Ritter Dene Voss kentriki

Για το θεατρικό έργο του Thomas Bernhard «Ρίττερ, Ντένε, Φος» (μτφρ. Γιώργος Δεπάστας, εκδ. Κριτική).

Του Νίκου Ξένιου

Το ντεμπούτο του στο θέατρο ο Τόμας Μπέρνχαρντ (1931-1989) το έκανε το 1970 στο Αμβούργο με το γκροτέσκο έργο Μια γιορτή για τον Μπόρις, που είναι το πρώτο μέρος μιας τριλογίας γραμμένης για έναν σπουδαίο ηθοποιό. Τα δύο άλλα έργα της τριλογίας έχουν ανέβει στην ελληνική θεατρική σκηνή: Ρίττερ, Ντένε, Φος και Θεατροποιός.

Οι κυριότεροι χαρακτήρες του αποκηρύσσουν σύσσωμο το αξιακό σύστημα των Αυστριακών: τον Καθολικισμό, την Οικογένεια, την Τέχνη, στις εκπεπτωκυίες τους μορφές που στηλιτεύει ο συγγραφέας. Τρεις μήνες μετά την πρεμιέρα της Πλατείας Ηρώων στο Burgtheater της αυστριακής πρωτεύουσας (1988), ο Μπέρνχαρντ πέθανε, αφήνοντας την παρακαταθήκη «να μην παίζονται τα έργα του στην Αυστρία», συνθήκη όμως που δεν τηρήθηκε. 

Στην «καταδικασμένη κωμωδία» Ρίττερ, Ντένε, Φος ο Καθολικισμός και ο κρυπτοφασισμός βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση, εφόσον την πρωτοκαθεδρία κρατούν οι νοσηρές οικογενειακές σχέσεις. Το έργο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κριτική στη θαυμάσια μετάφραση του Γιώργου Δεπάστα.

Αμβλύνοια και ματαιοδοξία σε αλπικό σκηνικό

Τα τρία αδέλφια της οικογένειας Worringer, που ποτέ δεν μεγάλωσαν, που ποτέ δεν έφυγαν από την οικογενειακή στέγη, έτσι ώστε ο χρόνος παραμονής (και επιστροφής) τους σ’ αυτήν να προεκτείνεται στο άπειρο. Τα κορίτσια περιμένουν στο σπίτι τον αδελφό, που μόλις βγήκε από το ψυχιατρείο όπου διαμένει οικειοθελώς, και ετοιμάζουν το οικογενειακό τραπέζι. Αντίστοιχα, στην Πλατεία Ηρώων, ο εβραίος καθηγητής που πρωταγωνιστεί έχει χάσει τη θέση του στο πανεπιστήμιο και, σαν άλλος Βίτγκενστάιν, έχει καταφύγει στην Οξφόρδη, μαζί με τη γυναίκα του, τις δυο του κόρες και τον αδελφό του. Όπως το Ρίττερ, Ντένε, Φος εξελίσσεται σε τρεις πράξεις (πριν, κατά τη διάρκεια και μετά το γεύμα) έτσι και η Πλατεία Ηρώων εκτυλίσσεται σε τρεις πράξεις/χρονικές στιγμές: πριν από την κηδεία του καθηγητή, στο Φολκσγκάρτεν λίγο μετά την κηδεία και στο πένθιμο δείπνο.

«Ο ηθοποιός πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός (γιατί) πότε η λέξη που λέει σε μια συγκεκριμένη στιγμή εκφράζει τη σκέψη του ομιλούντος προσώπου, πότε την απουσία σκέψης, πότε εκφράζει επιθετικότητα, πότε βαθειά κι αληθινή απελπισία και πότε στιγμιαίο ψυχικό αναβρασμό. Η όλη διαδικασία, το πέρασμα από τη μία κατάσταση στην άλλη, μπορεί να συμβεί μέσα από την επανάληψη της ίδιας φράσης ή λέξης σε λίγες μόνο γραμμές».

