της ιταλικής όπερας
όχι μόνο με άλλα ελληνικά αστικά κέντρα σαν την Ερμούπολη και την Πάτρα
αλλά και με συγκρίσιμες πόλεις της απέναντι Ιταλίας... »
Βάλτερ Πούχνερ

Ο Διονύσης Μουσμούτης καταθέτει τον καρπό μιας επίπονης έρευνας που ξεκίνησε το 1998, που έδωσε στη δημοσιότητα κάποιους πρώτους καρπούς το 2000 (Το θέατρο στην πόλη της Ζακύνθου 1860-1953) και αισίως απαρτιώθηκε φέτος σ’ ένα καλαίσθητο δίτομο έργο 986 σελίδων εντός κασετίνας από τις εκδόσεις Πλέσσα, με τίτλο Το Θέατρο στη Ζάκυνθο τον 19ο αιώνα, Μουσική ζωή και Λαϊκά θεάματα. Πρόκειται για μιαν εκτεταμένη ιστορία των παραστάσεων στη Ζάκυνθο από το 1801 έως το 1900, με αρχειακό υλικό τεκμηρίωσης, προγράμματα θεατρικών παραστάσεων και ανέκδοτες φωτογραφίες από ελληνικά κρατικά ή ιδιωτικά αρχεία, λαογραφικές μαρτυρίες για θεάματα λαϊκού θεάτρου (παλαιστές, μάγους, μαριονέτες, ταχυδακτυλουργούς, ιπποδρόμια, Ομιλίες, που συνεχίζονται έως και τα καλοκαίρια της περιόδου 1965-1979), καθώς και ανέκδοτα έγγραφα από το αρχειοφυλακείο Ζακύνθου για μουσικές εκδηλώσεις, συναυλίες, ρεσιτάλ, Φιλαρμονική. Έπεται και αντίστοιχο πόνημα του Διονύση Μουσμούτη για το θέατρο στη Ζάκυνθο του εικοστού αιώνα.

Ζάντε, μια ζωντανή θεατρική παράδοση

Οι πρώτες ερασιτεχνικές παραστάσεις μαρτυρούνται στον 17ο αιώνα: το 1671, μετά από μια θανατηφόρα επιδημία πανώλης, φαίνεται πως υπήρξε θεατρική δραστηριότητα στη Ζάκυνθο, με τη διαφορά πως ακόμη η θεατρική τέχνη εντασσόταν στους τρόπους δημόσιας ψυχαγωγίας των υποτελών στη Γαληνοτάτη περιοχών.

Βεβαίως, η θεατρική ιστορία των Επτανήσων ξεκινά από την Κέρκυρα του 1526. Μαρτυρείται η παράσταση της ιταλικής κωμωδίας Fanciulla του Petro Semitecolo στην Κέρκυρα του 1583. Προθεατρικές εκδηλώσεις, δημόσια θεάματα και χοροεσπερίδες (banchetti d’onore), ιππικοί αγώνες, γκιόστρες και καρναβάλια συνθέτουν μια θεατρική πραγματικότητα αρκετά δραστήρια, για τέσσερις περίπου αιώνες. Ο λαός συμμετείχε σε πλειάδα τέτοιων εκδηλώσεων, εξισορροπώντας τον ταξικό παραγκωνισμό του μέσα στα πλαίσια της δυτικής κατοχής. Οι πρώτες ερασιτεχνικές παραστάσεις μαρτυρούνται στον 17ο αιώνα: το 1671, μετά από μια θανατηφόρα επιδημία πανώλης, φαίνεται πως υπήρξε θεατρική δραστηριότητα στη Ζάκυνθο, με τη διαφορά πως ακόμη η θεατρική τέχνη εντασσόταν στους τρόπους δημόσιας ψυχαγωγίας των υποτελών στη Γαληνοτάτη περιοχών. Το 1646 εκδόθηκε στη Βενετία το θρησκευτικό δράμα «Ευγένα» του ζακυνθινού Θεόδωρου Μοντσελέζε, γραμμένη σε επτανησιακή διάλεκτο με στοιχεία γλωσσικά από την Κρήτη και την Ιταλία και επηρεασμένη από ευρωπαϊκά κείμενα. Ακολούθησαν παραστάσεις της Ιφιγένειας εν Ληξουρίω του Κατσαΐτη, της Κωμωδίας των ψευτογιατρών του Ρούσμελη και του Χάση του Γουζέλη, ενώ το λαϊκό θέατρο εκπροσωπείται από τις Ομιλίες, εμπνευσμένες από το κρητικό δράμα της Αναγέννησης, τα ευρωπαϊκά ρομάντζα του 19ου αιώνα, το κωμειδύλλιο και τα δρώμενα και τις μεταμφιέσεις των Απόκρεω, δηλαδή εμμέσως από την Commedia dell’ Arte. Η ηθογραφική θεατρική παραγωγή (Drame de Moeurs) της Επτανήσου είναι ακόμη αναγνωρίσιμη σήμερα.

