alt

Για το βιβλίο του Jean Baudrillard «Ομοιώματα και προσομοίωση» (μτφρ. Στεφάνος Ρέγκας, εκδ. Πλέθρον) και την ανίχνευση της θεωρίας του σε έργα της νεοελληνικής πεζογραφίας.

Του Γιώργου Γ. Περαντωνάκη

Η μετανεοτερική εποχή μας διέπεται από νόμους και κανόνες που πριμοδοτούν τις μικρές έναντι των μεγάλων αφηγήσεων, την αποσπασματικότητα, την αναθεώρηση της Ιστορίας και την αυτοαναφορικότητα των υποκειμένων. O Jean Baudrillard (1929-2007) έρχεται μετά τους Jean-François Lyotard (1979) και πριν από τον Fredric Jameson (1991) να εξηγήσει πώς ο μοντερνισμός πέρασε σε μια νεότερη φάση, αυτή του μεταμοντερνισμού.

Ο Γάλλος φιλόσοφος συλλαμβάνει την πραγματικότητα ως «υπερπραγματικότητα», θεωρεί ότι πολλά φαινόμενα δεν υποκρίνονται το πραγματικό, αλλά το προσομοιώνουν, με αποτέλεσμα να είναι το ίδιο αληθινά μ’ αυτό και μακροπρόθεσμα να το περιθωριοποιούν, παίρνοντας τη θέση του. 

Στο έργο του Ομοιώματα και προσομοίωση, που πρωτοδημοσιεύτηκε στα γαλλικά το 1981, παρουσιάζει μια συνολική θεωρία –έστω κι αν τα κείμενα διακρίνονται από την αυτόνομη φύση τους– για την εναλλαγή της πραγματικότητας με την προσομοίωσή της σε βαθμό που να χάνεται συχνά η αίσθηση του πραγματικού λόγω της ύπαρξης του πλαστού. Ξεκινώντας από ένα διήγημα του Χ.Λ. Μπόρχες, όπου ο χάρτης κάλυψε και αντικατέστησε την επικράτεια την οποία αναπαριστούσε, ο Γάλλος φιλόσοφος συλλαμβάνει την πραγματικότητα ως «υπερπραγματικότητα», θεωρεί ότι πολλά φαινόμενα δεν υποκρίνονται το πραγματικό, αλλά το προσομοιώνουν, με αποτέλεσμα να είναι το ίδιο αληθινά μ’ αυτό και μακροπρόθεσμα να το περιθωριοποιούν, παίρνοντας τη θέση του. 

Στις κοινωνίες της προσομοίωσης ο Jean Baudrillard αναλύει τέτοια μεμονωμένα φαινόμενα, τα οποία ωστόσο αθροιστικά αποδεικνύουν την εξάλειψη των ορίων και την εναλλαγή των ψευδών και των αληθινών καταστάσεων, ήδη από τη δεκαετία του ’70, όταν ο φιλόσοφος συνέλαβε τη θεωρία του. Μεταξύ άλλων αναλύει την είσοδο της Ιστορίας στον κινηματογράφο ως υπο-/αντικατάστατο της εξωκινηματογραφικής πραγματικότητας, όπως οι επέτειοι για το Ολοκαύτωμα έρχονται ως τεχνητή μνήμη να επαναφέρουν στο προσκήνιο την πραγματική εξόντωση ή το κέντρο Πομπιντούρ στο Παρίσι είναι αφενός κέλυφος εκθεμάτων κι αφετέρου το ίδιο τέχνη και έκθεμα. Πολύ περισσότερο, ο προβληματισμός του στοχαστή –όπως όλων– εστιάζει στα ΜΜΕ, τα οποία άραγε δείχνουν την αλήθεια ή την κατασκευάζουν; Κι αυτό που προβάλλουν αναδεικνύει το είναι ή συμβάλλει στη διαμόρφωσή του; Με άλλα λόγια η υπερπληροφόρηση μεταδίδει, παράγει νόημα ή το εξουδετερώνει; 

alt
Ο Jean Baudrillard έγραψε περίπου πενήντα
βιβλία. Υπήρξε φιλόσοφος, κοινωνιολόγος,
πολιτικός σχολιαστής και φωτογράφος.


