Αμύθητος κήπος

Του Παναγιώτη Γούτα

Ο Στέλιος Λουκάς, εδώ και μια εικοσαετία, παρουσιάζει τη μακροβιότερη τηλεοπτική εκπομπή για το βιβλίο, προσεγγίζοντας με ευαισθησία, ευγένεια και διακριτικότητα εκατοντάδες τίτλους (λογοτεχνικούς και μη) σημαντικών δημιουργών.

Η γκάμα τών υπό παρουσίαση βιβλίων ποικίλει, πολλές φορές εντυπωσιακά. Στο τηλεοπτικό του στούντιο παρέλασαν συχνά από συγγραφείς ιστορικών μυθιστορημάτων για τη Μακεδονία (Μπέσπαρης, Δαγκλή κ. ά.) μέχρι εκφραστές άκρας νεωτερικότητας (π.χ. Σερέφας), κι από υψηλές μορφές του πνεύματος (Αρβελέρ, Καστοριάδης, Αξελός) μέχρι πρωτοεμφανιζόμενοι ποιητές και πεζογράφοι της πόλης ή της ευρύτερης μακεδονικής περιφέρειας. Αυτό δεν αναιρεί την αξία της εκπομπής του ή τα δικά του αισθητικά κριτήρια, αφού, αφενός ο ίδιος δεν δηλώνει κριτικός λογοτεχνίας για να θέτει αυστηρά και συγκεκριμένα κριτήρια επιλογής βιβλίων (βασιζόμενος σε λογοτεχνικές θεωρίες) –και ευτυχώς, εδώ που τα λέμε–, αφ’ ετέρου το δικαίωμα στην ενημέρωση και την πληροφόρηση το έχουν όλοι οι άνθρωποι της συμπρωτεύουσας (ή μέχρι εκεί όπου έχει εμβέλεια η εκπομπή του) είτε αρέσκονται σε πατριωτικά, ιστορικά, παραδοσιακά κείμενα, είτε εμβαθύνουν στα σύγχρονα ρεύματα, στις νέες τάσεις γραφής και έχουν προχωρήσει στη λογοτεχνία, από το εθνικό και το τοπικό, στο παγκόσμιο και το οικουμενικό.

Παράλληλα, ο Σ.Λ. τυπώνει και ποιητικά βιβλία, με πρώτο σημαντικό ποιητικό του εγχείρημα το «Η πιο μεγάλη χώρα» (Καλλέντης, 2001). Έγραψα, κάποτε, γι’ αυτό το βιβλίο πως σε όλα τα ποιήματα της συλλογής (ο ποιητής) «αφουγκράζεται εκστασιασμένος τη Σιωπή, ανιχνεύοντας σ’ ένα κοντράστ σκότους-φωτός το μυστήριο της ζωής και προσδιορίζοντας την ύπαρξή του». Ο θεσπέσιος ήχος της σιωπής και το άρωμα του γιασεμιού που ανέδιδαν κάποια από εκείνα τα ποιήματά του, μου άφησαν, επί μακρόν, ένα ήρεμο αίσθημα πληρότητας και ευδαιμονίας.

Το επόμενο λογοτεχνικό του βήμα, «Η παρακμή της μνήμης» (Κέδρος, 2007) υπήρξε σαφώς ωριμότερο ποιητικό βιβλίο, αξιόπιστο δείγμα μιας προόδου και μιας εξέλιξης, που ήρθε αβίαστα και αναμενόμενα. Η Μνήμη, κομβικό σημείο και συνισταμένη των ποιημάτων της συλλογής, ως λέξη και έννοια πλατιά, βρίσκεται σχεδόν σε όλα τα ποιήματα. Ο Λ., εδώ, μας συστήνει μια άλλη θέαση της ζωής, αναδεικνύοντας την αξία τής ομορφιάς και τη δύναμη τής αθωότητας. Ποιήματα μικρά σε έκταση, κατανοητά, πλημμυρισμένα με διακριτικό λυρισμό και ευγένεια ψυχής. Ευδιάκριτος ένας συγκερασμός λυρικού, θρησκευτικού και φυσιολατρικού στοιχείου, που παραπέμπει ευθέως στους μεγάλους δημιουργούς του παρελθόντος, από τους οποίους αρδεύει: Βαφόπουλος, Καρέλλη, Βαρβιτσιώτης, Βρεττάκος και γάλλοι συμβολιστές ποιητές.