Αναζητώντας στέγη για την Τέχνη

Το 1728, στο Κάστρο της Ζακύνθου, ενετοί αξιωματούχοι και ζακυνθινοί nobiles ιδρύουν θέατρο τριακοσίων θέσεων, που επιβιώνει έως το 1790 με τις κυρίες ως «καλλονάς εν τοις θεωρείοις», ενώ στον Αιγιαλό ιδρύεται, το 1780, ξύλινο θέατρο και το 1813 ιδρύεται η «Nobile Società Fillodrammatica del Zante», που ζητά χρηματοδότηση για την ίδρυση του «Teatro dei Filopatrii», ώστε να υπηρετηθεί το ζήτημα του αλύτρωτου Γένους. Το 1822 η «Συντροφιά των Ευγενών» ιδρύει το θέατρο «Adam» προς τιμήν του Άγγλου ύπατου αρμοστή του νησιού, κτίριο που κατεδαφίστηκε το 1834. Δύο χρόνια μετά εγκαινιάστηκε το επιβλητικό θέατρο ιταλικής σκηνής «Απόλλων», όπου στεγάστηκε, στα πρώτα θεατρικά βήματα του νησιού, η αγάπη των ζακυνθινών για την όπερα: από τον Ναμπούκο και τον Τροβατόρε του Βέρντι (1858, πέντε χρόνια μετά την παγκόσμια πρεμιέρα του) έως το Τελευταία ημέρα του Μεσολογγίου του (σχεδόν άγνωστου) Βιβιάνι και από τον Μπελίνι, τον Τσιμαρόζα και τον Λεονκαβάλλο έως τον Ντονιτσέτι και τον Καρρέρ. Βαρύτονοι, νέες καλλιτέχνιδες, μουσουργοί και μουζικάντηδες ξαναζωντανεύουν στα μάτια μας μέσα από προγράμματα παραστάσεων, κριτικές, αναφορές στα δρώμενα της εποχής, περιηγητικά κείμενα, επίσημα έγγραφα και αλληλογραφία των θεατρώνων, συμβόλαια και θεατρικούς κανονισμούς. Η ενάργεια της παρουσίασης του κύριου Μουσμούτη είναι αξιοθαύμαστη.

Η Ζάκυνθος, 19ος αιώνας

Πλουσιότατο θεατρικό υλικό έως τον 19ο αιώνα

Πριν από την ελληνική Επανάσταση του ’21 ο Κάλβος, υπό την επιρροή του Ούγο Φώσκολο και του Αλφιέρι, είχε γράψει τρία θεατρικά έργα: «Ιππία», «Θηραμένης» και «Δαναΐδες».

