Ο Θανάσης Αγάθος, καθηγητής του ΕΚΠΑ και συγγραφέας, έχει αφιερώσει αυτό το βιβλίο στον Βασίλη Βασιλικό ο οποίος στάθηκε, όπως εξομολογείται, η αφορμή να ξεκινήσει την μελέτη του για τον Ξενόπουλο καθώς ήταν καλεσμένος στην αφιερωμένη στον Ξενόπουλο εκπομπή «Άξιον Εστί» (ΕΤ 3). Όπως γράφει στον πρόλογο ο συγγραφέας η έρευνά του εστιάζει σε δυο σημεία: στην πρόσληψη του κινηματογράφου από τον Ξενόπουλο και στην πρόσληψη του Ξενόπουλου από τον κινηματογράφο.

Ο Αγάθος πραγματεύεται, διεξοδικά κατά την γνώμη μου, την πρόσληψη του κινηματογράφου από τον Ξενόπουλο στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, όπου παραθέτει τις απόψεις του για τον κινηματογράφο έτσι όπως εκφράστηκαν δημόσια μέσα από άρθρα του στο περιοδικό «Διάπλαση των Παίδων» αλλά και σε πλήθος εφημερίδων και περιοδικών όπως: «Άστυ», «Αθηναϊκά Νέα», «Έθνος», «Εικονογραφημένη Εστία», «Παναθήναια» κ.ά. Στο τέλος του κάθε κεφαλαίου ακολουθεί πλούτος παραπομπών.

Η Μαρίκα Κοτοπούλη      από την ταινία Ο κακός δρόμος (1933)

Το πρώτο μέρος της έρευνας του Αγάθου συμπληρώνεται με επάρκεια από την θεματοποίηση του κινηματογράφου από τον Ξενόπουλο στο μυθιστόρημά του Ο Ουρανοκατέβατος (1943-44), που συνδέεται διακειμενικά με την Λυγερή του Καρκαβίτσα, και το οποίο παρουσιάζεται στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου, αλλά και από την παρουσίαση του Ξενόπουλου ως σεναριογράφου στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου. Ο Ξενόπουλος έγραψε το σενάριο της Στέλλας Βιολάντη (1931), το οποίο είχε γραφτεί πρώτα ως διήγημα και μετά ως θεατρικό, στο οποίο είχε αφιερώσει ποίημα ο Κωστής Παλαμάς, και έγραψε, επίσης, το σενάριο Ο κακός δρόμος (1933), βασισμένο στην ομώνυμη νουβέλα του. Το έργο προβλήθηκε και στις ΗΠΑ και πρωταγωνιστούσαν δύο σπουδαίες γυναίκες ηθοποιοί, η Κυβέλη και η Μαρίκα Κοτοπούλη.

Το δεύτερο μέρος της έρευνας του Αγάθου, για την πρόσληψη του Ξενόπουλου από τον κινηματογράφο παρουσιάζεται στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου όπου αναλύονται οι ταινίες που βασίζονται σε πεζογραφήματα ή θεατρικά έργα του Ξενόπουλου. Περιγράφονται και αναλύονται οι ταινίες: Κόκκινος Βράχος (1949) του Γρηγόρη Γρηγορίου, Πρέπει να τα παντρέψουμε (1953) του Μαυρίκιου Νόβακ, Μέχρι το πλοίο (1966) του Αλέξη Δαμιανού όπου υπάρχει το διήγημα «Νανότα», Όλοι οι άντρες είναι ίδιοι (1966) του Αλέκου Σακελλάριου, Επαναστάτης Ποπολάρος (1971) του Γιάννη Δαλιανίδη. Ο Αγάθος παραθέτει την κριτικογραφία της εποχής για τις παραπάνω ταινίες και εξετάζει την πιστότητα ή μη των σεναρίων και της σκηνοθεσίας στα πεζογραφήματα του Ξενόπουλου σύμφωνα και με τις «σύγχρονες» λογοτεχνικές θεωρίες του Roland Barthes και του Wolfgang Iser. Ο Ξενόπουλος πέθανε το 1951 χωρίς να δει τις κινηματογραφικές διασκευές των έργων του. Ωστόσο οι διασκευές συνεχίστηκαν στο νέο μέσο, την τηλεόραση, στο οποίο γίνεται αναφορά στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου.