Είναι χαρακτηριστικό πως τον Μπρουσκόν του Αδαή και παράφρονα τον ενοχλούν όλα, όπως και τον Φος του Ρίττερ, Ντένε, Φος: η υγρασία, το φαγητό, η ατμόσφαιρα, ο υπερβολικός φωτισμός, η καριέρα των αδελφών του, ακόμη και η ίδια του η υπεροπτική θεώρηση και η εξοργιστική του ματαιοδοξία. Ο τρόπος με τον οποίον σερβίρονται τα γλυκίσματα, η σάλτσα πάνω στο κρέας, ο τρόπος με τον οποίον εμφανίζονται και σχολιάζονται τα εσώρουχα του Φος, όλα συμβάλλουν σε ένα σαρκαστικό σχολιασμό του συγγραφέα. O ανορθολογισμός που διέπει τα ανθρώπινα φαίνεται σε κάθε λεπτομέρεια της καθημερινής ζωής, ενώ η αναπόδραστη φθορά επικρέμαται κάθε λεπτό. Και «ο ηθοποιός πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός (γιατί) πότε η λέξη που λέει σε μια συγκεκριμένη στιγμή εκφράζει τη σκέψη του ομιλούντος προσώπου, πότε την απουσία σκέψης, πότε εκφράζει επιθετικότητα, πότε βαθειά κι αληθινή απελπισία και πότε στιγμιαίο ψυχικό αναβρασμό. Η όλη διαδικασία, το πέρασμα από τη μία κατάσταση στην άλλη, μπορεί να συμβεί μέσα από την επανάληψη της ίδιας φράσης ή λέξης σε λίγες μόνο γραμμές»1.

Πολλαπλές αντανακλάσεις στα κείμενα του Μπερνχαρντ

Ο τίτλος Ρίττερ, Ντένε, Φος είναι μια πρώτη αντανάκλαση: ο συγγραφέας δίνει ονόματα γνωστών ηθοποιών στους ήρωές του, καθώς το θέατρο υπάρχει για να καθρεφτίζεται μέσα στο θέατρο. Οι ρόλοι ανά δυάδες μεταστρέφονται στον αντίθετό τους, τεντώνοντας τον χρόνο σαν το λάστιχο και παραλλάσσοντας την κατανόηση του έργου. Στο σύνολο του έργου του, τα ονόματα κάποιων χαρακτήρων του αναφέρονται σε ηθοποιούς όπως ο Μπρούνο Γκανζ, ο Μπέρναρντ Μινέτι, η Ιλς Ρίττερ, η Κίρστεν Ντένε, και ο Γκερτ Φος. Σκάνδαλο, επίσης, προκάλεσε η ταύτιση του συνθέτη Γκέρχαρντ Λάμπερσμπεργκ με τον ήρωα της Ξύλευσης.

Στο Ρίττερ, Ντένε, Φος υπάρχει, βέβαια, και ένας τρίτος κατοπτρισμός: αυτός των προσωπικών εμμονών, καθώς και των βιογραφικών στοιχείων του συγγραφέα, όπως παρατηρεί η Ειρήνη Λεβίδη στο πρόγραμμα της ιστορικής παράστασης του Λευτέρη Βογιατζή.

Ένα δεύτερο καθρέφτισμα αφορά τον προσωπικό του φίλο Πάουλ Βιτγκενστάιν και τον φιλόσοφο θείο του πρώτου, τον Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, συγγραφέα του “Tractatus Logicophilosophicus”, μιας προσωπικότητας την επιρροή της οποίας απηχεί στα γλωσσικά παιχνίδια (στον «δόλο του λόγου»2) και στα σχόλιά του για τις τέχνες και τη φιλοσοφία, τη λογική, το παράλογο και την παράνοια.

Στο Ρίττερ, Ντένε, Φος υπάρχει, βέβαια, και ένας τρίτος κατοπτρισμός: αυτός των προσωπικών εμμονών, καθώς και των βιογραφικών στοιχείων του συγγραφέα, όπως παρατηρεί η Ειρήνη Λεβίδη στο πρόγραμμα της ιστορικής παράστασης του Λευτέρη Βογιατζή3.

Ritter Dene Voss 2
Οι σπουδαίοι ηθοποιοί: Ilse Ritter, Gert Voss και Kirsten Dene.

Στη λούπα των χαρακτήρων

Ο Μπέρνχαρντ δεν αντέχει την έλλειψη πνευματικότητας και τη μικρόνοια: έτσι παρωδεί τη σοβαροφάνεια και την ψευδεπίγραφη βαρύτητα των ηρώων του. Τους παριστά ως τροφίμους ψυχιατρείων που χαίρουν ιδιαίτερης μεταχείρισης γιατί είναι ευφυείς και ψυχαναγκαστικοί. Τους βάζει να μιλούν μια ποιητική, σχεδόν παραληρηματική γλώσσα, χωρίς στίξη, που καθιερώνει ένα νέο θεατρικό ιδιόλεκτο. Τους τοποθετεί στο περιβάλλον της βιεννέζικης ανώτερης μεσαίας τάξης, στην «καλή κοινωνία», της οποίας οι ιδιορρυθμίες και οι ιδιαιτερότητες τον απωθούν.

