Οι ποιητικές βιογραφίες του Νάσου Βαγενά

Ο Νάσος Βαγενάς ανήκει καταρχήν στους σημαντικότερους πανεπιστημιακούς δασκάλους με ιδιαίτερο εκτόπισμα ενδιαφέροντος από την αρχή της επιστημονικής διαδρομής του, όπως δηλώνει η διδακτορική διατριβή του με τον τίτλο "Ο ποιητής και ο χορευτής: Μια εξέταση της ποιητικής και της ποίησης του Σεφέρη (1979)"

Ο Νάσος Βαγενάς ανήκει καταρχήν στους σημαντικότερους πανεπιστημιακούς δασκάλους με ιδιαίτερο εκτόπισμα ενδιαφέροντος από την αρχή της επιστημονικής διαδρομής του, όπως δηλώνει η διδακτορική διατριβή του με τον τίτλο Ο ποιητής και ο χορευτής: Μια εξέταση της ποιητικής και της ποίησης του Σεφέρη (1979), που αντιπροσωπεύει ένα αξεπέραστο μέχρι σήμερα φιλολογικό γεγονός. Άλλωστε, και οι μεταγενέστερες μελέτες του Βαγενά, μεταξύ των οποίων: Ο λαβύρινθος της σιωπής: Δοκίμιο για την ποίηση (1982), Η εσθήτα της θεάς: Σημειώσεις για την ποίηση και την κριτική (1988), Ποίηση και μετάφραση (1989), Μεταμοντερνισμός και λογοτεχνία (2002, και β’ έκδοση επηυξημένη 2012), αποτελούν εργαλεία σταθερής αξίας και εφαρμογής στον χώρο της φιλολογικής (και όχι μόνον) έρευνας.

Στο πλαίσιο αυτό, ο Βαγενάς ως πνευματώδης συγγραφέας ιδιαίτερης ευρυμάθειας αναπτύσσει σταθερή δραστηριότητα στον χώρο της θεωρητικής/κριτικής προσέγγισης προϊόντων της τέχνης του λόγου.

Ακριβώς η κριτική αντίληψη και το γνωστικό φορτίο αποτελούν βασικούς παράγοντες για την οργάνωση πρωτότυπων κειμενικών κόσμων, που συνεπικουρούνται βεβαίως από ένα προϋποτιθέμενο ως απαραίτητο πλούσιο βιωματικό υλικό, όπως αναγνωρίζεται στο μέχρι τώρα ποιητικό έργο του Βαγενά. Η πρόσληψη αυτού του έργου από την ευρύτερη (πέραν των ειδικών) κοινότητα των αναγνωστών έχει συμβάλει ώστε να αναγνωρίζεται σήμερα ο Βαγενάς ως ένας σημαντικός εκπρόσωπος της σύγχρονης ελληνικής ποίησης, ανεξάρτητα από γραμματολογικές τοποθετήσεις και κατατάξεις.

Η συγκεντρωτική έκδοση αυτού του έργου, υποστηριζόμενη από τον εντυπωσιακό πίνακα Περίπτυξη (1998) του ποιητή και ζωγράφου Αλέξανδρου Ίσαρη στο εξώφυλλο, περιλαμβάνει τις ποιητικές συλλογές: Πεδίον Άρεως (1974), Βιογραφία (1978, της οποίας ο τίτλος έχει αναβαθμιστεί σε τίτλο της συγκεντρωτικής έκδοσης ως συνόλου), Τα γόνατα της Ρωξάνης (1981, παραμένει πάντα ένα εμβληματικό βιβλίο), Ο λαβύρινθος της σιωπής (1982), Περιπλάνηση ενός μη ταξιδιώτη (1986), Η πτώση του ιπταμένου (1989) και Η πτώση του ιπταμένου, Β’ (1997), Βάρβαρες ωδές (1992), Σκοτεινές μπαλλάντες και άλλα ποιήματα (2001), Στέφανος (2004), Στη νήσο των Μακάρων (2010). Οι συλλογές αυτές συνθέτουν το υψηλής αισθητικής σώμα μιας πρωτότυπης, πλήρους δημιουργικής γραφής.