Πριν από την ελληνική Επανάσταση του ’21 ο Κάλβος, υπό την επιρροή του Ούγο Φώσκολο και του Αλφιέρι, είχε γράψει τρία θεατρικά έργα: Ιππία, Θηραμένης και Δαναΐδες. Σε λόγια γλώσσα έγραψαν και ο Γουζέλης και ο Μάτεσις: η επίσημη γλώσσα της λογοτεχνίας τελούσε υπό την επιρροή του Κοραή, αλλά το ύφος απλουστεύτηκε και στο θεατρικό κείμενο εισέβαλαν στοιχεία προφορικής γλώσσας του λαού και λαϊκού ύφους, έως την εποχή της Αυτοβιογραφίας της Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου (1801-1832) και του τρίπρακτου έργου της Φιλάργυρος. Η Μουτζάν Μαρτινέγκου καταγόταν από ισπανική οικογένεια και ανήκε στο «χρυσό βιβλίο» της ιονικής αριστοκρατίας. Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1801 και πέθανε αμέσως μετά τη γέννηση του γιου της, το 1832. Έγραψε θεατρικά έργα στα ελληνικά αλλά και στα γαλλικά, όπως Η Μήτηρ μου, μετέφρασε αποσπάσματα από τον Όμηρο στα νέα ελληνικά και έγραψε τραγωδίες στα ιταλικά και το σπουδαίο έργο Φιλάργυρος, επηρεασμένη από τον Μολιέρο. Στην άνοδο της δημώδους γλώσσας σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν ο σολωμικός κύκλος και η διδασκαλία του Μαρτελάου, που αμφότεροι επηρέασαν τον Μάτεσι, τόσο στον Βασιλικό του όσο και σε πλειάδα μεταφράσεών του (Πενθερά του Τερέντιου, Σελεστίνα του Φερνάντο δε Ρόχας, Δον Κάρλος του Schiller και Οικογενειάρχης του Ντιντερό). Μέχρι την εποχή της επανένωσης των Επτανήσων με την κυρίως Ελλάδα θα γραφούν και θα παρασταθούν και άλλα θεατρικά έργα, που θα σώζονταν εάν είχαν σωθεί τα Αρχειοφυλακεία της Κεφαλονιάς, της Λευκάδας και της Ζακύνθου.

Εξώφθαλμος νεοκλασικισμός

Επιφανειακά τα θέματα ήσαν μεγαλεπήβολα, εξιδανικευμένα, μακράν της καθημερινής εμπειρίας του υπόδουλου ελληνισμού, περισσότερο δε πρόδιδαν το γαλλικό ή ευρύτερα δυτικοευρωπαϊκό πρότυπό τους.

