Κάμινγκς επί τρία

Επανακυκλοφόρησε πρόσφατα, με νέο εξώφυλλο, η επιτυχημένη συλλογή ποιημάτων και κειμένων του αμερικανού ποιητή e.e. cummings σε μετάφραση Χάρη Βλαβιανού.

Του Νίκου Ξένιου

«Lovers alone wear sunlight»

Στην κόψη του ξυραφιού, στο μεταίχμιο ανάμεσα στην παραδοσιακή ποίηση και το Μοντέρνο, ο e.e. cummings, ποιητής, ζωγράφος, δοκιμιογράφος, μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας, εισάγοντας εσωτερική «διχοτομία» στην καρδιά των ποιημάτων του και αγνοώντας τα «οπτικά» στοιχεία που αποπροσανατολίζουν από τον θεματικό πυρήνα, καθιερώνει την περίφημη «αναποφάσιστη» στάση του ποιητή ως συνειδητή επιλογή. Ως λυρικός υμνεί ό,τι θα υμνούσε κάθε λυρικός, όμως οι εξάρσεις του συναισθήματος στην ποίησή του εμβαπτίζονται στο σαρκικό βίωμα, παράγοντας ποίηση με έντονο αισθησιασμό, που κάποιους μπορεί και να τους σοκάρει ακόμα. Ο Χάρης Βλαβιανός υπογράφει (πρώτη έκδοση: 2009, Νεφέλη) τη μετάφραση της συλλογής βασισμένος στην οριστική έκδοση των Απάντων του ποιητή (Complete Poems,1904-1962, George J. Firmage ed., Νέα Υόρκη, 1994) και στον τόμο E.E. Cummings, A Miscellany Revised, George J. Firmage ed., Νέα Υόρκη 1965).

Κι ας κρατήσει ο έρωτας μια μέρα μόνο

Ο διασκελισμός, η τμήση του στίχου, η κατάργηση της στίξης, η εσκεμμένη ανορθογραφία και ο ελλειπτικός στίχος επιμερίζουν το ποίημα στα συστατικά του και το καθιστούν πιο δραστικό.

Ο διασκελισμός, η τμήση του στίχου, η κατάργηση της στίξης, η εσκεμμένη ανορθογραφία και ο ελλειπτικός στίχος επιμερίζουν το ποίημα στα συστατικά του και το καθιστούν πιο δραστικό: για παράδειγμα, η παρενθετική πρόταση though love be a day (μια μέρα κι αν διαρκεί ο έρωτας) εμπλουτίζει τη μουσικότητα «καθυστερώντας» την ολοκλήρωση του νοήματος της πρότασης, στην πλήρη παρενθετική της εκφορά (though love be a day and life be nothing, it shall not stop kissing). H «κατηφορική» δόμηση του στίχου στο Buffalo Bill δημιουργεί το απαιτούμενο κλίμα προσφώνησης του Θανάτου και η χρήση του στερητικού πρώτου προθήματος ή της αντίστοιχης κατάληξης των επιθέτων (unbeautiful, unscented, shapeless, cornerless) εντείνουν την υπερρεαλιστική δόμηση του ποιήματος the Cambridge ladies, ενώ οι λέξεις «πέφτουν» σαν καμπάνες στο ποίημα the hours rise up : Dawn= «ξημέρωσε» μεταφράζει δραστικά ο Χάρης Βλαβιανός. Wakes= Ξυπνά, and it is day: και είναι μέρα, μετά από καταιγισμό άλλων λέξεων, εκφράσεις απομονωμένες που ηχούν μεταλλικά:

«Οι ώρες ανατέλλουν σβήνοντας τ'αστέρια και
ξημέρωσε» (...)
« Στη γη ένα κερί
Σβήνει η πόλη
Ξυπνά»
(...) και βλέπω τα κτηνώδη πρόσωπα των
ανθρώπων ικανοποιημένα αποτρόπαια απελπισμένα βάναυσα ευτυχισμένα
Και είναι μέρα».