Ο Μπέρνχαρντ δεν αντέχει την έλλειψη πνευματικότητας και τη μικρόνοια: έτσι παρωδεί τη σοβαροφάνεια και την ψευδεπίγραφη βαρύτητα των ηρώων του.

Χαρακτηριστικά μπερντχαρντικά μοτίβα είναι: ο φιλόσοφος που ζει απομονωμένος στη σκανδιναβική του καλύβα4, τα αξεπέραστα συμπλέγματα του παιδιού απέναντι στον γονιό και η επανάληψη, από έργο σε έργο, νοσηρών οικογενειακών σχέσεων. Ο Ρούντολφ Χέλλερ και οι αδελφές του στο Πριν την αποχώρηση είναι μια άλλη έκφανση της παθολογίας που κατατρύχει την πυρηνική τριάδα των χαρακτήρων του Ρίττερ, Ντένε, Φος.

«Μόνο αυτό που βρίσκουμε τελικά γελοίο το κουμαντάρουμε, μόνο όταν βρίσκουμε γελοίο τον κόσμο και τη ζωή στον κόσμο πηγαίνουμε μπροστά, δεν υπάρχει άλλη, δεν υπάρχει καλύτερη μέθοδος»5.

Ο μηδενισμός του συγγραφέα αποτυπώνεται στην αδικαιολόγητη περιφρόνηση του Φος –που είναι το αντίστοιχο του πατέρα-θεατρώνη στον Θεατροποιό– προς τον «θίασο» που απαρτίζουν οι δυο αδελφές του (δηλαδή προς τα υπόλοιπα μέλη της «οικογένειας» του θεάτρου), καθώς και προς καθεαυτήν την επιλογή τους να ασχοληθούν με το θέατρο. Αυτή η περιφρόνηση, σε συνδυασμό με την αφοσίωση της μεγάλης αδελφής Ντένε, προσδίδει ξεκαρδιστικό τόνο στο θέμα που ο συγγραφέας προτείνει ως βασικό μοτίβο κατανόησης του κόσμου. Η οικονόμος κυρία Τσίτελ, στην Πλατεία Ηρώων, ζωγραφίζει τη χειριστική προσωπικότητα του εκλιπόντος Γιόζεφ Σούστερ, αποτυπωμένη στο ίδιο της το είναι, κατά τρόπο αντίστοιχο με την αποτύπωση του χαρακτήρα του Φος που κάνει η μεγάλη αδελφή, η Ντένε, στο Ρίττερ, Ντένε, Φος. Δεν είναι τυχαίο πως και στα δύο έργα εκκρεμεί μια υπόνοια αιμομεικτικής σχέσης του αδελφού με την αδελφή, σε μια συνεχή προσπάθεια του Μπέρνχαρντ να ανακινήσει ζητήματα μνήμης, βιογραφίας και ταυτότητας.

Ομοίως, ο πατέρας στον Αδαή και Παράφρονα δικαιολογεί την ύπαρξή του αποκλειστικά μέσα από την καριέρα της κόρης του, την οποία δείχνει να παρακολουθεί με νοιάξιμο και τελειοθηρία, ενώ στην ουσία είναι ένας κτηνάνθρωπος που μισεί την τέχνη, και κυρίως την όπερα. Η αυτοχειρία του Σούστερ είναι, επίσης, δραματουργικό σύστοιχο της επαπειλούμενης αυτοχειρίας του Φος, που είναι κωμικό σχόλιο για τον τύπο αυτοκτονίας που βασίζεται στην πρόκληση της προσοχής (attention seeking).

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).

Στην κεντρική εικόνα: Λευτέρης Βογιατζής, Λυδία Κονιόρδου, Όλια Λαζαρίδου, στο πρώτο ανέβασμα στην Ελλάδα του «Ρίττεν, Ντένε, Φος», το 1991.