Σε ορισμένες, πάντως, ιδιωτικές βιβλιοθήκες εντοπίζεται και η ποιητική συλλογή του Βαγενά με τον τίτλο Ο τρίποδας (1965), που με ιδιαίτερη σαφήνεια προειδοποίησε για τις ατραπούς της δημιουργικής διαδρομής του, καθώς αυτή η συλλογή εξακολουθεί (παρά τις γλωσσικές ιδιαιτερότητες) να ανταποκρίνεται στις αισθητικές απαιτήσεις της σύγχρονης πρόσληψης (π.χ.: «Στα σπλάχνα μου/ φωλιάζουνε ακοίμητες σπηλιές»). Αυτές ακριβώς τις αισθητικές απαιτήσεις καλύπτει η πορεία του εσωτερικού ανθρώπου, καθώς αυτός διασχίζει ένα πολυδιάστατο σημασιολογικό τοπίο που συνθέτουν οι ποιητικές συλλογές της συγκεντρωτικής έκδοσης κατά τη συγχρονική παράθεσή τους με τη μορφή ενοτήτων μιας εκτενούς και πυκνής πινακοθήκης θεμάτων, ιδεών, συν-/αισθημάτων. Ο εσωτερικός άνθρωπος αναζητεί προσανατολισμό μέσα στο διαπροσωπικό, στο ευρύτερο κοινωνικό, στο αστικό και στο φυσικό περιβάλλον, αιωρείται ανάμεσα στις διελκυστίνδες που αντιπροσωπεύει το τρίπτυχο ζωή-θάνατος-έρως, αποθησαυρίζει βιώματα και εμπειρίες, έρχεται αντιμέτωπος με τις ποικίλες μορφές της τέχνης, αξιοποιεί τα φυσικά τοπόσημα ως οδοδείκτες για εσωτερικές διαδρομές, εντοπίζει τεκμήρια για τη ροή του χρόνου, ταξινομεί το περιεχόμενο της μνήμης και ανιχνεύει αφύλακτες διόδους προσπέλασης στις σκοτεινές περιοχές της λήθης.

Λόγος άμεσος, βιωματικός, αφηγηματικός, απερίφραστος, παραστατικός, στοχαστικός και αφοριστικός, κυρίως ειρωνικός και κριτικός έως οδυνηρά σαρκαστικός αλλά και πλήρης συναισθήματος.

Λόγος άμεσος, βιωματικός, αφηγηματικός, απερίφραστος, παραστατικός, στοχαστικός και αφοριστικός, κυρίως ειρωνικός και κριτικός έως οδυνηρά σαρκαστικός αλλά και πλήρης συναισθήματος αναπτύσσεται κατά τη διαδοχή των ποιητικών συλλογών στη συγκεντρωτική έκδοση που αναγνωρίζεται ως ένα ενιαίο κειμενικό σύμπαν με θεματική και υφολογική πληρότητα.

Ως στοιχεία της αισθητικής αυτού του σύμπαντος προβάλλονται οι μεταφορές, όπως: «Τα όνειρα ανοίγουν σαν πόρτες», «Απόψε κάτι έχει ο ουρανός. Τρίβεται εύκολα. Γίνεται σκόνη/ ζεστή και κολλάει στα δάχτυλα», «Τα χρόνια πέφτουν πάνω σου σηκώνοντας ένα σύννεφο σκόνη./ Μέσα από το οποίο περνάει βήχοντας η Ιστορία», «Θάνατε: είσαι η μεταξωτή φόδρα του φωτός», «Τα φύλλα τρέχουνε στο χώμα σαν ποντίκια. Μπαινοβγαίνουν/ στο ζεστό βαθυπράσινο όνειρο που βλέπω συνεχώς», σε απαραίτητο συνδυασμό με τις γραμματικές εικόνες, όπως: «Φοβόμουν μην πεθάνεις./ Κι έμεινα/ όλη τη νύχτα πλάι σου./ Γονατιστός./ Διώχνοντας με τα χέρια μου αδιάκοπα/ εκείνο τον επίμονο άγγελο», ή ολόκληρα τα ποιήματα «Περί σωμάτων» και «Ωραίο καλοκαιρινό πρωί», καθώς και με την εμπλοκή των χρωμάτων στη σύνθεση των γραμματικών εικόνων: γκρίζο, πράσινο, κίτρινο, πορτοκαλί, κόκκινο με και χωρίς αποχρώσεις, καφέ, μαύρο βαθύ, λευκό «Σαν το κομμένο κεφάλι ενός αγάλματος. Που δεν πρό-/ κειται να βρεθεί ποτέ».