Η αρχαία Ελλάδα, η Ευρώπη του Διαφωτισμού και τα διδάγματα του Καθαρού Λόγου συνέθεταν την έννοια της Προόδου στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα. Στη ζακυνθινή σκηνή παίζονται τόσο ελληνικά όσο και ξένα έργα (Pastor Fido του Giambattista Guarini, Ζήνων, Παμέλα Ψεύτης και Μοναχή γυναίκα του Γκολντόνι, Ερωφίλη του Κορνάρου, Θυέστης, Κωμωδία των ψευτογιατρών του Σαβόγια Ρούσμελη, Το Ιντερμέδιο της κυρά-Λιάς, ο Γύπαρις, οι Μοραΐται, ο Αμύντας του Μόρμορη βασισμένος στο πρότυπο του Τορκουάτο Τάσο και μεταφράσεις του Μεταστάσιο από τον Ιωάννη Καντούνη, το ρομαντικό γκροτέσκο έργο Κακάβα του Καραντζά, ο Χάσης του Δημητρίου Γουζέλη, ο Τιμολέων και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος του Ζαμπέλιου, η Πολυξένη του Ιάκωβου Ρίζου-Νερουλού, ο Ορέστης, η Αντιγόνη και ο Αγαμέμνων του Αλφιέρι, η Ανδρομάχη του Ρακίνα, ο Βίαιος θάνατος και ο Γιατρός παρά τη θέλησή του του Μολιέρου, ο Δημοφόντης του Μεταστάσιο και ο Μωάμεθ του Βολταίρου, υπό την αιγίδα της Ιόνιας Ακαδημίας, αλλά και η Εκάβη του Ευριπίδη και ο Βασιλικός του Μάτεσι. Το αρχαίο ελληνικό δράμα επηρέασε το διάδοχό του νεοελληνικό θέατρο μέσω μιας μορφής «αντιδανείου», δηλαδή μεταλαμπάδευσης του γαλλικού και γερμανικού νεοκλασικισμού του 19ου αιώνα στη χώρα μας. Όλες οι μεταφράσεις ευρωπαϊκών έργων των 17ουκαι 18ου αιώνων στις ελληνόφωνες περιοχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας έγιναν για κοινωνικοπολιτικούς κυρίως, και όχι για καλλιτεχνικούς λόγους. Ενώ ακόμη η Ελλάδα βρισκόταν υπό τουρκική κατοχή, ο απόηχος της Γαλλικής Επανάστασης συνέτεινε στην εθνική συνειδητοποίηση στα μέσα του 18ου αιώνα, κι αυτό έγινε εμφανές στη θεατρική παραγωγή των ενετοκρατούμενων Επτανήσων και της Κρήτης. Επιφανειακά τα θέματα ήσαν μεγαλεπήβολα, εξιδανικευμένα, μακράν της καθημερινής εμπειρίας του υπόδουλου ελληνισμού, περισσότερο δε πρόδιδαν το γαλλικό ή ευρύτερα δυτικοευρωπαϊκό πρότυπό τους. Ανάμεσα στο 1830 και το 1860, ο Νικόλαος Λάσκαρις αναφέρει ερασιτεχνικές παραστάσεις του Γκολντόνι στη Ζάκυνθο, στην Κεφαλονιά και στα Κύθηρα. Μετά από την Απελευθέρωση μεταφράστηκαν τα έργα του Γκολντόνι Vero Amico, Pamela nubile, και στην Αθήνα, το 1838, τα έργα Il burbero benefico, Gli innamorati, La finta ammalata, La scozzeze, La moglie saggia και Locandierra. Η εμπειρική πραγματικότητα ταίριαζε στις θεματολογικές επιλογές συγγραφέων που ανήκαν σε ένα νεοεμφανιζόμενο έθνος. Πιο συγκεκριμένα, το 1818 ο Αντώνιος Μάτεσις εμφανίστηκε στη λογοτεχνική σκηνή και το 1821, έτος θανάτου του Ναπολέοντα και κήρυξης της Ελληνικής Επανάστασης, έγραψε το πανηγυρικό δοκίμιο Δια την Απελευθέρωσιν της Ελλάδος. Το 1828 ο Μαντζόνι συνέθεσε το έργο του Gli promessi sposi και το 1830 ο Μάτεσις παρουσίασε το έργο του Βασιλικός. Στην ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου η κωμωδία για έναν αιώνα παρέμεινε προσδεδεμένη στο άρμα του Γκολντόνι.

Μακριά από την τυραννία της Γαληνοτάτης

Όπως ήταν φυσικό, το νεοσύστατο κράτος μιμήθηκε τους κλασικούς και τους σύγχρονούς του Ευρωπαίους δημιουργούς. Θέατρο ανοιχτών χώρων, δημοκρατικό θέατρο. Αλλά και βαθιά ριζωμένος ακαδημαϊσμός, με σύμπλεγμα κατωτερότητας έναντι των ευρωπαίων.