1. Σταχυολόγηση από τον τόμο Μεταμορφώσεις, μετατοπίσεις, επαναλήψεις και παραλλαγές στο έργο του Τόμας Μπέρνχαρντ – Η περίπτωση Βιτγκενστάιν, Πρόγραμμα παράστασης Νέας Σκηνής, 1991, σελ. 183-190
2. Έκφραση του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη στο άρθρο Ο Τόμας Μπέρνχαρντ στην Πλατεία Ηρώων, Lifo, 14 Ιουλίου 2016.
3. Ο.π. Πρόγραμμα παράστασης Νέας Σκηνής, 1991
4. «Ο άνθρωπος του πνεύματος δεν γίνεται ποτέ κατανοητός έλεγε ο καθηγητής
ο άνθρωπος του πνεύματος παραμένει για πάντα ακατανόητος
μόνος του πορεύεται ο άνθρωπος του πνεύματος στη ζωή
ακόμα κι αν όλοι γύρω του μετατρέπονται σε στήλες άλατος έλεγε ο καθηγητής» Τόμας Μπέρνχαρντ «Πλατεία Ηρώων» (μτφρ. Βασίλης Τσαλής).
5. Παλιοι δάσκαλοι, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. Εξάντας, 2018, σελ. 85


bernhardΡίττερ, Ντένε, Φος
Thomas Bernhard
Μτφρ. Γιώργος Δεπάστας
Κριτική 2020
Σελ. 168, τιμή εκδότη €11,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ THOMAS BERNHARD

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Lost words lost worlds» του Πίτερ Κόνστανταϊν (κριτική) – Έργο αγάπης και μνήμης για τις γλώσσες που χάνονται

«Lost words lost worlds» του Πίτερ Κόνστανταϊν (κριτική) – Έργο αγάπης και μνήμης για τις γλώσσες που χάνονται

Για το λεύκωμα του Πίτερ Κόνστανταϊν (Peter Constantine) «Lost words lost worlds» (εκδ. Freigeist Verlag, Βερολίνο). Στην κεντρική εικόνα, το έργο του Κόνστανταϊν «First Women and Their Hieroglyph», από το βιβλίο. 

Γράφει ο Γιάννης Γρηγορίου

...
«Ελληνικά αγριολούλουδα» της Μαρίας Βουδούρογλου – Ζωγραφικό φυτολόγιο από μια μαθήτρια του Τσαρούχη

«Ελληνικά αγριολούλουδα» της Μαρίας Βουδούρογλου – Ζωγραφικό φυτολόγιο από μια μαθήτρια του Τσαρούχη

Για τις καρτελίνες με τα «Ελληνικά αγριολούλουδα» της Μαρίας Βουδούρογλου που κυκλοφορούν σε έναν πολύ κομψό φάκελο από τις εκδόσεις Καπόν.

Επιμέλεια: Ελένη Κορόβηλα

«Τερέβινθος», «Μαλάχη η άγρια», «Άγνος η κοινή», «Άβρουτος η κοινή» και άλλα δώδεκα αν...

«Η ανατομία της επίδρασης» του Χάρολντ Μπλουμ (κριτική) – Η καταγωγική γραμμή που συνδέει τους καλλιτέχνες και τα έργα τους

«Η ανατομία της επίδρασης» του Χάρολντ Μπλουμ (κριτική) – Η καταγωγική γραμμή που συνδέει τους καλλιτέχνες και τα έργα τους

Για τη λογοτεχνική μελέτη του Χάρολντ Μπλουμ (Harold Bloom) με τίτλο «Η ανατομία της επίδρασης – Η λογοτεχνία ως τρόπος ζωής», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg, σε μετάφραση Κώστα Αντωνίου. 

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Παθογένεση» του Τζόναθαν Κένεντι (κριτική) – «Η ιστορία της ανθρωπότητας μέσα από οκτώ επιδημίες»

«Παθογένεση» του Τζόναθαν Κένεντι (κριτική) – «Η ιστορία της ανθρωπότητας μέσα από οκτώ επιδημίες»

Για το βιβλίο του Τζόναθαν Κένεντι (Johnathan Kennedy) «Παθογένεση - Η ιστορία της ανθρωπότητας μέσα από οκτώ επιδημίες» (μτφρ. Χριστόδουλος Λιθαρής, εκδ. Διόπτρα). Στην κεντρική εικόνα, μέλη του Ερυθρού Σταυρού κατά την πανδημία της ισπανικής γρίπης (1918-20). 

Γράφει ...

Ντενίζ Όντε: «Δεν θέλω να γράφω μυθιστορήματα που σου λένε τι είναι σωστό ή λάθος»

Ντενίζ Όντε: «Δεν θέλω να γράφω μυθιστορήματα που σου λένε τι είναι σωστό ή λάθος»

Η Γερμανίδα συγγραφέας Ντενίζ Όντε [Deniz Ohde] βρέθηκε στην Ελλάδα και συμμετείχε στην 21η Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης όπου παρουσίασε το πρώτο της μυθιστόρημα «Διάχυτο φως» (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, Άγγελος Αγγελίδης, εκδ. Gutenberg). Μιλήσαμε μαζί της για την ταξική και φυλετική βία, τη γλώσσα και για το τι μπορεί, ...