Ο Jean Baudrillard στα κείμενά του συνεχίζει να διερευνά τους φαύλους κύκλους μεταξύ πραγματικού και πλαστού, από τα οποία το ένα οδηγεί στο άλλο κι έτσι κατ’ ουσία παύουν να διαφοροποιούνται μεταξύ τους. Η διαφήμιση, ο σωσίας ως αντικαταστάτης και εναλλακτικό πρόσωπο, η κλωνοποίηση και τα ολογράμματα, η τεχνητή νοημοσύνη, το κέντρο και η περιφέρεια, ο μέσος όρος και οι αποκλίσεις του είναι μερικά θέματα που θίγονται. Το σημαντικότερο είναι ότι όλα αυτά συστήνουν ένα δομημένο πεδίο σκέψης, που μπορεί να επεκταθεί σε άλλα θέματα, τα οποία είναι δυνατόν να μελετηθούν με τα μποντριγιαρικά εργαλεία.

Η θεωρία της προσομοίωσης μπορεί να εφαρμοστεί στη λογοτεχνία, η οποία εκλαμβάνεται ως ομοίωμα της πραγματικότητας: η μυθοπλασία δηλαδή δεν είναι κατ’ ανάγκη μίμηση, αφού δεν υπάρχει εξωκειμενική «πραγματικότητα» αλλά η λογοτεχνία χτίζει τη δική της, εξίσου πραγματική ή και πιο πραγματική από την πρώτη. Αφήνω αυτό το γενικό, θεωρητικό και οντολογικό θέμα περί λογοτεχνίας, για να επικεντρωθώ σε έργα που χρησιμοποιούν τεχνικές εναλλαγής, αντικατάστασης, προσομοίωσης…

Ο ίδιος ο γάλλος φιλόσοφος μιλάει πιο συγκεκριμένα για την επιστημονική φαντασία. Όπως εξηγεί ο Brian McHale, ενώ ο μοντερνισμός αναρωτιέται τι μπορούμε να μάθουμε, πόσο εφικτή είναι η γνώση και πόσο εφικτή είναι η κατάκτηση της αλήθειας, ο μεταμοντερνισμός αναλύει αν υπάρχει αυτό που ψάχνουμε, αν υφίσταται η αλήθεια και πώς είναι (αν υπάρχει) αυτή η πραγματικότητα. Έτσι, η επιστημονική φαντασία διερευνά το παράλληλο, το αλλόκοσμο, το εξωπραγματικό, όχι ως αντίγραφο αλλά ως πιθανή νέα πραγματικότητα. 

alt
Ανδρέας Φραγκιάς (επάνω), Γιάννης Σκαρίμπας (κάτω)

Η θεωρία του Baudrillard στην ελληνική πεζογραφία

alt

Στην ελληνική πεζογραφία μπορούμε να εντοπίσουμε ποικίλες εκδοχές του ομοιώματος, αλλά θα σταθώ ιδιαίτερα σε τρεις: στον σωσία, στην κινηματογραφική προσομοίωση και στη λεκτική προσομοίωση.