Με την παρακμή της Βενετίας, στις αρχές του δέκατου όγδοου αιώνα, το θέατρο στα Επτάνησα παρήκμασε επίσης. Ο παραδοσιακός τύπος δράματος είχε, εκεί, τον χαρακτηριστικό τίτλο «γκιόστρα» και παρέπεμπε στο δημώδες υπαίθριο ενετικό θέατρο [1]. Το διαλεκτικό πνεύμα του Διαφωτισμού φαίνεται στον Αμύντα που μετέφρασε ο Γεώργιος Μορμόρης. Η ιταλική –μίμηση της ιταλικής– operabuffa πρωτοεμφανίστηκε στην Κέρκυρα το 1733, την εποχή κατά την οποία ο Ρήγας Φεραίος μετέφραζε την Ολυμπιάδα του Μεταστάσιο στη Βιέννη υπό τον ελληνικό τίτλο Τα Ολύμπια. Το 1779 μεταφράστηκε ο Μεταστάσιο: Αρταξέρξης, Αδριανός εν Συρία, Συμπάθεια Δημητρίου προς Τίτον, Σιρόης, Κάτων εν Ιτίκη. Το 1754, ο Πολυζώης Λαμπανιτζιώτης μετέφρασε τον Δημοφάντη και τύπωσε στη Βιέννη τα έργα: Pamela nubile, La famiglia dell’ antiquario και Vedova scaltra του Γκολντόνι. Ο Νικόλαος Γλυκύς εξέδωσε την Bottega del caffè. Το 1794, το έργο Il padre di famiglia του Goldoni δημοσιεύεται από τον Λαμπανιτζιώτη στη Βιέννη υπό τον ελληνικό τίτλο: Kαλός οικοκύρης. Μεταξύ 1800 και 1820 αναδημοσιεύθηκαν Το καφενείον (La bottega del caffè) και Η Αρετή της Πάμελας (Pamela nubile). Το 1817 το έργο Pamela Marinata (Πάμελα Ύπανδρος), το 1818 το έργο L’ amor paterno (Η πατρική αγάπη) και η Vedova scaltra (Η Πανούργος Χήρα), μεταφράστηκαν από τη Μυρτώ Σακελλαρίου. Στην περίοδο 1829-1839, ο Κορνέιγ θεωρούνταν εφάμιλλος, αν όχι ανώτερος, του Σαίξπηρ, ενώ παρέμενε το πρότυπο ενός νέου είδους μιμήσεως που ανέσυρε την ελληνορωμαϊκή παράδοση και την επιστράτευε στη δραματουργία. Στις αρχές της δεκαετίας του 1830 η μισή Ελλάδα ήταν ελεύθερη. Ο ίδιος ο Ουγκώ με την «εσπανιολάδα» του, τον Ηernani, είχε καταφερθεί κατά της Γαλλικής Ακαδημίας. Στο έργο αυτό έχουμε αιματοχυσίες επί σκηνής α-λα-Σαίξπηρ, χωρίς τήρηση των κλασικιστικών προτύπων. Όπως ήταν φυσικό, το νεοσύστατο κράτος μιμήθηκε τους κλασικούς και τους σύγχρονούς του Ευρωπαίους δημιουργούς. Θέατρο ανοιχτών χώρων, δημοκρατικό θέατρο. Αλλά και βαθιά ριζωμένος ακαδημαϊσμός, με σύμπλεγμα κατωτερότητας έναντι των ευρωπαίων. (Tα στοιχεία αυτά αντλώ, ο υποφαινόμενος, από την ανακοίνωσή μου: «Ευρωπαϊκές επιρροές στο ελληνόφωνο θέατρο κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και μετά από την Απελευθέρωση», στο διεθνές συνέδριο της Αβινιόν «Θέατρο των Μειονοτήτων» – Théâtre des Minorités, Avignon, 2000).

Η αμερικανίδα σοπράνο Αβόνια Μπόνεϋ στην Τραβιάτα (1880) και ο Διονύσιος Ταβουλάρης στον ρόλο του Άμλετ (1882).

Μετεπαναστατική περίοδος

Στη διάρκεια του 18ου αιώνα, η Ρωσία παρεισέφρησε στην πολιτική ζωή των Επτανήσων (1799) και η Ιόνιος Ακαδημία ιδρύθηκε το 1898, λίγο πριν από την άφιξη των Γάλλων.

