palatini 2

Για τη συλλογή Ναυαγοῦ τάφος εἰμί: Επιτύμβια επιγράμματα από την Παλατινή Ανθολογία, προλεγόμενα-μετάφραση-σημειώσεις Τασούλα Καραγεωργίου (εκδ. Γαβριηλίδης)

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Συχνά, πολύ συχνά, όταν μιλάμε για μεταφράσεις από την αρχαία λογοτεχνία, ελληνική και ρωμαϊκή, από τα δύο σκέλη του όρου το πρώτο –την αρχαιότητα του κειμένου– το τονίζουμε υπέρμετρα, ενώ το δεύτερο –τη λογοτεχνικότητά του– το φέρνουμε στο προσκήνιο στην καλύτερη περίπτωση υποφωτισμένο. Ως αποτέλεσμα, η φιλολογική σκευή του μεταφράζοντος (η επαγγελματική επάρκεια, ή προϋπηρεσία ή "αρμοδιότητά" του) συνήθως υπερτονίζεται, ενώ οι λογοτεχνικές του επιδόσεις τίθενται κατά μέρος ή περιβάλλεται με μια ευμενή σκιά. Θα μπορούσα να φέρω πρόσφατα, τρανταχτά παραδείγματα. Δεν θα το κάνω. 

Aν η φιλολογική κατάρτιση ήταν προσόν επαρκές για τον μεταφραστή, η επαφή με την αρχαιόγλωσση γραμματεία μας θα ήταν ίσως αμεσότερη, λιγότερο προβληματική.

Στην περίπτωση της Τασούλας Καραγεωργίου και των θαλασσινών επιτυμβίων της ΠαλατινήςΑνθολογίας, κάτι τέτοιο περιττεύει. Όχι επειδή η μεταφράστρια τυχαίνει να διαθέτει διπλή ιδιότητα, της άξιας φιλολόγου και της άξιας ποιήτριας – και άλλοι μεταφραστές μας κατά καιρούς είχαν να επιδείξουν τέτοιους δίδυμους τίτλους. Ούτε επειδή αυτές οι δύο ιδιότητες ισορροπούν και αλληλοσυμπληρώνονται, πράγμα που δεν ξέρω καν πώς μπορούμε να το επιβεβαιώσουμε, αφού τα κριτήρια του φιλολόγου δεν είναι διόλου βέβαιο ότι συμπίπτουν με εκείνα του ποιητή. Αλλά επειδή ετούτη η δεύτερη ιδιότητα στην τελική ζυγαριά βαραίνει εντέλει περισσότερο. Κακά τα ψέματα, αν η φιλολογική κατάρτιση ήταν προσόν επαρκές για τον μεταφραστή, η επαφή με την αρχαιόγλωσση γραμματεία μας θα ήταν ίσως αμεσότερη, λιγότερο προβληματική. Όμως ο μεταφραστής της ποίησης βασίζεται πρωτίστως σε κάτι άλλο, στην ποιητική του ενσυναίσθηση, κι αυτή σπανίζει, είναι δε ζήτημα αν μπορεί να αποκτηθεί στα διδασκαλεία και τα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα.

tasoula karageorgiouΗ Καραγεωργίου μεταφράζοντας θέτει ουσιώδη ερωτήματα, ερωτήματα που αφορούν όχι τη μακρινή και λησμονημένη αρχαιότητα (άλλωστε, από τους ποιητές των 51 επιγραμμάτων που αποδίδει στο βιβλίο ελάχιστοι είναι εκείνοι που και ως όνομα καν λένε κάτι σήμερα στον ενημερωμένο αναγνώστη), αλλά τη σημερινή ποιητική πράξη. Το πρώτο έχει να κάνει με το ζήτημα της μορφής. Μολονότι το είδος του επιγράμματος δεν είναι βεβαίως άγνωστο στη νεώτερη ευρωπαϊκή γραμματεία, ο σημερινός τρόπος του ποιητικώς λακωνίζειν και του ποιητικώς πενθείν είναι άλλος. Η εξοικείωση με το είδος που χαρακτήριζε τους ποιητές της εποχής του Μίλτον (του οποίου έχουμε και ένα επίγραμμα γραμμένο απευθείας στα αρχαία ελληνικά) ή του Γκαίτε (που από κοινού με τον Σίλλερ έγραψε μια ολόκληρη συλλογή σατιρικών επιγραμμάτων, τα περίφημα Ξένια), με τον ρομαντισμό υποχώρησε ραγδαία. Ο δημόσιος, άμεσος, αντικειμενικός λόγος του επιγράμματος από πολλές πλευρές δεν ταιριάζει με τον υποκειμενικό, στρυφνό, συχνά εσωστρεφή τόνο του νεώτερου λυρισμού.