Η υπερβατικότητα ανάγεται σε κύριο στόχο της ποίησης αυτού του ακραίου αντικομφορμιστή, που σάρκασε τις συμβάσεις της εποχής του και, έμμεσα, και τις συμβάσεις της μηχανοποιημένης, αλλοτριωμένης, αποξενωτικής, πορνογραφικής σύγχρονης ζωής.

Η σκληρή αντιμετώπιση του θανάτου υπερβαίνει την απλή θανατολαγνία και περιχωρείται σε φιλοσοφικά μονοπάτια, καθώς η απόδοση του Χάρου με νεανικά, σφριγηλά χαρακτηριστικά συνιστά τόσο καινοτομία και ρηξικέλευθη εικονοποιḯα, όσο και διάνοιξη της οδού για ένα Επέκεινα πολλά υποσχόμενο. Στη θεματική του cummings οι εποχές του χρόνου (π.χ. η Άνοιξη) συμμετέχουν στην ποιητική δημιουργία, εν είδει θεοτήτων που προικίζουν με τα αρώματα και τις εικόνες τους την κατά τα λοιπά ωμή απόδοση της πραγματικότητας από τον ποιητή: στις ελλειπτικές, υπαινικτικές του φράσεις η φαντασία του αναγνώστη συμπληρώνει τα κενά: το etcetera (και τα λοιπά) είναι ένα επίθετο που επιτρέπει την απόλυτη παρέμβαση του αναγνώστη και τη δική του εικονοπλασία με βάση τους υπαινιγμούς του ποιήματος. Και δεν πρόκειται μόνο για ένα-δύο hints: o ασαφής τοπικός προσδιορισμός somewhere είναι μια ευρύτατη τοπιογραφία, που αποδίδει το κλειστό ερωτικό ταξίδι του ζευγαριού : «κανείς, ούτε και η βροχή ακόμη, δεν έχει τόσο μικρά χέρια». Πρόκειται για το ανολοκλήρωτο ως ιχνηλάτηση της ψυχής του αποδέκτη. Η υπερβατικότητα ανάγεται σε κύριο στόχο της ποίησης αυτού του ακραίου αντικομφορμιστή, που σάρκασε τις συμβάσεις της εποχής του και, έμμεσα, και τις συμβάσεις της μηχανοποιημένης, αλλοτριωμένης, αποξενωτικής, πορνογραφικής σύγχρονης ζωής. Η ποίηση είναι η γλωσσική ενσάρκωση του αληθινού βιώματος του έρωτα, ως επικοινωνιακής πράξης και ως σωτηρίας από το λυκόφως του πολιτισμού. Εξ ού και η (σαιξπηρική, θα'λεγε κανείς) επιστράτευση του υπαρκτικού/συνδετικού ρήματος «είμαι», που στη μετάφραση Βλαβιανού ακολουθεί τη μοντερνιστική διάθεση Χειμωνά: αντί του «υπάρχω» ή του «ζω» επιστρατεύεται το «είμαι» για να είναι πληρέστερη η απόδοση νοήματος και η εκφορά του στίχου και για να εννοούνται τα απροσμέτρητα συντακτικά κατηγορούμενα: the pillow, dear, where our heads lived and were » Πάνω απ'όλα όμως για να παραμείνει κυρίαρχο το συναίσθημα in spite of everything:

«γιατί η ζωή δεν είναι παράγραφος
Κι ο θάνατος νομίζω δεν είναι παρένθεση».