Μια πρώτη περίπτωση «προσομοίωσης» είναι ο σωσίας (Doppelgänger), ο οποίος σχετίζεται με τον Άλλο, που είτε μοιάζει εξωτερικά με τον ήρωα, είτε μεταμφιέζεται για να του μοιάσει, είτε παίρνει τον ρόλο του μέσα σε ένα σύστημα υποκατάστασης. Πρόκειται για μια μεταφορά ιδιοτήτων από πρόσωπο σε πρόσωπο, γεγονός που προκαλεί τραγικές ή κωμικές καταστάσεις, σε μια προσπάθεια να παρουσιαστεί η ομοιότητα και η ετερότητα μέσα από την κοινωνική θέση και τους ανειλημμένους ρόλους που το λογοτέχνημα αποδίδει στα πρόσωπά του. Στον Μαριάμπα (1935) του Γιάννη Σκαρίμπα λ.χ., ο Ιωάννης Μαριάμπας εμφανίζεται στους κύκλους της ανώτερης κοινωνίας της Χαλκίδας ως γεωπόνος, αλλά η συμπεριφορά του ανατρέπει τα στερεότυπα, παρωδεί το καθωσπρέπει φέρεσθαι, υπονομεύει τους τρόπους καλής συμπεριφοράς και τους κανόνες της κοινωνικής συμβίωσης. Αυτή η συμπεριφορά εξηγείται όταν αποκαλύπτεται ότι τη θέση του Μαριάμπα είχε πάρει ο Ιωάννης Πιττακός. Έτσι, μέσα από την αντικατάσταση του πρωτότυπου με τον σωσία του, ο Γιάννης Σκαρίμπας θέτει εμμανώς το θέμα της ταυτότητας, της κοινωνικής προσαρμογής και της στάσης του ανθρώπου απέναντι στα στερεότυπα, όπου το όνομα αντανακλά και το είναι. alt(Bλ. και το επίμετρο του Νίκου Παπαχριστόπουλου «Γιάννη Σκαρίμπα, Μαριάμπας: Ο σωσίας του άλλου» στο βιβλίο του Otto Rank Ο σωσίας – Ψυχαναλυτική μελέτη, εκδ. Opportuna, 2016).

Από την άλλη, στο Πλήθος (1985-1986) του Αντρέα Φραγκιά ο ρεαλισμός τεντώνεται στα όρια του μεταμοντέρνου κι η πραγματικότητα «νοθεύεται» με σκηνές μη-πραγματικού. Στο πλαίσιο της μεγαλούπολης με την κίνηση πολυάριθμων ανθρώπων, τα όρια μεταξύ αληθινού και ψευδούς, πρωτότυπου και ομοιώματος είναι τόσο ρευστά που οι άνθρωποι ζουν και τα δύο ως πραγματικά και ταυτόχρονα ως ψεύτικα. Αυτό που προωθεί αυτού του είδους την προσομοίωση είναι η εμφιλοχώρηση του κινηματογράφου στην καθημερινότητα: συνεχώς στήνονται και ξεστήνονται νέα σκηνικά μέσα στον φυσικό χώρο της πόλης, γυρίζονται σενάρια, οι ηθοποιοί αναμιγνύονται με τους ανθρώπους, οι οποίοι δεν ξέρουν ανά πάσα στιγμή αν παίζουν ρόλο ή αν ενεργούν με βάση τη δική τους ταυτότητα. Ο συγγραφέας καταφέρνει να προκαλέσει σύγχυση μεταξύ του φυσικού και του τεχνητού, του αυθόρμητου και του προσποιητού, του υπαρκτού και του φανταστικού. altΜε την μποντριγιαρική λογική, τίποτα δεν είναι πραγματικό αλλά και τίποτα δεν είναι ψεύτικο στην υπερπραγματικότητα της εποχής μας.

Τέλος, ο Σταύρος Κρητιώτης σε πολλά από τα βιβλία του, αλλά κυρίως στο κορυφαίο του Το μηνολόγιο ενός απόντος (2005) εγείρει τον προβληματισμό για τα όρια αλλά και την ουσία της διάκρισης μεταξύ πρωτότυπου και αντίγραφου. Αν ο συγγραφέας κατηγορείται για λογοκλόπος (δηλαδή για προβολή ενός κλεψίτυπου αντίγραφου στη θέση ενός αυθεντικού κειμένου), η αντιγραφή πλέον είναι άστοχη λέξη, με την έλευση της διακειμενικότητας και την ανάδειξη όχι της πρωτοτυπίας της φράσης αλλά της νεοφανούς σύνδεσης και της ανασημασιοδότησης. Κι όταν αποδεικνύεται ότι αυτός που λογοκλάπηκε ήταν ο ίδιος ο λογοκλόπος, τότε τα όρια του πρωτότυπου και του ανάτυπου διαθλώνται στα όρια της ταυτότητας του ίδιου του υποκειμένου. Το ομοίωμα συχνά παίρνει τη θέση του γνήσιου, χωρίς όμως να κλονίζονται οι αρχές της κοινωνίας.

