Για την ποιητική συλλογή του Ηλία Γκρη «Σαν άλλος Οιδίποδας» (εκδ. Γκοβόστη).
Του Γιώργου Μπλάνα
Πριν από κάμποσο καιρό, στην αρχή αυτού του κοινωνικού τέλους που ζούμε για αρχή, διάβασα την οργισμένη προσπάθεια ενός καθηγητή της φιλοσοφίας να απαντήσει στον υποτιθέμενο λαϊκισμό, που ταλανίζει τα ιστορικά μυθεύματά μας. Πάψτε να εκφράζετε καθένας την άποψή του, έγραφε. Όποιος θέλει να ξέρει γιατί πονάει το πόδι του, πρέπει να αποταθεί στον ορθοπεδικό· όποιος θέλει να ξέρει γιατί έχει πέσει σε βαθιά κατάθλιψη, στον ψυχολόγο. Όποιος θέλει να ξέρει γιατί έχει διαλυθεί η κοινωνία του, στον κοινωνιολόγο και όποιος θέλει να ξέρει την Ιστορία του, στον ιστορικό!
Φτάνει με τις απαιτήσεις του μοντερνισμού, κραυγάζει η εποχή μας. Τα ποιήματα λένε τον εαυτό τους, τον οποίο μελετούν οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας. Παμπάλαιο το σόφισμα, το οποίο είναι ούτε λίγο ούτε πολύ ύβρις απέναντι στο θεμέλιο κάθε μετρήσιμου πολιτισμού: στο υποκείμενο. Σκεφτείτε τον Οιδίποδα, λόγου χάριν.
Υποθέτω πως σύμφωνα με την απλοϊκή επιστημοσύνη του φιλοσόφου μας, όποιος θέλει να ξέρει γιατί βρίσκει ενδιαφέρον ένα ποίημα, πρέπει να αποταθεί στον φιλόλογο, τον θεωρητικό της λογοτεχνίας, τον φιλόσοφο... Πάντως όχι στον ποιητή, αφού σύμφωνα με τον πλατωνισμό, που τρέφει η συντηρητική εποχή μας, ο ποιητής δεν είναι το καταλληλότερο πρόσωπο για την ερμηνεία των ποιημάτων! Δουλειά του ποιητή είναι να φτιάχνει μελωδικά κείμενα. Φτάνει με τις απαιτήσεις του μοντερνισμού, κραυγάζει η εποχή μας. Τα ποιήματα λένε τον εαυτό τους, τον οποίο μελετούν οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας.
Παμπάλαιο το σόφισμα, το οποίο είναι ούτε λίγο ούτε πολύ ύβρις απέναντι στο θεμέλιο κάθε μετρήσιμου πολιτισμού: στο υποκείμενο. Σκεφτείτε τον Οιδίποδα, λόγου χάριν. Μπορεί να ήξερε τι είναι αυτό που τον ρωτούσε το ποίημα της Σφίγγας, αλλά για να μάθει τι είναι ο ίδιος έπρεπε να ρωτήσει τον Απόλλωνα, ο οποίος του απάντησε μέσω ενός ποιήματος, που συνέθεσαν οι ιερείς με υλικό τα ακατάληπτα λόγια της Πυθίας, όπως γνωρίζουμε. Έχουμε εδώ, λοιπόν, ένα ποιητικό βιβλίο με τίτλο Σαν άλλος Οιδίποδας. Ο τίτλος αυτός είναι επίσης τίτλος του ποιήματος της σελίδας 51, το οποίο αναφέρεται στον εκούσιο θάνατο του Δημήτρη Λιαντίνη, αφήνοντας την μορφή του Πλήθωνος-Γεμιστού, πρώτου Νεοέλληνα πολιτικού φιλοσόφου, να περνά πίσω από τους στίχους.
Θεωρώ πώς η επιλογή του τίτλου αυτού του ποιήματος για τίτλο του βιβλίου είναι γεμάτη σημασία. Λέει πως όχι μόνο ετούτα εδώ τα ποιήματα, αλλά όλα όσα έχει γράψει ο Ηλίας Γκρής είναι απαντήσεις σε δύο ερωτήματα. Το πρώτο προέρχεται από τη Σφίγγα της Ιστορίας και λέει: «Ποιο είναι αυτό το πλάσμα που γεννιέται με δύο πόδια και προτιμά να τρεκλίζει μια ζωή, παρά να πέσει στα τέσσερα;». Το δεύτερο έρχεται από τη Σφίγγα της οντολογίας και λέει: «Τι είμαι και δεν μπορώ να μιλήσω, παρά μόνον όταν υποτάσσομαι στη γλώσσα μου για να δείξω πως είμαι παιδί της και πως ίσα-ίσα αυτή η υποταγή είναι η ελευθερία μου;». Δηλαδή, ο Ηλίας Γκρής γράφει ποιήματα τα οποία –όπως όλα τα πραγματικά αξιόλογα ποιήματα– μας παρέχουν μιαν ανθρωπολογία, για την οποία δεν χρειάζεται να αποταθούμε σε ανθρωπολόγο.
Ο Ηλίας Γκρής γράφει ποιήματα τα οποία –όπως όλα τα πραγματικά αξιόλογα ποιήματα– μας παρέχουν μιαν ανθρωπολογία, για την οποία δεν χρειάζεται να αποταθούμε σε ανθρωπολόγο.
Την απάντηση στο πρώτο ερώτημα, λοιπόν, τη βρίσκουμε στο τέλος της 68ης σελίδας του βιβλίου. Αυτό το πλάσμα που γεννιέται με δύο πόδια και προτιμά να τρεκλίζει μια ζωή, παρά να πέσει στα τέσσερα, είναι αυτός ο «υπέροχος Έλληνας», που «σαν δεν βαδίζει σε δρόμους αιωνιότητας, μοιάζει γελοίος κι ανόητος, μοιραία φθαρτός». Γι' αυτό πρέπει να διασχίσει «τον μηχανόβιο άτσαλο καιρό του», από «τ’ ωραίο στο υπέροχο», να «κολυμπήσει στα βαθιά των λέξεων», όπως προτρέπει τον γιο του ο ποιητής, «να γίνει άγιος της ανάγκης» και να χτυπήσει, να χτυπήσει!
Οράματα και Θάματα μακρυγιαννικά, θα μου πείτε. Ένας αταίριαστος με την εποχή μας ρομαντισμός! Καθόλου, λέω εγώ, μαζί με τον ποιητή και τον μέγα ιστορικό Νίκο Σβορώνο, ο οποίος επισήμανε τον αντιστασιακό χαρακτήρα που διέπει ολόκληρη τη νεοελληνική ιστορία. Η ποίηση του Γκρή είναι γεμάτη Ιστορία. Κάτι που με χίλιους δυο κακόφωνους ψαλμούς προσπαθεί να ξορκίσει ο κάθε άλλο παρά αθώος φόβος του σημερινού κόσμου απέναντι στο χρέος του να αναλάβει την ευθύνη της Ιστορίας του. Ποιος Έλληνας ποιητής θα τολμούσε σήμερα να γράψει: «Λοξοκοιτά λοξοπατά μα ορθοσυλλογιέται» ή «γλώσσα θεραπαινίδα κι αφέντρα του νου μου», χωρίς να κινδυνεύσει να χαρακτηριστεί προ-νεωτερικός, ενώ ίσα-ίσα είναι μετά-νεωτερικός μ’ έναν τρόπο που τέθηκε σε λειτουργία από τις αρχές του 17ου αιώνα στα μέρη μας;
Την απάντηση στο δεύτερο ερώτημα τη βρίσκουμε στη μέση της 79ης σελίδας και λέει πως «αυτός που δεν μπορεί να μιλήσει, παρά μόνον όταν υποτάσσεται στην γλώσσα του για να δείξει πως είναι παιδί της και πως ίσα-ίσα αυτή η υποταγή είναι η ελευθερία του», είναι αυτός που γεννήθηκε μέσα στη γλώσσα του και δεν μπορεί ούτε θέλει να μετακομίσει σε άλλη τάξη λόγου, εργαλειακή, πιο οργανωμένη, θεσμικά εγκεκριμένη – διότι εδώ που τα λέμε οι ανόητες προσπάθειές μας να οργανώσουμε, να επικυρώσουμε, να νομιμοποιήσουμε και να εγκρίνουμε θεσμικά τον λόγο, μας οδήγησαν στο σφαγείο του 20ού αιώνα και της ατέλειωτης ουράς του: του 21ου.
 |
| Ο Ηλίας Γκρης |
Ο Γκρης ορίζει τη μητρική του γλώσσα με την πατρική του γλώσσα, τη γλώσσα που παίρνει τα βουνά και τα λαγκάδια, σαν αγρίμι παλαβωμένο, ασυγκράτητο, όπως κάθε αρσενικό. Ναι, ας το παραδεχθούμε, τα αρσενικά είναι ζώα αδέσποτα κι αν δεν τα συμμαζέψει το θηλυκό τους μισό, πάνε κατευθείαν στον γκρεμό.