Τα μικρά δοκίμια που περιλαμβάνονται στη συγκεκριμένη ανθολόγηση περιλαμβάνουν αποφάνσεις συμβουλευτικού χαρακτήρα προς νέους ποιητές, με επικέντρωση, και πάλι, στη γνησιότητα του συναισθήματος και στην αγάπη για τον απλό άνθρωπο. Όσο για τα quotes (θραύσματα δοκιμιακού χαρακτήρα) του cummings, είναι προκλητικά και παράγουν ένα μικρό σύμπαν «κίναιδου» θυμοσοφικού λόγου/παραδοξολογίας που το απολαμβάνει κανείς στις μέρες μας όσο τίποτε άλλο: «τίποτε δεν οπισθοχωρεί όσο η πρόοδος», «πολλοί γονείς δεν θα υπήρχαν αν τα παιδιά τους ήταν λίγο πιο προσεκτικά», «μπορεί να είναι φρικτό να είσαι γέρος αλλά είναι χειρότερο να μην είσαι νέος», «η τέχνη είναι το μυστήριο κάθε άνδρα και γυναίκας και παιδιού».

Μεταφράζοντας ένα συγγενή ποιητή

Παραθέτοντας το αγγλικό πρωτότυπο δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να εντοπίσει τα μοντερνιστικά στοιχεία: τη χρήση των ήχων αντί των νοημάτων ως συνεκτικού ιστού, την απόρριψη της περιττολογίας χάριν της φόρμας και της δομής, την άμβλυνση του δυσνόητου περιεχομένου.

Ο cummings σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και ανέπτυξε ενδιαφέρον για τη μοντέρνα ποίηση, η οποία περιφρονούσε τη συμβατική γραμματική και συντακτικό με στόχο μία δυναμικότερη χρήση της γλώσσας. Η ποιητική συλλογή του Τουλίπες και καμινάδες (Tulips and Chimneys) εκδόθηκε το 1923, καθιερώνοντας επινοήσεις στη χρήση της γραμματικής και του συντακτικού. Επηρεάστηκε από το υπερρεαλιστικό κίνημα, τον συμβολισμό και την αλληγορία, ενώ η μεταγενέστερη ποίησή του είναι πιο φωτεινή, πιο συγκινητική και πιο βαθιά από την ποιητική του παραγωγή των πρώτων χρόνων. Πολλά ποιήματά του διαθέτουν μία αναγνωρίσιμη δομή σονέτου 14 στίχων, με ένα περίπλοκο σύστημα ομοιοκαταληξιών. Χαρακτηριστική του στιλ του είναι η ασυνήθιστη (κάποιοι την χαρακτήρισαν και ιμπρεσιονιστική) σειρά των λέξεων.

Ο Χάρης Βλαβιανός έχει μεταφράσει έργα κορυφαίων ποιητών: Τ.Σ. Έλιοτ, Τζων Άσμπερι, Ουάλας Στήβενς, Άνν Κάρσον, Μπλαίηκ, Πεσσόα, Χέρμπερτ, Λόνγκλεϋ, Γκολντόνι, Ουίτμαν, Πάουντ, Πεσσόα. Ωστόσο, με τον cummings μοιάζε να τον συνδέει μια εσωτερική συγγένεια. Παραθέτοντας το αγγλικό πρωτότυπο δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να εντοπίσει τα μοντερνιστικά στοιχεία: τη χρήση των ήχων αντί των νοημάτων ως συνεκτικού ιστού, την απόρριψη της περιττολογίας χάριν της φόρμας και της δομής, την άμβλυνση του δυσνόητου περιεχομένου. Του δίνει, επίσης, την απολαυστική δυνατότητα να φανταστεί τη δική του, συμπληρωματική μετάφραση, γιατί προσεγγίζει τον ποιητή με σεβασμό: ιδού το πρωτότυπο, ιδού και η δική μου απόδοση: η ποίηση παραμένει ανοικτή στη διαπραγμάτευση- ιδίως οι στίχοι όπου ο διασκελισμός επιβάλλει τη μουσικότητα/ ελλειπτικότητα ενός ευφυολογήματος που αναδύεται πηγαία από το βίωμα, και όχι από την ανάγκη επίδειξης αγγλοσαξονικού φλέγματος:

«επειδή είναι
Άνοιξη
τα πράγματΑ
τολμούν να κάνουν ανθρώπους
(& όχι
αντί
στροφα) επειδή εί
ναι Α
πρίλης...»

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.

33Χ3Χ33