Θεωρώ ότι η σκέψη του Jean Baudrillard μπορεί να εξηγήσει όχι μόνο τη μεταμοντέρνα εποχή μας, την εποχή των ρευστών ορίων και της αδυναμίας για απόλυτη πρωτοτυπία, αλλά και τη λογοτεχνία ως πεδίο διαθλάσεων, αντικατοπτρισμών και προσομοιώσεων.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.
Τελευταίο του βιβλίο, η «Βιβλιογραφία για τον Νίκο Καζαντζάκη» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).


altΟμοιώματα και προσομοίωση
Jean Baudrillard
Μτφρ. Στέφανος Ρέγκας
Πλέθρον 2019
Σελ. 272, τιμή εκδότη €18,00

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JEAN BAUDRILLARD

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Φιλμαρισμένη σκέψη» του Ρόμπερτ Πίπιν (κριτική) – Ο κινηματογράφος ως αναστοχαστική μορφή

«Φιλμαρισμένη σκέψη» του Ρόμπερτ Πίπιν (κριτική) – Ο κινηματογράφος ως αναστοχαστική μορφή

Για το βιβλίο του Ρόμπερτ Πίπιν [Robert Pippin] «Φιλμαρισμένη σκέψη» (μτφρ. Γιάννης Μολυνδρής, εκδ. Υδροπλάνο). Κεντρική εικόνα: O Άλφρεντ Χίτσκοκ και η Τζάνετ Λι στα γυρίσματα του «Ψυχώ». 

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

...
Στάθης Λιβαθινός και Φρανκ Ράντατς: Δύο σημαντικά βιβλία για το θέατρο (κριτική)

Στάθης Λιβαθινός και Φρανκ Ράντατς: Δύο σημαντικά βιβλία για το θέατρο (κριτική)

Για το βιβλίο του Φρανκ Ράντατς [Frank Raddatz] «Στον λαβύρινθο, ο Θόδωρος Τερζόπουλος συναντά τον Χάινερ Μύλλερ» (μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης εκδ. Κείμενα) και το βιβλίο του Στάθη Λιβαθινού «Τρεις εποχές. Ατοβιογραφικές σημειώσεις ενός σκηνοθέτη του θεάτρου» (εκδ. Πατάκη). Κεντρική εικόνα: ο Χάυνερ...

«Σαίξπηρ – Η επινόηση του ανθρώπινου» του Χάρολντ Μπλουμ (κριτική)

«Σαίξπηρ – Η επινόηση του ανθρώπινου» του Χάρολντ Μπλουμ (κριτική)

Για τη μελέτη του του Χάρολντ Μπλουμ [Harold Bloom] «Σαίξπηρ – Η επινόηση του ανθρώπινου» (απόδοση: Άρης Μπερλής, Θέμελης Γλυνάτσης, απόδοση-εισαγωγή-σχόλια: Ήρκος Ρ. Αποστολίδης, εκδ. Gutenberg).

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

Λένε ότι ο υ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Άπαντα τα ποιήματα» του Πέτερ Χάντκε (προδημοσίευση)

«Άπαντα τα ποιήματα» του Πέτερ Χάντκε (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση ενός ποιήματος του Πέτερ Χάντκε [Peter Handke] από τον τόμο «Άπαντα τα ποιήματα» (μτφρ. Ιωάννα Διαμαντοπούλου-Νότντουρφτ), ο οποίος θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΙ ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ, ΤΙ ...