Οπότε πριν από το αίτημα της μεταφράσεως του περιεχομένου, τίθεται επιτακτικό, επιτακτικότερο, το αίτημα της μεταφράσεως της μορφής. Από τους τρόπους που έχουν προταθεί εδώ σε μας για την απόδοση του ελεγειακού διστίχου, του κλασσικού δακτυλικού μέτρου των επιγραμματοποιών, οι πιο συνήθεις νομίζω είναι δύο: ο δεκαπεντασύλλαβος και ο ελεύθερος στίχος. Μολονότι τώρα και στις δύο περιπτώσεις έχουμε εξαίρετα αποτελέσματα (σκέφτομαι εδώ τους δεκαπεντασυλλάβους του Μενάρδου και του Χουρμουζιάδη και την ελευθεροστιχία του Κεντρωτή και του Παπανικολόπουλου), εντύπωσή μου ότι και οι δύο αυτές λύσεις, ειδολογικά, κάπου φαλτσάρουν. Ο πρώτος παραείναι δέσμιος στην εκφραστική γλώσσα της νεώτερης έμμετρης ποίησης, παραπέμπει μάλιστα αθέλητα στον όλως διάφορο κόσμο του δημώδους τραγουδιού. Ο άλλος "όζει" μοντερνισμού, φέρνει στην επιφάνεια έναν κόσμο πολύ περισσότερο εξατομικευμένο στις αισθητικές του προτιμήσεις απ’ όσο υπήρξε ποτέ ο κόσμος ακόμη και της ύστερης αρχαιότητας.

Η λύση που επέλεξε η μεταφράστρια μου φαίνεται ισαπέχουσα από τα δύο αυτά άκρα και για τον λόγο τούτο ευτυχής. 

Η λύση που επέλεξε η μεταφράστρια μου φαίνεται ισαπέχουσα από τα δύο αυτά άκρα και για τον λόγο τούτο ευτυχής. Οι ανάπαιστοι που χρησιμοποιεί μας ανασυνδέουν με το εμβληματικότερο ίσως επίγραμμα της νεώτερής μας γραμματείας, το σολωμικό επίμετρο για τα Ψαρρά, αλλά και με τον πένθιμο, ελεγειακό τόνο που χαρακτηρίζει γενικά τον αναπαιστικό στίχο στην νεοελληνική ποιητική παράδοση. Διά της ανισοσυλλαβίας τώρα, του ανισομήκους των στίχων της, η Καραγεωργίου κρατάει κάτι και από την ελευθερία, την εκφραστική ευλυγισία και ατομικότητα της μοντέρνας ποίησης. 

Το δεύτερο ζήτημα που θέτει η μετάφραση της Τ.Κ. είναι εκείνο της λέξεως. Πώς εκσυγχρονίζουμε κείμενα της ελληνικής αυτής της ηλικίας χωρίς να εξαερώσουμε εντελώς την ιδιοφωνία τους και τα γνωρίσματα τα εκφραστικά της εποχής τους; Και εδώ νομίζω ότι η μεταφράστρια παίρνει την μέση και καλύτερη οδό. Ακολουθώντας επιλογές που είχαμε δει προηγουμένως σε μεταφραστές όπως ο Γιώργος Ιωάννου από την αρχαία και ο Βρασίδας Καραλής από τη βυζαντινή γραμματεία, δεν διστάζει να κρατήσει αυτούσιες λέξεις του πρωτοτύπου, που ενώ στα συμφραζόμενά τους γίνονται εύκολα κατανοητές, με τη σπανιότητά τους υποδηλώνουν την εποχή και προσδίδουν στο μετάφρασμα ύψος και φραστική ευγένεια.

Και οι δύο αυτές λύσεις, σ’ αυτό επιμένω, είναι λύσεις ποιητικές, όχι βγαλμένες από το φιλολογικό εργαστήριο. Η αρχαία τέχνη, πιστεύει η Καραγεωργίου, μπορεί να προσεγγιστεί μόνο συσχετιζόμενη με τη σημερινή - συγκρινόμενη και αναμετρώμενη μαζί της. Μόνο τότε μπορούν να έρθουν στην επιφάνεια οι ουσιώδεις τους συγγένειες αλλά και οι βαθιές τους διαφορές. Στη συλλογή της τέτοιες μπορεί να εντοπίσει κανείς πολλές. Συγγένειες θεματικές, συμπτώσεις μοτίβων διαχρονικών, όπως λ.χ. εκείνου πάνω στο οποίο βασίζεται το τιτλώνυμο ποίημα του βιβλίου, το "Ναυαγοῦ τάφος εἰμί…" του Θεοδωρίδη: ότι ο πόνος είναι αμέριστος, ότι η φύση και οι άνθρωποι γύρω μας αδιαφορούν για τους δικούς μας ολέθρους, ότι η ζωή απλώς εξακολουθεί. 

