Ritter Dene Voss kentriki

Για το θεατρικό έργο του Thomas Bernhard «Ρίττερ, Ντένε, Φος» (μτφρ. Γιώργος Δεπάστας, εκδ. Κριτική).

Του Νίκου Ξένιου

Το ντεμπούτο του στο θέατρο ο Τόμας Μπέρνχαρντ (1931-1989) το έκανε το 1970 στο Αμβούργο με το γκροτέσκο έργο Μια γιορτή για τον Μπόρις, που είναι το πρώτο μέρος μιας τριλογίας γραμμένης για έναν σπουδαίο ηθοποιό. Τα δύο άλλα έργα της τριλογίας έχουν ανέβει στην ελληνική θεατρική σκηνή: Ρίττερ, Ντένε, Φος και Θεατροποιός.

Οι κυριότεροι χαρακτήρες του αποκηρύσσουν σύσσωμο το αξιακό σύστημα των Αυστριακών: τον Καθολικισμό, την Οικογένεια, την Τέχνη, στις εκπεπτωκυίες τους μορφές που στηλιτεύει ο συγγραφέας. Τρεις μήνες μετά την πρεμιέρα της Πλατείας Ηρώων στο Burgtheater της αυστριακής πρωτεύουσας (1988), ο Μπέρνχαρντ πέθανε, αφήνοντας την παρακαταθήκη «να μην παίζονται τα έργα του στην Αυστρία», συνθήκη όμως που δεν τηρήθηκε. 

Στην «καταδικασμένη κωμωδία» Ρίττερ, Ντένε, Φος ο Καθολικισμός και ο κρυπτοφασισμός βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση, εφόσον την πρωτοκαθεδρία κρατούν οι νοσηρές οικογενειακές σχέσεις. Το έργο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κριτική στη θαυμάσια μετάφραση του Γιώργου Δεπάστα.

Αμβλύνοια και ματαιοδοξία σε αλπικό σκηνικό

Τα τρία αδέλφια της οικογένειας Worringer, που ποτέ δεν μεγάλωσαν, που ποτέ δεν έφυγαν από την οικογενειακή στέγη, έτσι ώστε ο χρόνος παραμονής (και επιστροφής) τους σ’ αυτήν να προεκτείνεται στο άπειρο. Τα κορίτσια περιμένουν στο σπίτι τον αδελφό, που μόλις βγήκε από το ψυχιατρείο όπου διαμένει οικειοθελώς, και ετοιμάζουν το οικογενειακό τραπέζι. Αντίστοιχα, στην Πλατεία Ηρώων, ο εβραίος καθηγητής που πρωταγωνιστεί έχει χάσει τη θέση του στο πανεπιστήμιο και, σαν άλλος Βίτγκενστάιν, έχει καταφύγει στην Οξφόρδη, μαζί με τη γυναίκα του, τις δυο του κόρες και τον αδελφό του. Όπως το Ρίττερ, Ντένε, Φος εξελίσσεται σε τρεις πράξεις (πριν, κατά τη διάρκεια και μετά το γεύμα) έτσι και η Πλατεία Ηρώων εκτυλίσσεται σε τρεις πράξεις/χρονικές στιγμές: πριν από την κηδεία του καθηγητή, στο Φολκσγκάρτεν λίγο μετά την κηδεία και στο πένθιμο δείπνο.

«Ο ηθοποιός πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός (γιατί) πότε η λέξη που λέει σε μια συγκεκριμένη στιγμή εκφράζει τη σκέψη του ομιλούντος προσώπου, πότε την απουσία σκέψης, πότε εκφράζει επιθετικότητα, πότε βαθειά κι αληθινή απελπισία και πότε στιγμιαίο ψυχικό αναβρασμό. Η όλη διαδικασία, το πέρασμα από τη μία κατάσταση στην άλλη, μπορεί να συμβεί μέσα από την επανάληψη της ίδιας φράσης ή λέξης σε λίγες μόνο γραμμές».

Είναι χαρακτηριστικό πως τον Μπρουσκόν του Αδαή και παράφρονα τον ενοχλούν όλα, όπως και τον Φος του Ρίττερ, Ντένε, Φος: η υγρασία, το φαγητό, η ατμόσφαιρα, ο υπερβολικός φωτισμός, η καριέρα των αδελφών του, ακόμη και η ίδια του η υπεροπτική θεώρηση και η εξοργιστική του ματαιοδοξία. Ο τρόπος με τον οποίον σερβίρονται τα γλυκίσματα, η σάλτσα πάνω στο κρέας, ο τρόπος με τον οποίον εμφανίζονται και σχολιάζονται τα εσώρουχα του Φος, όλα συμβάλλουν σε ένα σαρκαστικό σχολιασμό του συγγραφέα. O ανορθολογισμός που διέπει τα ανθρώπινα φαίνεται σε κάθε λεπτομέρεια της καθημερινής ζωής, ενώ η αναπόδραστη φθορά επικρέμαται κάθε λεπτό. Και «ο ηθοποιός πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός (γιατί) πότε η λέξη που λέει σε μια συγκεκριμένη στιγμή εκφράζει τη σκέψη του ομιλούντος προσώπου, πότε την απουσία σκέψης, πότε εκφράζει επιθετικότητα, πότε βαθειά κι αληθινή απελπισία και πότε στιγμιαίο ψυχικό αναβρασμό. Η όλη διαδικασία, το πέρασμα από τη μία κατάσταση στην άλλη, μπορεί να συμβεί μέσα από την επανάληψη της ίδιας φράσης ή λέξης σε λίγες μόνο γραμμές»1.

Πολλαπλές αντανακλάσεις στα κείμενα του Μπερνχαρντ

Ο τίτλος Ρίττερ, Ντένε, Φος είναι μια πρώτη αντανάκλαση: ο συγγραφέας δίνει ονόματα γνωστών ηθοποιών στους ήρωές του, καθώς το θέατρο υπάρχει για να καθρεφτίζεται μέσα στο θέατρο. Οι ρόλοι ανά δυάδες μεταστρέφονται στον αντίθετό τους, τεντώνοντας τον χρόνο σαν το λάστιχο και παραλλάσσοντας την κατανόηση του έργου. Στο σύνολο του έργου του, τα ονόματα κάποιων χαρακτήρων του αναφέρονται σε ηθοποιούς όπως ο Μπρούνο Γκανζ, ο Μπέρναρντ Μινέτι, η Ιλς Ρίττερ, η Κίρστεν Ντένε, και ο Γκερτ Φος. Σκάνδαλο, επίσης, προκάλεσε η ταύτιση του συνθέτη Γκέρχαρντ Λάμπερσμπεργκ με τον ήρωα της Ξύλευσης.

Στο Ρίττερ, Ντένε, Φος υπάρχει, βέβαια, και ένας τρίτος κατοπτρισμός: αυτός των προσωπικών εμμονών, καθώς και των βιογραφικών στοιχείων του συγγραφέα, όπως παρατηρεί η Ειρήνη Λεβίδη στο πρόγραμμα της ιστορικής παράστασης του Λευτέρη Βογιατζή.

Ένα δεύτερο καθρέφτισμα αφορά τον προσωπικό του φίλο Πάουλ Βιτγκενστάιν και τον φιλόσοφο θείο του πρώτου, τον Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, συγγραφέα του “Tractatus Logicophilosophicus”, μιας προσωπικότητας την επιρροή της οποίας απηχεί στα γλωσσικά παιχνίδια (στον «δόλο του λόγου»2) και στα σχόλιά του για τις τέχνες και τη φιλοσοφία, τη λογική, το παράλογο και την παράνοια.

Στο Ρίττερ, Ντένε, Φος υπάρχει, βέβαια, και ένας τρίτος κατοπτρισμός: αυτός των προσωπικών εμμονών, καθώς και των βιογραφικών στοιχείων του συγγραφέα, όπως παρατηρεί η Ειρήνη Λεβίδη στο πρόγραμμα της ιστορικής παράστασης του Λευτέρη Βογιατζή3.

Ritter Dene Voss 2
Οι σπουδαίοι ηθοποιοί: Ilse Ritter, Gert Voss και Kirsten Dene.

Στη λούπα των χαρακτήρων

Ο Μπέρνχαρντ δεν αντέχει την έλλειψη πνευματικότητας και τη μικρόνοια: έτσι παρωδεί τη σοβαροφάνεια και την ψευδεπίγραφη βαρύτητα των ηρώων του. Τους παριστά ως τροφίμους ψυχιατρείων που χαίρουν ιδιαίτερης μεταχείρισης γιατί είναι ευφυείς και ψυχαναγκαστικοί. Τους βάζει να μιλούν μια ποιητική, σχεδόν παραληρηματική γλώσσα, χωρίς στίξη, που καθιερώνει ένα νέο θεατρικό ιδιόλεκτο. Τους τοποθετεί στο περιβάλλον της βιεννέζικης ανώτερης μεσαίας τάξης, στην «καλή κοινωνία», της οποίας οι ιδιορρυθμίες και οι ιδιαιτερότητες τον απωθούν.

Ο Μπέρνχαρντ δεν αντέχει την έλλειψη πνευματικότητας και τη μικρόνοια: έτσι παρωδεί τη σοβαροφάνεια και την ψευδεπίγραφη βαρύτητα των ηρώων του.

Χαρακτηριστικά μπερντχαρντικά μοτίβα είναι: ο φιλόσοφος που ζει απομονωμένος στη σκανδιναβική του καλύβα4, τα αξεπέραστα συμπλέγματα του παιδιού απέναντι στον γονιό και η επανάληψη, από έργο σε έργο, νοσηρών οικογενειακών σχέσεων. Ο Ρούντολφ Χέλλερ και οι αδελφές του στο Πριν την αποχώρηση είναι μια άλλη έκφανση της παθολογίας που κατατρύχει την πυρηνική τριάδα των χαρακτήρων του Ρίττερ, Ντένε, Φος.

«Μόνο αυτό που βρίσκουμε τελικά γελοίο το κουμαντάρουμε, μόνο όταν βρίσκουμε γελοίο τον κόσμο και τη ζωή στον κόσμο πηγαίνουμε μπροστά, δεν υπάρχει άλλη, δεν υπάρχει καλύτερη μέθοδος»5.

Ο μηδενισμός του συγγραφέα αποτυπώνεται στην αδικαιολόγητη περιφρόνηση του Φος –που είναι το αντίστοιχο του πατέρα-θεατρώνη στον Θεατροποιό– προς τον «θίασο» που απαρτίζουν οι δυο αδελφές του (δηλαδή προς τα υπόλοιπα μέλη της «οικογένειας» του θεάτρου), καθώς και προς καθεαυτήν την επιλογή τους να ασχοληθούν με το θέατρο. Αυτή η περιφρόνηση, σε συνδυασμό με την αφοσίωση της μεγάλης αδελφής Ντένε, προσδίδει ξεκαρδιστικό τόνο στο θέμα που ο συγγραφέας προτείνει ως βασικό μοτίβο κατανόησης του κόσμου. Η οικονόμος κυρία Τσίτελ, στην Πλατεία Ηρώων, ζωγραφίζει τη χειριστική προσωπικότητα του εκλιπόντος Γιόζεφ Σούστερ, αποτυπωμένη στο ίδιο της το είναι, κατά τρόπο αντίστοιχο με την αποτύπωση του χαρακτήρα του Φος που κάνει η μεγάλη αδελφή, η Ντένε, στο Ρίττερ, Ντένε, Φος. Δεν είναι τυχαίο πως και στα δύο έργα εκκρεμεί μια υπόνοια αιμομεικτικής σχέσης του αδελφού με την αδελφή, σε μια συνεχή προσπάθεια του Μπέρνχαρντ να ανακινήσει ζητήματα μνήμης, βιογραφίας και ταυτότητας.

Ομοίως, ο πατέρας στον Αδαή και Παράφρονα δικαιολογεί την ύπαρξή του αποκλειστικά μέσα από την καριέρα της κόρης του, την οποία δείχνει να παρακολουθεί με νοιάξιμο και τελειοθηρία, ενώ στην ουσία είναι ένας κτηνάνθρωπος που μισεί την τέχνη, και κυρίως την όπερα. Η αυτοχειρία του Σούστερ είναι, επίσης, δραματουργικό σύστοιχο της επαπειλούμενης αυτοχειρίας του Φος, που είναι κωμικό σχόλιο για τον τύπο αυτοκτονίας που βασίζεται στην πρόκληση της προσοχής (attention seeking).

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).

Στην κεντρική εικόνα: Λευτέρης Βογιατζής, Λυδία Κονιόρδου, Όλια Λαζαρίδου, στο πρώτο ανέβασμα στην Ελλάδα του «Ρίττεν, Ντένε, Φος», το 1991.


1. Σταχυολόγηση από τον τόμο Μεταμορφώσεις, μετατοπίσεις, επαναλήψεις και παραλλαγές στο έργο του Τόμας Μπέρνχαρντ – Η περίπτωση Βιτγκενστάιν, Πρόγραμμα παράστασης Νέας Σκηνής, 1991, σελ. 183-190
2. Έκφραση του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη στο άρθρο Ο Τόμας Μπέρνχαρντ στην Πλατεία Ηρώων, Lifo, 14 Ιουλίου 2016.
3. Ο.π. Πρόγραμμα παράστασης Νέας Σκηνής, 1991
4. «Ο άνθρωπος του πνεύματος δεν γίνεται ποτέ κατανοητός έλεγε ο καθηγητής
ο άνθρωπος του πνεύματος παραμένει για πάντα ακατανόητος
μόνος του πορεύεται ο άνθρωπος του πνεύματος στη ζωή
ακόμα κι αν όλοι γύρω του μετατρέπονται σε στήλες άλατος έλεγε ο καθηγητής» Τόμας Μπέρνχαρντ «Πλατεία Ηρώων» (μτφρ. Βασίλης Τσαλής).
5. Παλιοι δάσκαλοι, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. Εξάντας, 2018, σελ. 85


bernhardΡίττερ, Ντένε, Φος
Thomas Bernhard
Μτφρ. Γιώργος Δεπάστας
Κριτική 2020
Σελ. 168, τιμή εκδότη €11,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ THOMAS BERNHARD

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Κωμωδίας εγκώμιον – Η σοβαρότητα του γέλιου», του Σάββα Πατσαλίδη (κριτική)

«Κωμωδίας εγκώμιον – Η σοβαρότητα του γέλιου», του Σάββα Πατσαλίδη (κριτική)

Για τη μελέτη «Κωμωδίας εγκώμιον - Η σοβαρότητα του γέλιου» του Σάββα Πατσαλίδη που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις University Studio Press, για το «παρεξηγημένο ανά τους αιώνες κωμικό στοιχείο».

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

To σύγγραμμα του Σάββα Πατσαλίδη ...

«Παρασκήνια στην κορυφή του Ολύμπου – Μια αλληγορία σε δύο ραψωδίες», της Ζωής Σαμαρά (κριτική)

«Παρασκήνια στην κορυφή του Ολύμπου – Μια αλληγορία σε δύο ραψωδίες», της Ζωής Σαμαρά (κριτική)

Για το θεατρικό δοκίμιο «Παρασκήνια στην κορυφή του Ολύμπου, Μια αλληγορία σε δύο ραψωδίες», της Ζωής Σαμαρά που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις University studio press. 

Γράφει η Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη

...

«Ο μακάβριος χορός» του Στίβεν Κινγκ (κριτική) – «Λοιπόν, γιατί μάς αρέσει να τρομάζουμε;»

«Ο μακάβριος χορός» του Στίβεν Κινγκ (κριτική) – «Λοιπόν, γιατί μάς αρέσει να τρομάζουμε;»

Για τη μελέτη του Στίβεν Κινγκ [Stephen King] «Ο μακάβριος χορός – Η ανατομία του τρόμου» (μτφρ. Μιχάλης Μακρόπουλος, εκδ. Κλειδάριθμος).

Του Κυριάκου Αθανασιάδη

Πολλοί άνθρωποι θεωρούν τον Κινγκ τον καλύτερο/μεγαλύτερο/σπουδαιότερο κλπ. εν ζωή συ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Βίος και Πολιτεία» – μια νέα εκπομπή για τους ανθρώπους του βιβλίου απευθείας από το «υπόγειο» της Πολιτείας

«Βίος και Πολιτεία» – μια νέα εκπομπή για τους ανθρώπους του βιβλίου απευθείας από το «υπόγειο» της Πολιτείας

Το πρώτο επεισόδιο της εκπομπής «Βίος και Πολιτεία» μεταδόθηκε ζωντανά την Παρασκευή και βρίσκεται ήδη στον «αέρα» του διαδικτύου. Μια πρωτοβουλία του μεγαλύτερου και πιο εν...

Φεστιβάλ ΛΕΑ: Ανακοινώθηκε η λίστα με τους φιναλίστ για το 3ο Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης

Φεστιβάλ ΛΕΑ: Ανακοινώθηκε η λίστα με τους φιναλίστ για το 3ο Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης

Δημοσιοποιήθηκε η λίστα με τους φιναλίστ για το 3ο Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ΛΕΑ.

Επιμέλεια: Book Press

Δημοσιοποιείται η λίστα των φιναλίστ για το 3ο Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ΛΕΑ, υπό την Αιγίδα της Α.Ε. ...