«Χρυσή εποχή» του Κωνσταντίνου Ρήγου – Μουσική του παρελθόντος και χορός του μέλλοντος

«Χρυσή εποχή» του Κωνσταντίνου Ρήγου – Μουσική του παρελθόντος και χορός του μέλλοντος

Για την παράσταση «Χρυσή εποχή» του Κωνσταντίνου Ρήγου που ανεβαίνει στην Εθνική Λυρική Σκηνή. © φωτογραφίες: Βασίλης Κεχαγιάς. 

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Η «Χρυσή εποχή» του ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Επιζώντες τρίτοι – H λογοτεχνική μαρτυρία των διωκομένων 
στα στρατόπεδα-φυλακές της Κομμουνιστικής Αλβανίας, 1944 - 1991» του Αχιλλέα Σύρμου (προδημοσίευση)

«Επιζώντες τρίτοι – H λογοτεχνική μαρτυρία των διωκομένων 
στα στρατόπεδα-φυλακές της Κομμουνιστικής Αλβανίας, 1944 - 1991» του Αχιλλέα Σύρμου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από την εισαγωγή της μελέτης του Αχιλλέα Σύρμου «Επιζώντες τρίτοι – H λογοτεχνική μαρτυρία των διωκομένων 
στα στρατόπεδα–φυλακές της Κομμουνιστικής Αλβανίας, 1944 – 1991», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Βρίσκεις πάντα αυτό που δεν ψάχνεις» της Λένας Κορομηλά (προδημοσίευση)

«Βρίσκεις πάντα αυτό που δεν ψάχνεις» της Λένας Κορομηλά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη συλλογή διηγημάτων της Λένας Κορομηλά «Βρίσκεις πάντα αυτό που δεν ψάχνεις», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ιωλκός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Στο τρένο; είπες.

...
«Η σιωπή του κελιού» του Μεχμέτ Ατές (προδημοσίευση)

«Η σιωπή του κελιού» του Μεχμέτ Ατές (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Μεχμέτ Ατές «Η σιωπή του κελιού», το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Επίμετρο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πάντα έλεγαν: «Συνήθως έρχονται γύρω στις έξι, έξι κα...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Μικρός οδηγός στο ελληνικό διήγημα 1974-2024: 50 αντιπροσωπευτικά διηγήματα όλων των κατηγοριών

Μικρός οδηγός στο ελληνικό διήγημα 1974-2024: 50 αντιπροσωπευτικά διηγήματα όλων των κατηγοριών

Μια ανασκόπηση της ελληνικής διηγηματογραφίας των τελευταίων πενήντα ετών σε 50 αντιπροσωπευτικά κείμενα. Σε πόσες κατηγορίες μπορούν να ταξινομηθούν τα διηγήματα (της μνήμης, πολιτικά, ερωτικά, αστυνομικά κ.ά.) και ποιοι οι σημαντικοί εκπρόσωποι της κάθε μιας; Στην κεντρική εικόνα, ο Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος (1...

Τι διαβάζουμε τώρα; Δέκα πρόσφατα βιβλία γόνιμου στοχασμού

Τι διαβάζουμε τώρα; Δέκα πρόσφατα βιβλία γόνιμου στοχασμού

Η εξέλιξη της τεχνολογίας, η δίκη του Γαλιλαίου, η αποδοχή του θανάτου, αλλά και οι προκαταλήψεις μας για τους τσιγγάνους. Δέκα βιβλία που θα μας γεννήσουν πολλά ερωτήματα και θα μας δώσουν απαντήσεις.

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...
Τι διαβάζουμε τώρα; 10 φεμινιστικά βιβλία ξένης πεζογραφίας

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 φεμινιστικά βιβλία ξένης πεζογραφίας

Δέκα πρόσφατα βιβλία πεζογραφίας από όλον τον κόσμο, γραμμένα από γυναίκες, με πρωταγωνίστριες θηλυκότητες, που απευθύνονται σε όλους. Ιστορίες για τις ηχηρές ή σιωπηρές επαναστάσεις των γυναικών εντός και εκτός των έμφυλων ρόλων τους, τις εκφάνσεις της αυτενέργειας και χειραφέτησής τους. Μυθιστορήματα και διηγήματα...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