Ναυαγού είμαι τάφος· μα εσύ το ταξίδι συνέχισε·
α, κι εμείς σαν χανόμασταν,
τ’ άλλα καράβια τη θάλασσα διέπλεαν.
(σ. 69) 

Αξίζει τον κόσμο να συγκρίνει κανείς αυτόν τον νηφάλιο τόνο με τον περίφημο πίνακα του Πήτερ Μπρέγκελ του Πρεσβύτερου "Τοπίο με την πτώση του Ικάρου" που πραγματεύεται εν ολίγοις το ίδιο θέμα. Αλλά και με τα ποιήματα που πολλοί σημαντικοί ποιητές της εποχής μας (από τον Ουίνσταν Χ. Ώντεν ώς τον Γκόττφρηντ Μπεν) αφιέρωσαν στο έργο αυτό του Φλαμανδού. 

Όπως αξίζει τον κόπο και να δει κανείς πώς ένα μοτίβο σαν αυτό της "αλιείας ανθρώπων", γνωστής μας κυρίως από την αλληγορική της χρήση στα Ευαγγέλια, χρησιμοποιείται εδώ κυριολεκτικά.

Μες στα δίχτυα οι ψαράδες μισοφαγωμένο
απ’ τη θάλασσα έσυραν
έναν άντρα αξιοθρήνητο
(σ. 67)

Ο τρόπος με τον οποίο ξεκινά το επιτύμβιό του ο Ηγήσιππος τον 3ο π.Χ. αιώνα είναι ο ίδιος ακριβώς με τον οποίο ξεκινά ο Σέημους Χήνυ ένα δικό του ποίημα, γραμμένο 22 ή 23 αιώνες αργότερα: 

Στο Μπαλλυσάννον χθες το βράδυ
τραβήξαν ένα νεογνό οι ψαράδες
μέσα στα δίχτυα με τον σολωμό
("Limbo", Death of a Naturalist, 1966)

Ο αρχαίος ποιητής, πιστός στην κοσμοεικόνα της εποχής του, μνημονεύει με υποδειγματική λιτότητα τις υπέρτερες δυνάμεις που οριοθετούν την contitio humana, την παράδοξη αλλά άφευκτη κυκλική τους διαδρομή (ζωή-θάνατος, στεριά-θάλασσα, κέρδος-απώλεια, ακεραιότητα-κατακερματισμός, τα ψάρια τροφή του ανθρώπου - ο άνθρωπος τροφή των ψαριών):

Να κερδίσουν δεν κοίταξαν
απ’ αυτό που δεν πρέπει:
μαζί με τα ψάρια τον έθαψαν
με τη λίγη την άμμο που βλέπεις.
Τώρα, γη, τον πνιγμένο κατέχεις ολόκληρο·
αφού αντί για τη σάρκα που λείπει
έχεις ό,τι τη σάρκα του γεύθηκε.

Ο νεώτερος ομότεχνός του, αντίθετα, καταθέτει πρώτα απ’ όλα ένα πολιτικό και κοινωνικό σχόλιο. Η απαγόρευση των εκτρώσεων στην καθολική Ιρλανδία, οι έννοιες της ενοχής και της αθωότητας, η φτώχεια και το κοινωνικό περιθώριο, η θεία και η ανθρώπινη δίκη – όλα αυτά προϋποτίθενται στο ποίημά του. Αν ο κατασπαραγμένος ναυαγός μας είναι ανώνυμος και αταύτιστος, απλλαγμένος πια ανέκκλητα από τα άχθη του ζην, το νεογνό που αλιεύθηκε στα κύματα έχει προέλευση και παρελθόν. Ως «νόθα κι εξώγαμη σπορά» είναι ένα πλάσμα του Θεού που παραμένει υπόλογο. 

Ένας μικρούλης, που και πάλι
ρίχτηκε στα νερά. Όμως το ξέρω,
όταν εκείνη στα ρηχά
πήρε γλυκά να τον βυθίζει 
 
ωσότου πια δεν ένιωθε
τους ξυλιασμένους της καρπούς,
αυτός, ψάρι μικρό στ αγκίστρι,
τα σωθικά της έσκιζε στα δυο.
 