Στη διάρκεια του 18ου αιώνα, η Ρωσία παρεισέφρησε στην πολιτική ζωή των Επτανήσων (1799) και η Ιόνιος Ακαδημία ιδρύθηκε το 1898, λίγο πριν από την άφιξη των Γάλλων. Το 1809 ο Σατωβριάνδος κατέγραψε την Πορεία του και το 1812 ο Ναπολέων αναμείχθηκε στην πολιτική της Τουρκίας. Μετά από το Συνέδριο της Βιέννης (1815) τα Επτάνησα μετατράπηκαν σε βρετανικό προτεκτοράτο και ο Κωνσταντίνος Οικονόμου ο εξ Οικονόμων μετέφρασε τον Φιλάργυρο του Μολιέρου στα Ελληνικά, δίνοντάς του τον τίτλο Ο Ξηνταβελόνης. Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος επηρεάστηκε από τους Γάλλους Ιδεολόγους, όπως και ο Μάτεσις στον Βασιλικό του: εδώ πρότυπο είναι ο Σίλερ, παρόλο που ο ήρωάς του, ο Γερασιμάκης, κρατά αποστάσεις από τον τύπο της «Λουίζα Μίλερ». Επίσης, έχουν εντοπιστεί επιρροές από το ισπανικό θέατρο στον Μάτεσι, και συγκεκριμένα από το έργο Kalliste et Melibée του Φερνάντο δε Ρόχας, και από ένα μεσαιωνικό έργο του 1499, τη Σελεστίνα, αγνώστου συγγραφέως.

Ο Αλφιέρι ήταν ιδεώδης ως πρότυπο κατά τη μετεπαναστατική περίοδο, καθώς στη σύνθεση των έργων του επιστρατεύει την αρχαιότητα, τη Βίβλο και το ευρωπαϊκό ιστορικό παρελθόν. Χαρακτηριστική της δραματουργίας αυτής της περιόδου ήταν η αφοσίωση στον Μεγάλο Σκοπό της Απελευθέρωσης. Μεταφράστηκαν τότε ο Βολταίρος, ο Αλφιέρι και, κυρίως, ο Γκολντόνι, που προσφερόταν επίσης γι’ αυτόν. Μεταξύ 1856 και 1857 ο θίασος Μένανδρος του Διονύσιου Ταβουλάρη –ενός εκ των ιδρυτών του νεοελληνικού θεάτρου και διαπρεπούς ερμηνευτή σαιξπηρικών ρόλων– έκανε υπαίθριες περιοδείες στη Ζάκυνθο με έργα του Γολδόνη, όπου τους γυναικείους ρόλους υποδύονταν άντρες και όπου χρησιμοποιούνταν λάμπες λαδιού. Εκείνη την εποχή πέθανε και ο Διονύσιος Σολωμός, ενώ το 1859 ιδρύθηκε η Φιλαρμονική Εταιρεία Ζακύνθου και στο θεατρικό στερέωμα κυριάρχησε ο Διονύσιος Ρώμας.

Ένα έργο ζωής για τον γενέθλιο τόπο

Η θεατρική παραγωγή στον τόπο μας, ιδιαίτερα στα ξεκινήματά της, υπήρξε φτωχή. Για το επτανησιακό θέατρο έχουν εκπονηθεί αμέτρητες μελέτες και διατριβές, όπως, π.χ., το Ημερολόγιον Αντωνίου Μελισσηνού του Κεφαλλήνος από τις εκδόσεις «Οι Φίλοι του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων» και μεμονωμένες μελέτες του Σπύρου Μοντσενίγου, του Διονυσίου Ρώμα, του Λεωνίδα Ζώη, του Νίκου Βαρβιάνη και άλλων, καθώς και σημειώσεις του Μελισσηνού. Ο «ζακυνθινoαθηναίος» μελετητής Διονύσης Μουσμούτης επιχειρεί να παρουσιάσει την αλληλεπίδραση αυτή στο μεγάλο του έργο, τη χορηγία για την έκδοση του οποίου είχε αρχικά αναλάβει –χωρίς τελικά να πραγματοποιήσει- το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Ζακυνθίων. Είναι φανερό ότι χωρίς τη νοσταλγία και την αγάπη του συγγραφέως δεν θα ήταν πραγματοποιήσιμη μια τέτοια κοπιώδης έκδοση.

Η εξονυχιστική μελέτη του κύριου Μουσμούτη έρχεται ως επιστέγασμα αυτής της προϊστορίας μελετών, ώστε να αποδώσει τη θεατρική ιστορία των Επτανήσων με γλαφυρό τρόπο, εστιάζοντας στον 19ο αιώνα.

Στο έργο του κύριου Μουσμούτη περιλαμβάνονται μαρτυρίες για τη θεατρική ζωή του Teatro dei Filopatrii, του Teatro dei Parnassiani, του θεάτρου «Απόλλων» και του θεάτρου «Φώσκολος». Ο μελετητής καταγράφει τα ιστορικά στοιχεία που μαρτυρούν πολιτικό ανταγωνισμό μέσα στην ίδια την αίθουσα του μελοδράματος, στα πλαίσια μιας έντονα ταξικής κοινωνικής δομής. Ο αριθμός των νέων παραστάσεων όπερας έφτανε τις δέκα ετησίως, ενώ σημαντική θέση κατείχε η εκκλησιαστική μουσική, σε μια δυτικίζουσα εκδοχή της, σ’ ένα πολυφωνικό μουσικό ιδίωμα που στηλιτεύθηκε από μουσικοκριτικούς (λ.χ. Μελισσηνός). Όπως και να έχει, η αλληλεπίδραση της κοσμικής, θύραθεν μουσικής και του εκκλησιαστικού ιδιώματος υπήρξε έντονη. Το secularis στοιχείο που διακρίνει το ζακυνθινό κοινό παρατίθεται με ένταση και αισθησιασμό: από την τζιντζιμπίρα με βύσσινο και τους περιπάτους μέχρι τις ρούγες του νησιού και τη Στράτα Μαρίνα, από «τον καλλιτεχνικώτατον κόλπον όστις ως κύμα καταπνίγον την αιδώ υπερχειλίζει της εσθήτος το όριον» μιας καλλονής προερχόμενης από την «άι λάιφ» του νησιού, έως την «πρετανσιόν» των ψευτοκουλτουριάρηδων και την έντονη «φαομάρα» ανάμεσα στους θεατές, το δίτομο αυτό έργο δεν καλύπτει μόνο το καλλιτεχνικό ρεπερτόριο, αλλά αποκαλύπτει και τις πολιτικές παραμέτρους των δραστηριοτήτων της σκηνικής τέχνης και των αντιπαραθέσεων ανάμεσα στους παράγοντες που τη θεράπευαν. Η εξονυχιστική μελέτη του κύριου Μουσμούτη έρχεται ως επιστέγασμα αυτής της προϊστορίας μελετών, ώστε να αποδώσει τη θεατρική ιστορία των Επτανήσων με γλαφυρό τρόπο, εστιάζοντας στον 19ο αιώνα.

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.

