«Lost words lost worlds» του Πίτερ Κόνστανταϊν (κριτική) – Έργο αγάπης και μνήμης για τις γλώσσες που χάνονται

Όταν πεθάνει μια γλώσσα, παίρνει μαζί της στον σιωπηλό της τάφο πολλά περισσότερα από λέξεις. Μαζί της σβήνουν από τη συλλογική μνήμη αιώνες πολιτισμού, ιστορίας και παράδοσης, ένας μοναδικός τρόπος κατανόησης και ερμηνείας του κόσμου. Μαζί της χάνεται ένας πλούτος γνώσεων και εμπειριών, όπως θεραπευτικές πρακτικές, γεωργικές μέθοδοι και παραδοσιακές τέχνες, όλα όσα ήταν συνδεδεμένα με τη γλώσσα. Όταν πεθάνει μια γλώσσα, σβήνουν από τη συλλογική μνήμη οι άνθρωποι που τη μιλούσαν, οι ιστορίες που έπλεκαν, τα τραγούδια που τραγουδούσαν, ο τρόπος που αντίκριζαν τα αστέρια, τη θάλασσα, τη γη, το πώς εννοούσαν τον έρωτα, τον πόνο, τη χαρά.

Στο Lost words lost worlds ο διακεκριμένος συγγραφέας, εικαστικός και μεταφραστής Πίτερ Κόνστανταϊν στοχάζεται πάνω στο ζήτημα της εξαφάνισης των γλωσσών μέσα από μια σειρά αγγλικών κειμένων και έργων τέχνης μεικτής τεχνικής, τα οποία παρήγαγε τη διετία 2022-2023. Τοποθετεί στην καρδιά του βιβλίου του τα αρβανίτικα, μια προφορική γλώσσα η οποία βρίσκεται στα πρόθυρα της εξαφάνισης, μιας και ο ίδιος έμαθε τη γλώσσα από συγγενείς του στην Αττική και την Κορινθία τη δεκαετία του ’70 και είναι ένας από τους ελάχιστους ερευνητές της παγκοσμίως. «Η γλώσσα μας δεν έχει κόκαλα/ και δεν τσακίζει (πια) κόκαλα [...] κυλάει σαν νερό/ όμως δεν γίνεται ποτέ νερό/ και όταν γίνεται/ είναι μη πόσιμο», γράφει στα αρβανίτικα στο ποίημα που ανοίγει το βιβλίο.¹ Επιστρέφει στα παιδικά του χρόνια στα αρβανιτοχώρια της ορεινής Κορινθίας για να αφηγηθεί μνήμες μιας γλώσσας την οποία «ελάχιστοι μιλάνε πια». Βουτάει στην άβυσσο μιας ετοιμοθάνατης γλώσσας για να ανασύρει λέξεις μισοξεχασμένες, σε μια προσπάθεια να τις επαναφέρει στη ζωή μέσω αποσπασματικών και φευγαλέων αναμνήσεων:

Τα βουνά ήταν γεμάτα βρώσιμα βότανα και χόρτα. Αυτό που με στεναχωρεί έπειτα απ’ όλα αυτά τα χρόνια είναι ότι θυμάμαι τις λέξεις, αλλά όχι πάντα τα φυτά στα οποία αντιστοιχούν. Είναι ασυνήθιστες λέξεις που ίσως άκουσα μία ή δύο φορές, λέξεις που και θυμάμαι και έχω ξεχάσει, λέξεις που κατοικούν στα πίσω δωμάτια της γλώσσας. Λέξεις όπως κεμπεκούκ, «κόκκινα πόδια», ένα ζιζάνιο με πικρά πράσινα φύλλα και κόκκινους βλαστούς που μοιάζουν με πόδια... νομίζω. Χερδελέπουριτ, «όρχεις κουνελιού», ένα είδος σταφυλιού μικρού και ξινού... νομίζω.

Όμως το Lost words lost worlds είναι ταυτόχρονα μια υπενθύμιση και μια προειδοποίηση

Εκτός από τα αρβανίτικα, ο Κόνστανταϊν ανατρέχει σε γλώσσες αρχαίες οι οποίες εξαφανίστηκαν αφήνοντας ελάχιστα ίχνη πίσω τους, όπως εκείνες που μιλιόνταν στην Τροία και την Κρήτη. Μέσα από ξέφτια γραμμάτων και λέξεων προσπαθεί να φανταστεί πώς ήταν δομημένες αυτές οι εδώ και αιώνες νεκρές γλώσσες, μας θυμίζει μύθους και ιστορίες συνδεδεμένες με αυτές. Στα εικαστικά του έργα γυμνές ανθρώπινες φιγούρες -σε μια έκρηξη χρωμάτων- αλληλεπιδρούν με λογογράμματα και συλλαβογράμματα της Γραμμικής Α και της Γραμμικής Β, πότε βρίσκονται παγιδευμένες μέσα τους, πότε αιωρούνται γύρω τους και πότε συμπληρώνουν το σχήμα τους. Γράφει ο Κόνστανταϊν στον πρόλογο του βιβλίου του:

Σε κάποιες περιπτώσεις, γνωρίζουμε τη σημασία της λέξης, αλλά όχι πια τον ήχο της. Σε κάποιες περιπτώσεις, γνωρίζουμε τον ήχο της λέξης, αλλά όχι πια τη σημασία της. Σε κάποιες περιπτώσεις, δεν γνωρίζουμε ούτε τον ήχο ούτε τη σημασία της λέξης· το μόνο που μας έχει απομείνει είναι οι σιωπηλές γραμμές και βρόχοι των ιδεογραμμάτων, χαραγμένες πάνω σε πέτρα ή πηλό.