Σύρθηκε αυτή στο δρόμο της
κάτω από τον σταυρό της,
σύρθηκε έξω με τα δίχτυα αυτός.
Δικό τους καθαρτήριο πια
 
θα είναι η απόμακρη άρμη,
εκεί που φέγγουν παγερά οι ψυχές.
Κεί δεν ψαρεύει ούτ’ ο Χριστός·
οι αγιάτρευτες παλάμες του πονούν.

Στον παγανιστικό κόσμο του Ηγήσιππου, τον κόσμο της αρχαιότητας, ο θάνατος είναι το οριστικό, το ανυπέρθετο, το αυτονόητο πέρας. Κανείς στοχασμός, καμιά αναστάσιμη παραμυθία δεν τον διαπερνά. Αντιθέτως, στον κόσμο του Χήνυ, τον δικό μας χριστιανογενή κόσμο, το σκάνδαλον του θανάτου είναι μια αφετηρία – μια αφορμή για να αναλογιστούμε τη Σωτηρία ή, έστω, το εγκόσμιο υποκατάστατό της: τη Δικαιοσύνη.

* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής.

palatini0nauagou tafosΝαυαγοῦ τάφος εἰμί
Επιτύμβια επιγράμματα από την Παλατινή Ανθολογία
Προλεγόμενα-μετάφραση-σημειώσεις Τασούλα Καραγεωργίου
Εικαστική ανάγνωση Γιώργος Ξένος
Εκδ. Γαβριηλίδης 2016
Σελ. 136, τιμή εκδότη: €12,72
 

politeia link

 

 

 

 

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Αναγέννηση» του Χάρη Βλαβιανού (κριτική) – 39 ποιητικά πορτρέτα

«Αναγέννηση» του Χάρη Βλαβιανού (κριτική) – 39 ποιητικά πορτρέτα

Για την ποιητική συλλογή του Χάρη Βλαβιανού «Η Αναγέννηση - 39 ποιητικά πορτρέτα» (εκδ. Πατάκη). Κεντρική εικόνα: Πορτρέτο του Νικολό Μακιαβέλι, στον οποίο είναι αφιερωμένο ένα ποίημα της συλλογής © Wikipedia. 

Γράφει η Άννα Βασιάδη

...
«Ποιήματα και τραγούδια» του Θωμά Κοροβίνη (κριτική) – Oι στίχοι ενός αδέσποτου δεσπότη

«Ποιήματα και τραγούδια» του Θωμά Κοροβίνη (κριτική) – Oι στίχοι ενός αδέσποτου δεσπότη

Για το βιβλίο του Θωμά Κοροβίνη «Ποιήματα και τραγούδια» (εκδ. Άγρα). Κεντρική εικόνα: πίνακας του Γιάννη Τσαρούχη με τίτλο: «Δύο άντρες με φτερά πεταλούδας» © Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη. 

Γράφει ο Γιώργος Γκόζης

…ή αλλιώς, περί του υμνογραφι...

«Έθνος εξαιρετικά» του Δημήτρη Κοσμόπουλου (κριτική) – Η φωνή των αφανών Ελλήνων στρατιωτών

«Έθνος εξαιρετικά» του Δημήτρη Κοσμόπουλου (κριτική) – Η φωνή των αφανών Ελλήνων στρατιωτών

Για την ποιητική συλλογή του Δημήτρη Κοσμόπουλου «Έθνος εξαιρετικά» (εκδ. Περισπωμένη). Kεντρική εικόνα: Ανεξάρτητη Μεραρχία. Διανομή αλληλογραφίας και δεμάτων. Συλλογή Μικρασιατικής Εκστρατείας/ Αρχείο ΕΡΤ.

Γράφει η Αγάθη Γεωργιάδου

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ανορθογραφίες επιμελητών» – Μια επιστολή του Διονύση Χαριτόπουλου

«Ανορθογραφίες επιμελητών» – Μια επιστολή του Διονύση Χαριτόπουλου

Λάβαμε από τον Διονύση Χαριτόπουλο την παρακάτω επιστολή, σχετικά με την επιλογή κριτικών κειμένων του Κωστή Παπαγιώργη που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τον τίτλο «Κωστής Παπαγιώργης: Τα βιβλία των άλλων 1, Έλληνες συγγραφείς», το 2020. 

Επιμέλεια: Book Press

...
«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Τι διαβάζουμε τώρα; 21 καλά βιβλία λογοτεχνίας που βγήκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 21 καλά βιβλία λογοτεχνίας που βγήκαν πρόσφατα

Επιλέξαμε 21 βιβλία ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Οι πρώτοι μήνες του 2024 έχουν φέρει πολλά και καλά βιβλία πεζογραφίας. Κι αν ο μέσος αναγνώστης βρίσκεται στην καλύτερη περίπτωση σε σύγχυση, στη χειρότερη σε άγχ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