[1] Η Γκιόστρα της Ζακύνθου έχει χαρακτηριστική θεατρική δομή, γι' αυτό και μπορεί κάλλιστα να υπαχθεί στα είδη «επιτελέσεως» θεατρικού χαρακτήρα που μαρτυρούνται στον ελλαδικό χώρο: το έθιμο λαμβάνει χώρα πάντα το τετραήμερο της Πεντηκοστής και ενίοτε εκεί εκπροσωπούνται πόλεις της Ιταλίας, το Σαν Μαρίνο, η Σλοβακία, η Κέρκυρα, η Κεφαλονιά και τα Κύθηρα. Την πρώτη ημέρα γίνεται το τελάλημα της Γκιόστρας και στη συνέχεια η παρουσίαση των συμμετεχουσών αντιπροσωπειών. Επίσης, γίνεται αναπαράσταση της εκλογής και της ενθρόνισης του Πρωτοπαπά της Ζακύνθου στο ιστορικό κέντρο της πόλης και στη συνέχεια στην πλατεία Σολωμού γίνεται η κήρυξη των αγώνων τη συνοδεία επτανησιακών χορών. Το απόγευμα της επομένης ξεκινά η πομπή των μικρών ιπποτών από το πλάτωμα των Αγίων Σαράντων, για να καταλήξει στην πλατεία Σολωμού, όπου είθισται να διεξάγεται η παιδική Γκιόστρα. Αποκορύφωμα των εκδηλώσεων είναι η μεγάλη Γκιόστρα, που ξεκινά το απόγευμα της επομένης με παρέλαση που διασχίζει το κέντρο της πόλης έως την κεντρική πλατεία Διονυσίου Σολωμού, όπου και διεξάγεται το αγώνισμα, με τους έφιππους συμμετέχοντες. Στην πομπή συμμετέχουν εκατοντάδες ζακυνθινοί και επισκέπτες του νησιού, ντυμένοι με χαρακτηριστικές στολές εποχής, οι οποίες κατασκευάζονται με συνέπεια σε ιστορικά πορτραίτα οικογενειών ή σε πίνακες μεγάλων Ζακυνθινών ζωγράφων, που απεικονίζουν λιτανείες της εποχής της Ενετικής περιόδου. Στην πομπή αναπαρίστανται και όλες οι χαρακτηριστικές σκηνές της ζακυνθινής ιστορίας. Προηγούνται οι παντιέρες (σημαίες), τα καπίτουλα (λάβαρα) και έπονται η λεντίκα (μεταφερόμενο από ανθρώπους φορείο), η ουρανία (βελούδινο πανί, στηριζόμενο σε κοντάρια, για τη μεταφορά επισήμων προσώπων και εικόνων), οι άμαξες, τα μουσικά σχήματα και πολλά άλλα. Σ' αυτήν συμμετέχουν και θεατρικοί «τύποι» (αρχέτυπα κληρονομημένα από την ενετική θεατρική παράδοση): ο κήρυκας, η κυρία προστάτης, οι γραμματείς, οι κριτές, ο Maestro di Campo (ελλανοδίκης), οι δεσποσύνες για χάρη των οποίων διεξάγεται η αναμέτρηση, ο Προβλεπτής Θαλάσσης, ο Πρεβεδούρος (βενετσιάνος διοικητής) κ.ά.. Πρωταγωνιστές στην πομπή είναι οι ιππότες, έφιπποι πάντοτε και συνοδευόμενοι από φίλους και γνωστούς, καθώς και οι ιπποκόμοι με τα οικόσημά τους. Του καθεαυτό αγωνίσματος της «γκιόστρας» προηγείται η εγγραφή των ιπποτών και η ανακοίνωση της συμμετοχής τους από τον κήρυκα. Ακολουθεί η εκλογή της «εκλεκτής» για χάρη της οποίας θα αγωνισθούν, η ανάρτηση των οικοσήμων τους και η ορκωμοσία τους, σύμφωνα με κανόνες της παραδοσιακής «ιπποσύνης». Στην συνέχεια, μετά την κήρυξη του Πρεβεδούρου, διεξάγεται το αγώνισμα. Οι έφιπποι αγωνιστές προσπαθούν να πάρουν τον κρίκο και να τον επιδείξουν στην επιτροπή των κριτών. Το πλήθος συμμετέχει και στοιχηματίζει. Επευφημεί τους ανδρείους και αποδοκιμάζει τις αποτυχίες. Τέλος ο νικητής παίρνει το έπαθλο και φεύγει έφιππος, έχοντας πισωκάπουλα στο άλογό του την κοπέλα για χάρη της οποίας πήρε μέρος στην Γκιόστρα. Ακολουθεί ο νικητήριος χορός και οι γιορτές της νίκης.

Το Θέατρο στη Ζάκυνθο τον 19ο αιώνα
Μουσική ζωή & λαϊκά θεάματα

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΗ Ν. ΜΟΥΣΜΟΥΤΗ