Είναι αξιοσημείωτο ότι τα πεζογραφήματα του Ξενόπουλου που «πήραν τον δρόμο της κινηματογράφησης» αναφέρονται στην ηθογραφία του -τοποθετούνται κυρίως στη Ζάκυνθο-, και όχι στα αστικά ρεαλιστικά μυθιστορήματά του.

Είναι αξιοσημείωτο ότι τα πεζογραφήματα του Ξενόπουλου που «πήραν τον δρόμο της κινηματογράφησης» αναφέρονται στην ηθογραφία του -τοποθετούνται κυρίως στη Ζάκυνθο-, και όχι στα αστικά ρεαλιστικά μυθιστορήματά του. Επομένως δεν έχουμε μια ακριβή εικόνα του έργου του «της αφηγηματικής του ευχέρειας, της οξύτητας της παρατήρησής του αλλά και της ζωντάνιας των προσώπων και των συνθηκών της εποχής» που τόσο επαινέθηκαν από την κριτική της εποχής του. Ο Αγάθος, αντίθετα, υποστηρίζει ότι ο Ξενόπουλος βγήκε κερδισμένος από τις διασκευές καθώς αυτές «προσθέτουν πλούτο κινούμενων εικόνων, μουσική, αρχιτεκτονική, διάλογο που ακούγεται και άλλα. Οι ξενοπουλικοί μύθοι εμπλουτίζονται από την φιλμική γλώσσα που τους προσδίδει νέα δυναμική και αντοχή στον χρόνο».

Η θέση του Ξενόπουλου ως προς τον κινηματογράφο χαρακτηρίζεται από αμφιθυμία, καθώς από την μία γοητεύεται από το μέσο και την τεχνική του, αλλά και την απήχηση που είχε στον λαό, ενώ από την άλλη το κρίνει αυστηρά σε σχέση με το θέατρο. Ο Ξενόπουλος προτιμά το θέατρο καθώς είναι η τέχνη του λόγου για το οποίο «γράφει συστηματικά επί τρεις δεκαετίες», ενώ τον κινηματογράφο τον χαρακτηρίζει «παντομίμα». Φυσικά οι πρώτες ταινίες είναι βωβές. Η αρχικά αρνητική στάση του Ξενόπουλου απέναντι στον ομιλούντα κινηματογράφο κάμπτεται και δίνει την άδειά του για την ταινία Κόκκινος βράχος του Γρηγορίου, που βασίζεται στο ομώνυμο πεζογράφημα. Ο Ξενόπουλος δεν παρακολούθησε την ταινία λόγω των σοβαρών προβλημάτων της υγείας του.

Στο βιβλίο του Θανάση Αγάθου μιλώντας για τον Ξενόπουλο παρακολουθούμε μία εποχή όπως λέμε μεταβατική όπου η κοινωνία αλλάζει και γίνεται αστική και μαζί της αλλάζουν τα ήθη. Ο κινηματογράφος μπήκε στην ζωή των Ελλήνων στις αρχές του 20ού αιώνα και σταδιακά παρακολουθούμε την τεχνική εξέλιξή του, τις συγκρούσεις που προκάλεσε. Μέσα στις ταινίες αλλά και μέσα από την σκηνοθετική προσέγγιση αποτυπώνεται η αλλαγή της κοινωνίας αλλά και η επικράτηση της μαζικής κουλτούρας. Το βιβλίο παρακολουθεί στο βάθος του την Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας ενώ πρωταγωνιστεί ο Ξενόπουλος και η γραφή του. Κλείνοντας την παρουσίαση του τόσο ενδιαφέροντος βιβλίου ενός άξιου μελετητή της λογοτεχνίας μας σε σχέση με τον ελληνικό κινηματογράφο, όπως είναι ο Θανάσης Αγάθος, θα ήθελα να αναφέρω την πλούσια βιβλιογραφία που παραθέτει ο συγγραφέας στο τέλος του βιβλίου.

* Η ΝΟΤΑ ΧΡΥΣΙΝΑ είναι μεταφράστρια, πολιτισμολόγος.

Η κινηματογραφική όψη του Γρηγορίου Ξενόπουλου
Θανάσης Αγάθος
Εκδ. Γκοβόστη 2016
Σελ. 240, τιμή εκδότη €12,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΑΓΑΘΟΥ