Για το σινεμά του Μικελάντζελο Αντονιόνι

Το συνοπτικό κινηματογραφικό βιβλίο Μικελάντζελο Αντονιόνι περιέχει άρθρα του αείμνηστου κριτικού Ν. Κολοβού και των Θ. Κουτσογιαννόπουλου, Χρ. Μήτση, Τ. Γουδέλη, Δ. Χαρίτου, Λ. Κατσίκα, Τ. Ρέτζιου, Ν. Πουλάκου, Γ. Παπαδημητρίου, Γ. Τοτονίδη, Ν. Τσαγκαράκη, Γ. Ρούσου, Α.Ο. Scot και του γράφοντος. Το συλλογικό αυτό έργο μάς έδωσε την ευκαιρία να γράψουμε για τον μεγάλο, ρηξικέλευθο Ιταλό σκηνοθέτη του κινηματογραφικού μοντερνισμού.

Με την «Κραυγή» (1957), ο Αντονιόνι εμφανίζει μια καινούργια αισθητική, η οποία προάγει τη χαλάρωση ή και κατάργηση της δράσης και δραματουργίας, την αποδραματοποίηση της αφήγησης και της μυθοπλασίας.

Οι πρώτες μεγάλου μήκους ταινίες του Αντονιόνι [Το χρονικό ενός έρωτα (1950), Οι νικημένοι (1952), Η κυρία χωρίς καμέλιες (1953), Οι φίλες (1955)] είναι ως έναν βαθμό επηρεασμένες από τον νεορεαλισμό, αποτελώντας μια εκσυγχρονισμένη κι εκμοντερνισμένη εναλλακτική του. Με την Κραυγή (1957), ο Αντονιόνι εμφανίζει μια καινούργια αισθητική, η οποία προάγει τη χαλάρωση ή και κατάργηση της δράσης και δραματουργίας, την αποδραματοποίηση της αφήγησης και της μυθοπλασίας. Με την Κραυγή εισάγεται στο αντονιονικό σινεμά η διαστολή και επιμήκυνση του, βιωματικού πλέον χαρακτήρα, φιλμικού χρόνου. Αργοί ρυθμοί, σύμφωνοι προς τη ροή της πεζής καθημερινότητας, χωρίς συσσώρευση δρώμενων και χωρίς ταχύτητα.

Οι θεματικές του Αντονιόνι είναι η αλλοτρίωση, η αποξένωση και η μοναξιά στην καταναλωτική, βιομηχανική κοινωνία της αφθονίας, στο αυτοματοποιημένο και μολυσμένο περιβάλλον· η (κατα)πίεση που ασκεί στο άτομο ο υπερμοντέρνος, κατασκευασμένος, χτισμένος και δομημένος χώρος, η αυτονόμηση των βιομηχανικών, τυποποιημένων αντικειμένων στη ζωή μας· οι νευρώσεις και οι αλλοιώσεις του συναισθηματικού μας κόσμου και του έρωτα· οι γυναικείες ευαισθησίες και ιδιαιτερότητες, που τις αναδεικνύει μέσα από πολλά και ουσιώδη γυναικεία πορτρέτα.

Σε αρκετές ταινίες του Αντονιόνι [Blow-up (1967), Η περιπέτεια (1960), Κόκκινη έρημος (1964), Επάγγελμα ρεπόρτερ (1979), Ζabriski Point (1970), Η έκλειψη (1962), Η νύχτα (1961)] μπορούμε να διαισθανθούμε τη διάλυση του κόσμου που περιγράφει καθώς και τη διάλυση των συναισθημάτων των ανθρώπων που ζουν σ’ αυτόν. Ο Αντονιόνι μάς εκθέτει συχνά το μυστήριο του κόσμου, για παράδειγμα στις περιπλανήσεις στην Έκλειψη, στην Περιπέτεια, στη Νύχτα και στο Επάγγελμα ρεπόρτερ. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά αποτελούν συστατικά της ποιητικής σύλληψής του. Πρόκειται για μια μυστηριακή, πικρή, ενίοτε παγερή –κάθε άλλο παρά στερημένη μισοκρυμμένων συναισθημάτων– ποιητική εικόνα του κόσμου και του καθοριστικού για τους χαρακτήρες και τον κινηματογράφο του περιβάλλοντος χώρου.

Η περιπέτεια (1960)	Η νύχτα (1961)	Η έκλειψη (1962)

Οι έξι διαδοχικές ταινίες που γύρισε ο Αντονιόνι, Οι φίλες, Η κραυγή, Η περιπέτεια, Η νύχτα, Η έκλειψη και Η κόκκινη έρημος, μιλούν για την αποξένωση και την παγωνιά στην ψυχή του σύγχρονου ατόμου: του ανθρώπου της εργατικής τάξης στην Κραυγή, των αστών στις Νύχτα, Περιπέτεια, Οι φίλες και Κόκκινη έρημο, και των μικροαστικών/μεσοαστικών στρωμάτων στην Έκλειψη. Η αντονιονική ευαισθησία συλλαμβάνει και κατόπιν εκφράζει πλήθος υπαρξιακών, ανθρώπινων, συναισθηματικών, ερωτικών και κοινωνικών ζητημάτων, διαμέσου ενός πρωτότυπου χειρισμού του αφηγηματικού και μυθοπλαστικού χωροχρόνου.

Οι κινήσεις των δύο ηρώων είναι ουσιαστικά άσκοπες, διαδρομές πέρα δώθε χωρίς νόημα. Κυριαρχεί η απραξία, η απουσία δράσης, η έλλειψη δραματουργίας, τα ασήμαντα συμβάντα και τα κενά στην ανέλιξη του χρόνου.

H Περιπέτεια, πρώτο μέρος της λεγόμενης «Τριλογίας της αποξένωσης» –που συμπληρώνουν Η νύχτα και Η έκλειψη– αφηγείται με αργό, σχεδόν τελετουργικό τρόπο, το ταξίδι με γιοτ μιας παρέας αστών στα ιταλικά Αιολικά νησιά, την αποβίβασή τους σε ένα μικρό νησί και την εξαφάνιση, εκεί, της Άννας, της ερωμένης του αρχιτέκτονα Σάντρο. Στη συνέχεια παρακολουθούμε την παρατεταμένη αναζήτηση της Άννας στη Νότια Ιταλία από τη στενή φίλη της Κλαούντια (την υποδύεται η Μόνικα Βίτι) και τον Σάντρο, οι οποίοι στη μακρά πορεία συνάπτουν ερωτική σχέση.

Η αναζήτηση της εξαφανισμένης μεγαλοαστής Άννας, η έρευνα από τον εραστή της και τη φίλη της για να τη βρουν, αποτελούν ένα πρόσχημα. Στην πραγματικότητα μάλλον ψάχνουν μέσα τους, ψάχνουν τον εαυτό τους. Σε όλες τις στάσεις και τις διαδρομές των δύο χαρακτήρων, Κλαούντια και Σάντρο, που γίνονται ζευγάρι, ο χρόνος επιμηκύνεται, προκύπτουν αναμονές, αδράνεια και νεκροί χρόνοι. Αυτή είναι μια βασική αισθητική αρχή του μοντέρνου αντονιονικού σινεμά. Οι κινήσεις των δύο ηρώων είναι ουσιαστικά άσκοπες, διαδρομές πέρα δώθε χωρίς νόημα. Κυριαρχεί η απραξία, η απουσία δράσης, η έλλειψη δραματουργίας, τα ασήμαντα συμβάντα και τα κενά στην ανέλιξη του χρόνου. Ο σκηνοθέτης προσεγγίζει, στην ταινία αυτή και σε αρκετές άλλες του (π.χ. Η κυρία χωρίς καμέλιες, Οι φίλες) την αποξένωση και την αλλοτρίωση του σύγχρονου Ευρωπαίου. Αποξένωση και αρρώστια των αισθημάτων στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, στη σχέση τους με το περιβάλλον και την κοινωνία. Αλλοτρίωση του μοντέρνου ανθρώπου στην τεχνοκρατική, βιομηχανική και καταναλωτική κοινωνία, όπου λειτουργεί στρεβλά, βραχυκυκλωμένος, αποξενωμένος κι αποπροσανατολισμένος. Ο έρωτας προσδίδει μια δυναμική στις σχέσεις, αλλά αντί να διευκολύνει την επαφή, ίσως την κάνει πιο πολύπλοκη και πολυσύνθετη.

Το Blow-up, η πρώτη ταινία-έξοδος του Αντονιόνι από τα σύνορα του ιταλικού σινεμά, γυρισμένο στην Αγγλία, στο Λονδίνο, είναι ένα υπέροχο, σπάνιο φιλμ που αγκαλιάζει, μέσα από τη σκηνοθετική και πλαστική του τελειότητα, πολλά σημαντικά σύγχρονα θέματα.

Το Blow-up, η πρώτη ταινία-έξοδος του Αντονιόνι από τα σύνορα του ιταλικού σινεμά, γυρισμένο στην Αγγλία, στο Λονδίνο, είναι ένα υπέροχο, σπάνιο φιλμ που αγκαλιάζει, μέσα από τη σκηνοθετική και πλαστική του τελειότητα, πολλά σημαντικά σύγχρονα θέματα: Tην απομόνωση και την έλλειψη επικοινωνίας του σύγχρονου ανθρώπου της δυτικής κοινωνίας, τη δυσκολία ή αδυναμία δημιουργίας και ολοκλήρωσης των ανθρώπινων σχέσεων, τη ζωή στη ρηχή και κούφια καταναλωτική κοινωνία (στο Blow-up εντοπίζουμε την παντοδυναμία της εικόνας στον σημερινό κόσμο)· την αδιαφορία για το τι συμβαίνει, δίπλα μας, στην κοινωνία· τη διαδικασία αναζήτησης και εύρεσης της αλήθειας, η οποία επισυμβαίνει απέναντί μας, τις τάσεις παραίτησης του σύγχρονου ατόμου από την εύρεση της αλήθειας· την ίδια τη διαδικασία και τις μεθόδους αναζήτησης της αλήθειας στον μοντέρνο κόσμο. Όλα αυτά αναπαρίστανται ή διερευνώνται μέσα από εικόνες και ήχους της ποπ κουλτούρας, του μοντέρνου τρόπου ζωής, ενίοτε του life style, φιλτραρισμένα μέσα από μια ψυχρή, «αποστασιοποιημένη» α λα Αντονιόνι ματιά που παρατηρεί και ανατέμνει –σχεδόν κλινικά– τις σχέσεις και τα υποκατάστατά τους. Όλα όμως τα στοιχεία αυτά είναι οργανωμένα και διευθετημένα μέσα από αισθητικές προσεγγίσεις πλαστικής, εικαστικής, σκηνογραφικής (σπουδαία τα εξωτερικά της ταινίας) και σκηνοθετικής τελειότητας· εδώ η λέξη τελειότητα δεν κρύβει καμιά υπερβολή.

Blow-up (1967)	Ζabriski Point (1970)	Επάγγελμα ρεπόρτερ (1979)

Το συνολικό στήσιμο, η φιλμική αναπαράσταση των σκηνών στο άλσος όπου ο μπλαζέ κεντρικός ήρωας, ο φωτογράφος μόδας Τόμας (Ντέιβιντ Χέμινγκς) φωτογραφίζει από χόμπι και τυχαία έναν φόνο, απεικονίζονται και σκηνοθετούνται με έναν μοναδικό στην ιστορία του σινεμά τρόπο! Η διαδικασία διαδοχικών μεγεθύνσεων των φωτογραφιών που τράβηξε ο Τόμας παριστά την έρευνα για την ανακάλυψη μιας αλήθειας, ενός γεγονότος που έχει διαδραματιστεί στον συγκεκριμένο χώρο. Ο Αντονιόνι δημιουργεί σοφά, ελλειπτικά κι υπαινικτικά, τη διεργασία της αναζήτησης και την εντρύφηση στην πραγματικότητα. Ο Ιταλός κινηματογραφιστής ντεκουπάρει (πλανοθετεί) και γυρίζει εκπληκτικά α) τις σκηνές της έρευνας του Τόμας στο λονδρέζικο άλσος, και β) των αλλεπάλληλων μεγεθύνσεων των φωτογραφιών του και της αναζήτησης του σωστού κάδρου τους, στο εργαστήριό του.

Το συνολικό στήσιμο, η φιλμική αναπαράσταση των σκηνών στο άλσος όπου ο μπλαζέ κεντρικός ήρωας, ο φωτογράφος μόδας Τόμας (Ντέιβιντ Χέμινγκς) φωτογραφίζει από χόμπι και τυχαία έναν φόνο, απεικονίζονται και σκηνοθετούνται με έναν μοναδικό στην ιστορία του σινεμά τρόπο!

Εκτός από τις συγκεκριμένες σεκάνς που αναφέρονται στο ψάξιμο μέσα στον χώρο του άλσους και διαμέσου των φωτογραφιών, μέσα από τις μεγεθύνσεις και τα διαφορετικά καδραρίσματα, ο Αντονιόνι μεγαλουργεί και σε άλλες σκηνές: Στην τελική σκηνή του ματς του τένις χωρίς μπάλες, ο Αντονιόνι «δίνει τα ρέστα του» παρουσιάζοντας τα πρόσωπα, μια παρέα από μασκαρεμένους «τρελοχίπις», να παίζουν τένις χωρίς μπάλες (!), παιχνίδι στο οποίο τελικά παίρνει μέρος κι ο αδιάφορος Τόμας, παρατώντας και ξεχνώντας την αναζήτηση της αλήθειας της δολοφονίας που ανακάλυψε: Κανένα νόημα, ματαιότης ματαιοτήτων, τα πάντα ματαιότης... Η ίδια αίσθηση αναδύεται και στη σεκάνς της ροκ συναυλίας των περίφημων Yeardbirds σε ένα λονδρέζικο κλαμπ, όπου ο κιθαρίστας σπάει την κιθάρα του και την πετάει στους φανς του συγκροτήματος. Ξεκινά ένας καβγάς για το ποιος θα πάρει το μπράτσο της κιθάρας, στον οποίο νικά, μετά από αρκετά σπρωξίματα, ο Τόμας, για να το πετάξει αδιάφορος αργότερα, σαν να μην έχει καμιά αξία...

Το Blow-up, όπως και ορισμένες άλλες ταινίες της δεκαετίας του 1960 σαν την Περιπέτεια, τη Νύχτα, την Έκλειψη και την Κόκκινη έρημο, του Αντονιόνι, μαζί με τα: Με κομμένη την ανάσα, Ζούσε τη ζωή της, Ο τρελός Πιερό και Weekend του Γκοντάρ, Πέρυσι στο Μαρίενμπαντ, Μύριελ και Σ’ αγαπώ σ’ αγαπώ του Ρεναί, τα 400 χτυπήματα και Κλεμμένα φιλιά του Τρυφώ, Η στρατηγική της αράχνης και ο Κονφορμίστας του Μπερτολούτσι, το Θεώρημα και το Χοιροστάσιο του Παζολίνι, η Γλυκιά ζωή και το Οκτώμιση του Φελίνι, H Βιριδιάνα, Η ωραία της ημέρας και ο Γαλαξίας του Μπουνιουέλ, Ο Υπηρέτης, η Εύα και το Αccident του Λόουζι, η Σιωπή και η Περσόνα του Μπέργκμαν, Η συλλέκτρια και Μια νύχτα με την Μοντ του Ρομέρ, Η δίκη του Γουέλς, Ο συμβιβασμός του Καζάν, τα Πρόσωπα και οι Σύζυγοι του Κασαβέτη, Ο προμηθευτής της Σίρλεϊ Κλαρκ, Ice του Ρόμπερτ Κράμερ, Ψυχώ και Μάρνι του Χίτσκοκ και Το αγόρι και Το ημερολόγιο ενός κλέφτη του Όσιμα κ.ά., αποτέλεσαν τα «βαριά χαρτιά», τα σημαντικότερα υποδείγματα του κινηματογραφικού μοντερνισμού.

Κατά τη γνώμη μου απαρχή του μοντέρνου σινεμά υπήρξε το σημαδιακό ορόσημο Ταξίδι στην Ιταλία (1953) του Ροσελίνι. [Και προάγγελους αυτού θεωρώ το Μ (1932) του Φριτς Λανγκ, Ο κανόνας του παιχνιδιού (1939) του Ρενουάρ, Ο πολίτης Κέιν (1941) του Γουέλς, Η εγκληματική ζωή του Αρτσιμπάλντο ντε λα Κρουζ (1955) του Μπουνιουέλ, τα φιλμ του Χίτσκοκ Σιωπηλός μάρτυρας (1954), Vertigo (1957), North by Nortwest (1959), κ.ά.].

* Ο ΘΟΔΩΡΟΣ ΣΟΥΜΑΣ είναι συγγραφέας και κριτικός κινηματογράφου.
Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Το ημερολόγιο ενός αδέξιου εραστή» (εκδ. Βακχικόν).

---

Μικελάντζελο Αντονιόνι