Το Lost words lost worlds είναι ένα έργο αγάπης και μνήμης για τις γλώσσες που χάθηκαν, για τις γλώσσες που χάνονται. Οι γλώσσες μπορεί να ξεχάστηκαν, φαίνεται να μας λέει ο Κόνστανταϊν, όμως οι σκιές τους παραμένουν στην καρδιά του κάθε τόπου, στους βράχους, στα ποτάμια και στα δέντρα, στα μονοπάτια που περπατήθηκαν κάποτε από εκείνους και εκείνες που τις μιλούσαν. Όμως το Lost words lost worlds είναι ταυτόχρονα μια υπενθύμιση και μια προειδοποίηση: Από τη μία μας θυμίζει τον πλούτο που χάνεται κάθε που μια γλώσσα πεθαίνει, για τη σιωπή που μεγαλώνει γύρω μας κάθε που χάνεται μια λέξη για το τιτίβισμα των πουλιών, το θρόισμα των φύλλων, το κελάρυσμα του νερού. Από την άλλη μάς προειδοποιεί ότι η εξαφάνιση εκατοντάδων γλωσσών ως τα τέλη του αιώνα (σύμφωνα με τις προβλέψεις της UNESCO) θα οδηγήσει στην πολιτισμική μονοκαλλιέργεια, όπου δυο τρεις γλώσσες θα μάχονται για την επικράτηση σε έναν άγονο κόσμο. Και έτσι το Lost words lost worlds καταλήγει σε ένα κάλεσμα για δράση ώστε να προστατεύσουμε τη γλωσσική κληρονομιά μας πριν την παρασύρει ο άνεμος της λήθης.

¹ Το εν λόγω ποίημα βιντεοσκοπήθηκε για τους σκοπούς του Μαραθώνιου Βιντεοποιημάτων σε Αυτόχθονες και Μειονοτικές Γλώσσες του PΕΝ International και βρίσκεται διαθέσιμο σε αυτόν τον σύνδεσμο.

Δυο λόγια για τον συγγραφέα

Ο Πίτερ Κονσταντάιν γεννήθηκε στο Λονδίνο από Αυστριακή µητέρα και Άγγλο πατέρα µε ελληνοτουρκικές ρίζες. Είναι βραβευµένος µεταφραστής και καθηγητής στο Τµήµα Μεταφραστικών Σπουδών στο Πανεπιστήµιο του Κοννέκτικατ.

Οι πρόσφατες µεταφράσεις του περιλαµβάνουν έργα του Ρουσσό, του Μακιαβέλλι, του Τολστόι, του Γκόγκολ και του Βολταίρου. Συνεπιµελήθηκε µε άλλους επιφανείς νεοελληνιστές τις ανθολογίες A Century of Greek Poetry: 1900-2000 (2004) και The Greek Poets: Homer to the Present (2010). Τιµήθηκε µε το Βραβείο Μετάφρασης PEN για το βιβλίο Six Early Stories του Τόµας Μαν και το Εθνικό Βραβείο Μετάφρασης για το βιβλίο The Undiscovered Chekhov.

Η αγορασµένη νύφη (Εκδόσεις Πατάκη, 2024) είναι το πρώτο του µυθιστόρηµα και πρωτοκυκλοφόρησε στην Αµερική το 2022.

Εκδηλώσεις

Οι Εκδόσεις Πατάκη σας προσκαλούν να γνωρίσετε τον διακεκριμένο μεταφραστή, συγγραφέα και καθηγητή στο Τµήµα Μεταφραστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Κοννέκτικατ Πίτερ Κονσταντάιν με αφορμή το βιβλίο του Η αγορασμένη νύφη.

Τρίτη 20 Μαΐου στις 19:00, Βιβλιοπωλείο Πατάκη, (Ακαδημίας 65, Αθήνα)

Με τον συγγραφέα θα συνομιλήσει η μεταφράστρια του βιβλίου Νίνα Μπούρη

Δείτε και το Facebook event εδώ.

Επίσης, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων, θα πραγματοποιηθεί για τον συγγραφέα μια ξεχωριστή προφεστιβαλική εκδήλωση, το Σάββατο 17 Μαΐου, στις 20:00, στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου (Μεγάλο Αρσενάλι).

Περισσότερα για την εκδήλωση στο άρθρο μας στην Book Press εδώ.