Τα κείμενα των ποιητικών συλλογών αποτελούν πεδία για ποικίλους συνδυασμούς και συνθέσεις ελεύθερων στίχων με σαφή πάντως ρυθμό που ανταποκρίνεται στα μετρημένα βήματα του ποιητικού λόγου. Μέσα στη γενικώς επικρατούσα με αυτά τα δεδομένα υφολογική ατμόσφαιρα, δεσπόζουσα θέση κατέχουν και οι παραδοσιακές λόγιες μορφές ποιημάτων, όπως είναι ο ύμνος, η ωδή, η μπαλλάντα, το σονέτο, το επίγραμμα, οι τερτσίνες, το παντούμ, το χαϊκού, επίσης ποικίλες παρηχήσεις, μεταξύ των οποίων και οι ομοιοκαταληξίες, ενώ εντοπίζονται τόσο η μορφή του αποσπάσματος όσο και η μορφή του σχεδιάσματος. Ο Βαγενάς αξιοποιεί με ευρηματικό τρόπο αυτά τα υφολογικά στοιχεία κατ’ απόκλιση από τη χρήση τους στο πλαίσιο της λογοτεχνικής/φιλολογικής παράδοσης. Αυτή η διαδικασία δηλώνει και τη διάσταση του μεταμοντέρνου ως μια ισχυρή παράμετρο του πρωτότυπου χαρακτήρα που προβάλλει η δημιουργική γραφή υπ’ αυτές τις συνθήκες.

Το πλούσιο γνωστικό υλικό που έχει στη διάθεσή του ο Βαγενάς, αποτελεί βασικό παράγοντα κατά τη δημιουργία του κειμενικού του σύμπαντος, όπως δηλώνουν τόσο ποικίλα μεταγλωσσικά φαινόμενα (αυτοαναφορικότητα της ποιητικής σύνθεσης, αξιοποίηση γλωσσικών στοιχείων και φαινομένων κατά τη θεματική οργάνωση των κειμένων), όσο και ποικίλες διακειμενικές και ευρύτερα διαγνωσιακές –για να παραπέμψω και στον Γιάννη Ξενάκη– αναφορές από τους απέραντους χώρους της λογοτεχνίας (από τον Όμηρο μέχρι τον Σεφέρη και από τον λόρδο Μπάυρον μέχρι τον Μπόρχες), της μουσικής (π.χ. Βιβάλντι), των εικαστικών και παραστατικών τεχνών (από τον Ραφαέλλο και τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο μέχρι τον Πικάσο, αλλά και ο Μπάστερ Κήτον) ως ομολογία εκλεκτικών συγγενειών, ως ανάπτυξη μιας προσωπικής μυθολογίας, ως επιλεκτική επισήμανση πληροφοριών.

Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα δομή ιδιαιτέρως των ποιητικών συλλογών Η πτώση του ιπταμένου και Η πτώση του ιπταμένου, Β’ , καθώς και Στη νήσο των Μακάρων. Στις δύο συλλογές με τον τίτλο Η πτώση του ιπταμένου εμπλέκονται σε ενιαία σειρά πρωτότυπα ποιήματα του Βαγενά και μεταφράσεις του από ένα ευρύτατο φάσμα ποιητών και συγγραφέων, μεταξύ των οποίων: Γκιγιώμ Απολιναίρ, Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Ίταλο Καλβίνο, Τ.Σ. Έλιοτ, Μαριάν Μουρ, Έζρα Πάουντ. Τα πρωτότυπα κείμενα και οι μεταφράσεις αποτελούν έναν ενιαίο κειμενικό κόσμο, όπου αναπτύσσουν ιδιαίτερη κινητικότητα οι ιδέες και η αισθητική του Βαγενά. Παράλληλα, οι συλλογές αυτές λειτουργούν και ως εφαρμογή των απόψεων του Βαγενά σχετικά με τη λογοτεχνική μετάφραση, όπως διατυπώνονται στο βιβλίο Ποίηση και μετάφραση, όπου η διαπίστωση: «Μερικά από τα καλύτερα ελληνικά ποιήματα είναι μεταφράσεις».