Το «Εργαζόμενο αγόρι» της Λένας Διβάνη στην ευρωπαϊκή λίστα προτεινόμενων βιβλίων του Readers of Europe 2023

Το «Εργαζόμενο αγόρι» της Λένας Διβάνη στην ευρωπαϊκή λίστα προτεινόμενων βιβλίων του Readers of Europe 2023

Το «Εργαζόμενο αγόρι» της Λένας Διβάνη προτείνεται για την ευρωπαϊκή λίστα βιβλίων της Ευρωπαϊκής Βιβλιοθήκης Readers of Europe για το 2023.

Επιμέλεια: Book Press

Το ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τα ρόδα δεν πεθαίνουν ποτέ» του Γκούναρ Στόλεσεν (προδημοσίευση)

«Τα ρόδα δεν πεθαίνουν ποτέ» του Γκούναρ Στόλεσεν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Γκούναρ Στόλεσεν [Gunnar Staalesen] «Τα ρόδα δεν πεθαίνουν ποτέ» (μτφρ. Βαγγέλης Γιαννίσης), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Ιουνίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Υπάρχουν κάποιε...

«Αρκτικό καλοκαίρι» του Ντέιμον Γκάλγκατ (προδημοσίευση)

«Αρκτικό καλοκαίρι» του Ντέιμον Γκάλγκατ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Ντέιμον Γκάλγκατ [Damon Galgut] «Αρκτικό καλοκαίρι» (μτφρ. Κλαίρη Παπαμιχαήλ), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαΐου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Οι δύο άντρες κάθονταν στις πο...

«Ο γυάλινος κήπος» της Τατιάνας Τσιμπουλεάκ (προδημοσίευση)

«Ο γυάλινος κήπος» της Τατιάνας Τσιμπουλεάκ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Τατιάνας Τσιμπουλεάκ [Tatiana Ţîbuleac] «Ο γυάλινος κήπος» (μτφρ. Άντζελα Μπράτσου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 15 Μαΐου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Πατριαρχία, φεμινισμός και κουίρ λογοτεχνία – Μιχαλοπούλου, Αλεξάνδρα Κ* και Καλοβυρνάς δίνουν απαντήσεις

Πατριαρχία, φεμινισμός και κουίρ λογοτεχνία – Μιχαλοπούλου, Αλεξάνδρα Κ* και Καλοβυρνάς δίνουν απαντήσεις

Λογοτεχνία, έμφυλες ταυτότητες, πατριαρχία, φεμινιστικό κίνημα, γυναικεία γραφή. Αμάντα Μιχαλοπούλου, Αλεξάνδρα Κ*, Λύο Καλοβυρνάς φωτίζουν όψεις ενός ζητήματος που μας αφορά περισσότερο απ΄ όσο ίσως πιστεύουμε, ενώ ακολουθεί επιλογή βιβλίων ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας από τις πρόσφατες ...

Τα 25 καλύτερα λογοτεχνικά έργα γραμμένα από γυναίκες συγγραφείς – από τη Μέρι Σέλεϊ στην Έλενα Φερράντε

Τα 25 καλύτερα λογοτεχνικά έργα γραμμένα από γυναίκες συγγραφείς – από τη Μέρι Σέλεϊ στην Έλενα Φερράντε

Σε δημοσίευσή της στον Independent, η αρθρογράφος Clarisse Loughrey ξεχώρισε τα εικοσιπέντε σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα που γράφτηκαν από γυναίκες συγγραφείς. Στη φωτογραφία, μία από αυτές, η Octavia E. Butler [1947 - 2006], συγγραφέας μυθιστορημάτων επιστημονικής φαντασίας με έντονο κοινωνικό και πολιτικό υ...

«Φάκελος αρχαιοκαπηλία»: Νικόλας Ζηργάνος, Ανδρέας Αποστολίδης και Γιάννης Μαρής

«Φάκελος αρχαιοκαπηλία»: Νικόλας Ζηργάνος, Ανδρέας Αποστολίδης και Γιάννης Μαρής

Φάκελος αρχαιοκαπηλία με προτάσεις τριών βιβλίων: «Επιχείρηση “Νόστος”: Ένα χρυσό στεφάνι και μια Κόρη για τον Αλέξη Καρρά» (εκδ. Τόπος), του Νικόλα Ζηργάνου, «Αρχαιοκαπηλία και εμπόριο αρχαιοτήτων – Μουσεία, έμποροι τέχνης, οίκοι δημοπρασιών, ιδιωτικές συλλογές» (εκδ. Άγρα), του Ανδρέα Αποστολίδη και  «Ίλ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