Στο «Αμύθητος κήπος» (Κέδρος, 2011), το όλο ποιητικό σκηνικό δεν διαφοροποιείται αισθητά, νομίζω όμως πως οι στίχοι του Λ. έχουν γίνει πιο ευθύβολοι, πιο αφαιρετικοί και παράλληλα πιο δραστικοί. Υπάρχει τολμηρή εικονοποιία (Η σταγόνα της βροχής, Μια πεταλούδα κ. ά.), πάλι αναφορά στο δίπολο μνήμη-λήθη, που, φαίνεται, εξακολουθεί να τον απασχολεί βασανιστικά (Το μέλλον, Ο επόμενος θάνατος, Η μνήμη είναι συνήθως ανυπάκουη, Άφησε τη μνήμη κ. ά.), δύο ποιήματα (από τα καλύτερά του) αναφέρονται σε δύο εξέχουσες μορφές της λογοτεχνικής Θεσσαλονίκης (εδώ ο Λ. αξιοποιεί το βίωμα της γνωριμίας του –θητείας, να πω καλύτερα– με το έργο του Βαφόπουλου και της Ζωής Καρέλλη), ενώ κυρίαρχα μοτίβα άλλων ποιημάτων του αποτελούν: ο χρόνος, ο θάνατος, η θάλασσα, η φύση, η δημιουργική επίδραση της λύπης, ο φόβος, η στέρηση, η μουσική, η ποιητική αγωνία. Δείγμα γραφής:

Τα βράδια ονειρεύομαι κήπους

Καλλιεργώ την ουτοπία

Φυτεύω παντού αυταπάτες

Επινοώ νέους τρόπους επιβίωσης

Επεκτείνω τα όνειρα

Να μη μείνουν οι κήποι

Τραγική ψευδαίσθηση

(ποίημα: Τα βράδια ονειρεύομαι κήπους)

Ο Λ. σ’ όλο του το βιβλίο (για να μην πω σε όλο του το έργο) γράφει για τα υψηλά της ψυχής και του νου, για ακριβά κι εκλεπτυσμένα αισθήματα, αδιαφορώντας κατά κάποιο τρόπο για τα ευτελή, τα φτηνά, τα πρόσκαιρα και τα ασήμαντα (για τα οποία, βέβαια, μιλά ένα άλλο μεγάλο κομμάτι της λογοτεχνίας μας, που εστιάζει αντίρροπα της οπτικής γωνίας τού ποιητή). Φαίνεται πως το ποιητικό παιχνίδι, οι αισθήσεις, οι ιδέες, οι λέξεις-σύμβολα λειτουργούν ιαματικά και δημιουργικά, και τον οδηγούν σε κάποιο ξέφωτο ζωής, μακριά από την ασχήμια, τη σαπίλα και τη σκουριά της καθημερινότητας, που απεχθάνεται. Όλο αυτό είναι ένας δρόμος, που τον ακολουθεί με καθαρότητα, εντιμότητα και συνέπεια, και που, μέχρι στιγμής, τον δικαιώνει απολύτως τόσο σε καλλιτεχνικό όσο και σε ανθρώπινο επίπεδο. Η λέξη «κήπος» ή «κήποι», στην εν λόγω συλλογή, λειτουργεί ως σύμβολο που επιδέχεται ποικίλων ερμηνειών. Ο ίδιος ο ποιητής στο ποίημά του Κήπος είναι μάς αποκαλύπτει σε τι αναφέρεται. Ο τίτλος της συλλογής θυμίζει αρκετά το «Η πιο μεγάλη χώρα», όπου εκεί υπονοούνταν το μεγαλείο της Σιωπής. Εδώ, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πως ο ποιητής υπαινίσσεται την ομορφιά ή την αθωότητα ή, γενικά, έναν άλλο, καλύτερο, ανθρωπινότερο κόσμο. Ίσως και την ίδια τη γραφή. Είναι υπαρκτός εντέλει ο «Αμύθητος κήπος» του Λουκά ή νοητός; Προσβάσιμος ή απροσπέλαστος;

Πιστεύω πως αναζητώντας απεγνωσμένα τέτοιου τύπου ερμηνείες, αδικούμε τόσο τον ποιητή όσο και τα ποιήματά του. Ας αφήσουμε τον τίτλο ανερμήνευτο κι ας παρασυρθούμε από την ειλικρίνεια και τη μουσικότητα των στίχων του. Κυρίως από το ιδιαίτερο βλέμμα του. Νομίζω πως αυτά αρκούν, και με το παραπάνω, για μια ευδαιμονική περιπλάνηση, για μια ιαματική περιδιάβαση στον Αμύθητο κήπο του.

Και ένα καταληκτικό σχόλιο για το εξώφυλλο του βιβλίου. Το έργο του Paul Clee «Νότιοι κήποι» πιστεύω πως είναι απολύτως συμβατό με το περιεχόμενο του βιβλίου. Ως προς το θέμα του και ως προς το ύφος του. Ο Paul Clee σε πολλά του έργα ζωγραφίζει όπως θα ζωγράφιζε ένα μικρό παιδί. Έτσι και τα ποιήματα του Λουκά κρύβουν μέσα τους κάτι από την αθωότητα και το βλέμμα ενός μικρού παιδιού, που ψηλαφεί για πρώτη φορά αυτόν τον κόσμο, τον Μικρό, τον Μέγα.