Εξάλλου, η συλλογή Στη νήσο των Μακάρων φαίνεται να αποτυπώνει τη ροή του χρόνου όπως προβάλλεται στον χώρο με ορόσημα τη σειρά των δημιουργών λόγου κατά τη διατύπωση του Βαγενά: Κάλβος, Σολωμός, Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, Αχιλλεύς Παράσχος, Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός, Ρώμος Φιλύρας, Κ.Γ. Καρυωτάκης, Νίκος Εγγονόπουλος, Γιάννης Ρίτσος, Γιώργος Κοτζιούλας, Ηλίας Λάγιος, Μπάυρον, Τ.Σ. Έλιοτ, Μαγιακόφσκι, Μπόρχες, Γιώργος Σεφέρης. Η σειρά αυτή εισάγεται αφενός με τον προερχόμενο από έναν άλλο κειμενικό κόσμο Δον Κιχώτη, και αφετέρου με τον προερχόμενο από τον κόσμο της επιστήμης Άινσταϊν.

Η συγκεντρωτική έκδοση των ποιητικών συλλογών του Βαγενά αποτυπώνει την ανάπτυξη ενός κειμενικού σύμπαντος σε διαχρονική και σε συγχρονική διάσταση, παρέχει σήματα δημιουργικής πορείας.

Ο Βαγενάς φαίνεται να αναπτύσσει (μονομερώς, έστω) διάλογο με τα πρόσωπα αυτά, τα οποία έχουν εγκαταλείψει την ιστορική-αντικειμενική περιοχή τους και έχουν εγκατασταθεί ως κειμενικοί χαρακτήρες πλέον στο εδώ-και-τώρα της ποιητικής συλλογής, όπου λειτουργούν ως σύζευξη τόσο ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν των κειμένων, όσο και περαιτέρω ανάμεσα στο γνωστικό υλικό και στο βιωματικό φορτίο.

Είναι σαφές ότι η συγκεντρωτική έκδοση των ποιητικών συλλογών του Βαγενά αποτυπώνει την ανάπτυξη ενός κειμενικού σύμπαντος σε διαχρονική και σε συγχρονική διάσταση, παρέχει σήματα δημιουργικής πορείας, δηλώνει συνθήκες μετεξέλιξης της εξωτερικής, αντικειμενικής πραγματικότητας σε ένα σύστημα εσωτερικών τοπίων, εντέλει οδηγεί στην αναγνώριση ενός κανόνα ποιητικής σύμφωνα με την αντίληψη του συγγραφέα περί των αρχών της δημιουργικής γραφής. Αυτά άλλωστε τα δεδομένα αποτελούν το ζητούμενο αλλά και την προστιθεμένη αξία των συγκεντρωτικών εκδόσεων λογοτεχνικών (εν προκειμένω, αλλά όχι μόνον) έργων.

Κυρίως όμως από την πλευρά της κοινότητας των αναγνωστών, η συγκεκριμένη έκδοση λειτουργεί ως ένας μοναδικός δίαυλος για την περιπλάνηση μέσα σε ποικίλα σημασιολογικά και αισθητικά πεδία εντός και εκτός του βιβλίου, καθώς και για την ανίχνευση ατραπών προσέγγισης νέων περιοχών στη διαστρωμάτωση του περιεχομένου του εσωτερικού ανθρώπου.

* Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου.

Βιογραφία
Ποιήματα 1974-2014
Νάσος Βαγενάς
Κέδρος 2015
Σελ. 414, τιμή εκδότη €25,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΝΑΣΟΥ ΒΑΓΕΝΑ