Ο Γκρης ορίζει τη μητρική του γλώσσα με την πατρική του γλώσσα, τη γλώσσα που παίρνει τα βουνά και τα λαγκάδια, σαν αγρίμι παλαβωμένο, ασυγκράτητο, όπως κάθε αρσενικό. Ναι, ας το παραδεχθούμε, τα αρσενικά είναι ζώα αδέσποτα κι αν δεν τα συμμαζέψει το θηλυκό τους μισό, πάνε κατευθείαν στον γκρεμό. Λέει ο ποιητής: «Γλώσσα δόξα θεών μούσα αγαθόν πελάγους αέρας απάντων φίλοι πατήρ αγέννητα εικόνας ανάγκη μάλλον νόστος ψυχής αξία ρεύματος ριζιμιό αρχιτεκτόνημα ρυθμικό μιας ταυτότητας ανθρώπων έμφυτα χρωμάτων καλόν άγαλμα γυναικών ολέθριο σοφού πυρ θάνατος οδόν αλλότριον αλλήλους μήτηρ πλούτον». Κι ας ακούσει καθένας όπως θέλει τις καταλήξεις, ας βάλει όπου θέλει τα σημεία στίξης, αυτούς τους κυνόδοντες της γραφής.
«Ο ήπιος λόγος και η χαμηλών τόνων ποιητική έκφραση του Ηλία Γκρη», έγραφα με την ευκαιρία ενός άλλου βιβλίου του, πριν από δέκα χρόνια, «προέρχονται από τη βαθιά δημοκρατική συνείδηση και τις λελογισμένες, ισορροπημένες επιλογές του». Στο μεταξύ, ο Ηλίας άρχισε να θυμώνει – αναφέρομαι σε έναν προσωκρατικό θυμό, ο οποίος δεν μπορεί να αποδεχθεί την ποίηση σαν ένα ωραίο, άχρηστο παιχνίδι. Κι έτσι ακολούθησε έναν δρόμο που τον απομάκρυνε επίμονα από την εισβάλουσα conceptual αντίληψη για το ποίημα – αντίληψη που κρέμεται σαν παλιός κουβάς στο κάρο μιας κοινωνίας εντελώς ανερμάτιστης. Οἴκαδ᾿ ἴμεν, σαν να δήλωσε κατά το ομηρικό. «Στο χείλος μιας ηλικίας που ακροβατεί αθωότητα», όπως γράφει στην κεφαλή της 14ης σελίδας, φωνάζοντας «Ω, γένος των ρωμιών δυσάνολβο πότε θα γίνεις πάλι γένος των Ελλήνων;» Εδώ βρίσκεται η δύναμη της πρόσφατης ποίησής του. Καμία λέξη, όσο απλή κι αν φαίνεται, δεν γίνεται να την προσπεράσουμε, χωρίς να χάσουμε ό,τι ουσιωδέστερο.
Η ποίηση του Γκρή στοχάζεται! Προσέξτε: «Γένος δυσάνολβο». Γένος δυστυχισμένο μπορούμε να ακούσουμε και να πάμε παρακάτω. Αλλά η λέξη αυτή λέει περισσότερα. Εμφανίζεται πρώτη φορά στον Εμπεδοκλή και είναι δικό του πλάσμα. Ίσως κατά το ομηρικό «δυσάμμορος». Δύο στερητικά. Κανονικά πλην-πλην-συν. Όμως, μας λέει ο περίφημος σχολιαστής του Ομήρου, Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, τα δυο στερητικά μπορεί να σημαίνουν όχι μόνο τον δυστυχισμένο, αλλά και τον κακήν-κακώς αφανισμένο. Έναν ζωντανό νεκρό. Οπότε, το ποίημα του Γκρή δεν γίνεται να περισταλεί στην απλοϊκή ιδέα της υποτιθέμενης αισθητικής ουσίας του ποιήματος – μιας ιδέας που προελαύνει στον ρυθμό ενός πλανητικού συντηρητισμού. Ούτε μπορεί να αναχθεί στη γνωστή κοινοτοπία της αιώνιας αναγέννησης του έθνους. Η γλώσσα δεν είναι αδρανές υλικό –μάρμαρο, πηλός, χρώμα, ήχος– το οποίο μπορεί να λάβει ρυθμική ευφωνία, στοχεύοντας στη ναρκισσιστική επίδειξή του. Και ο λόγος δεν είναι ποτέ απλά Λόγος, αλλά κάτι περισσότερο. Η ποίηση μπορεί να είναι ρητορικό γύμνασμα –συχνά με καλόγουστα αποτελέσματα– ή στοχασμός. Άλλωστε τον ποιητικό στοχασμό έτρεμε ο Πλάτων. Το ελεύθερο, αυτόνομο, τραγικό και ζωτικά αυθαίρετο υποκείμενο της Ιστορίας τον ενοχλούσε!
Διαβάσετε το Σαν άλλος Οιδίποδας του Ηλία Γκρή λέξη-λέξη. Ξέρουν τι λένε αυτά τα ποιήματα, σε ανόητους καιρούς.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΛΑΝΑΣ είναι ποιητής και μεταφραστής.
Τελευταίο του βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Τερατούργημα» (εκδ. Γαβριηλίδης).
Σαν άλλος Οιδίποδας