«Οι χαμένες μας καρδιές» της Σελέστ Ινγκ – Μια δυστοπία που θυμίζει σε πολλά την εποχή μας

«Οι χαμένες μας καρδιές» της Σελέστ Ινγκ – Μια δυστοπία που θυμίζει σε πολλά την εποχή μας

Για το μυθιστόρημα της Σελέστ Ινγκ [Celeste Ng] «Οι χαμένες μας καρδιές» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο). Kεντρική εικόνα, από διαμαρτυρία ασιατών για διακρίσεις απέναντί τους, ειδικά στην περίοδο του κορωνοϊού. Η ενίσχυση του μίσους ενάντια στους Ασιάτες είναι ένα από τα θέματα του μυθιστορήματος της Σ...

The Athens Prize for Literature 2022: Οι λίστες με τους υποψήφιους, σε ελληνικό και ξένο μυθιστόρημα

The Athens Prize for Literature 2022: Οι λίστες με τους υποψήφιους, σε ελληνικό και ξένο μυθιστόρημα

Στην Αίθουσα Τελετών του Δημαρχιακού Μεγάρου στην Πλατεία Εθνικής Αντιστάσεως (πρώην Πλατεία Κοτζιά), θα απονεμηθούν εφέτος, για δέκατη έβδομη χρονιά, τα βραβεία μυθιστορήματος «The Athens Prize for Literature» του περιοδικού (δε)κατα για το 2022. Η ανακοίνωση των νικητών και ταυτόχρονα η απονομή θα γίνουν την Πέμπτ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τρότζαν» του Θανάση Χειμωνά (προδημοσίευση)

«Τρότζαν» του Θανάση Χειμωνά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Θανάση Χειμωνά «Τρότζαν, που κυκλοφορεί στις 8 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Πατάκη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Άνοιξα τα μάτια μου. Το μυαλό μου, αδειανό. Γύρω μου, φως. Έντονο. Εκτυφλωτικό. Συνειδητοπο...

«Αχ, Ευρώπη! Κείμενα για το μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» του Γιούργκεν Χάμπερμας (προδημοσίευση)

«Αχ, Ευρώπη! Κείμενα για το μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» του Γιούργκεν Χάμπερμας (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Γιούργκεν Χάμπερμας [Jürgen Habermas] «Αχ Ευρώπη! – Κείμενα για το Μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» (μτφρ. – προλεγόμενα – σχόλια: Δημήτρης Υφαντής), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 15 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Printa / Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγορα...

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Κλερ Κίγκαν [Claire Keegan] «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Την Παρασκευή, 29 Ιουλίου, το...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Η συντακτική ομάδα των New York Times ξεχώρισε τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2023, επιλέγοντας πέντε έργα μυθοπλασίας και πέντε δοκίμια. Στην κεντρική εικόνα, η Ζέιντι Σμιθ [Zadie Smith], συγγραφέας του «The fraud», το οποίο αναφέρεται στη λίστα ως ένα από τα πέντε σημαντικότερα μυθιστορήματα του έτους που ...

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

Όταν η ελληνική ιστορία γίνεται μυθιστόρημα: 4 συγγραφείς ξανακοιτάζουν μυθοπλαστικά το παρελθόν

Όταν η ελληνική ιστορία γίνεται μυθιστόρημα: 4 συγγραφείς ξανακοιτάζουν μυθοπλαστικά το παρελθόν

Από τη Θεσσαλονίκη των τελών του 19ου αιώνα στην Αθήνα του Όθωνα και στη Σέριφο του 1916. Επιλέγουμε τέσσερα ιστορικά μυθιστορήματα Ελλήνων συγγραφέων που παίρνουν έμπνευση από πραγματικά ιστορικά γεγονότα για να «χτίσουν» τις ιστορίες τους. Κεντρική εικόνα: Μια όψη της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20ου αιώνα (© Ευθύμ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