«Συνεταιρισμός θυρωρών» του Αντώνη Τσόκου (κριτική) – Μια ποιητική τοπογραφία απώλειας, μνήμης και εξέλιξης

«Ο Απρίλης είναι ο πιο σκληρός μήνας», γράφει ο Τ.Σ.Έλιοτ.
Κι όμως, ο Σεπτέμβρης μπορεί να γίνει ακόμη πιο σκληρός˙
φέρνει πίσω τη θλίψη του Απρίλη που ξέχασες για λίγο.

Κάθε καλοκαίρι, ακολουθώ το ίδιο άγραφο τελετουργικό επιστροφής. Πρώτα, μια στάση στην Αθήνα – μια δόση γκρίζου, μια τζούρα ποίησης. Κι ύστερα, στο χωριό – με τη θάλασσα και με το παρελθόν του, τις μυρωδιές, τις απουσίες του. Την ίδια διαδρομή ξαναβρήκα απροσδόκητα στον Συνεταιρισμό θυρωρών του Αντώνη Τσόκου (Κίχλη, 2024)˙ μια συλλογή που μετατρέπει την πορεία από την ξενιτιά και πίσω σε αυτή σε ποιητική τοπογραφία απώλειας, μνήμης και εξέλιξης. Και θέλω να το πω απ’ την αρχή: Ο Τσόκος, με τον Συνεταιρισμό θυρωρών, επιχειρεί -στα μάτια μου- να ξαναγράψει την εξομολογητική ποίηση όχι μέσα από την κραυγή του τραγικού, αλλά από το ψιθύρισμα του ασήμαντου. Μεγάλος ο στόχος, αξίζει η προσπάθεια.

Η διαδρομή: (Ι) Άνοιξη στην Αθήνα.

Η Αθήνα είναι μια πόλη άσχημη. Κι ακριβώς γι’ αυτό σε φέρνει πρόσωπο με πρόσωπο με την ύπαρξη και την ανυπαρξία. Σε φέρνει μπροστά στο εσωτερικό κενό σου. Με ένα παρόμοιο κενό ανοίγει η συλλογή του Αντώνη Τσόκου. Διαβάζοντας τα πρώτα ποιήματα της συλλογής, υπάρχει μόνιμα ένας τόπος, λίγο αόριστος, λίγο φανταστικός, που ωστόσο έχει σαφή την αισθητική της Δύσης. Μια μυρωδιά από τη Νέα Υόρκη, ένα σεργιάνι στο βραδινό Λονδίνο, τα κρύα φώτα του Παρισιού. Κι όμως, σε κάθε στροφή που διάβαζα αναδυόταν μες απ’ τους αφρούς της η Αθήνα. Η δική μου Αθήνα που κουβαλώ μαζί: μια πόλη ανύπαρκτη, μια πόλη μαγική μα και καταραμένη.

Η συλλογή ανοίγει το ξημέρωμα με το ποίημα «Περίπατοι σε ανελκυστήρα δώδεκα ατόμων», με την εξομολόγηση ενός θυρωρού, ενός μονότονου ανθρώπου που ζει στο υπόγειο μιας πολυκατοικίας. Η έναρξη αυτή είναι συμβολική: πρόκειται για μια επανεγγραφή της εξομολογητικής παράδοσης της ποίησης. Γιατί η εξομολογητική ποίηση, όπως τη γνωρίσαμε στην Αμερική του ’60, είναι ποίηση οδύνης και προσωπικής αλήθειας, που αφήνει τον ποιητή γυμνό μπροστά στον αναγνώστη. Εδώ όμως ποια «αλήθεια» μπορεί να ελευθερώσει ένας θυρωρός που πέρασε τη ζωή του -περνώντας απαρατήρητος- πίσω απ’ το γκισέ; Η οδός Σέρλι δεν είναι πια το τραύμα του παρελθόντος (βλ. το ποίημα Point Shirley της Σύλβια Πλαθ), αλλά ολόκληρη η αδιάφορη ζωή του θυρωρού˙ το κουβούκλιο του ανελκυστήρα γίνεται το δικό του Σέντραλ Παρκ και η εξομολόγηση γίνεται βιογραφία. Ο Τσόκος εδώ φαίνεται να δοκιμάζει και να ρωτάει: μπορεί να υπάρξει συγκίνηση χωρίς δράμα, εξομολόγηση χωρίς τραύμα;

Αυτή η αντίστιξη ανάμεσα στο μεγαλείο της τραγικής εξομολόγησης και στη σιωπηλή εμπειρία της καθημερινότητας διακρίνεται ακόμη πιο καθαρά στο επόμενο «Δύο δια δύο», μέρος του οποίου παραθέτω εδώ:

«Ξημέρωμα Δευτέρας –
το τρόλεϊ περνά μπροστά απ’ την Πινακοθήκη
άγρια ώρα, τα πορτρέτα όλα νυσταγμένα.
Στο πεζοδρόμιο, το κορίτσι με το ροζ αδιάβροχο
χορεύει μπροστά στις διαφημιστικές πινακίδες.» [10]

Τα πορτρέτα της Πινακοθήκης μένουν αμέτοχα στις σκληρές ώρες που οι εργάτες ξεκινούν για τη δουλειά. Αντίθετα, οι διαφημιστικές πινακίδες -ασήμαντες εκ πρώτης όψεως- γίνονται για μια στιγμή το σκηνικό όπου το ήδη ξύπνιο κορίτσι θα σταθεί και θα χορέψει. Εκεί, μέσα στην καθημερινή ασημαντότητα, δίπλα στις πινακίδες, γεννιέται η μικρή έκπληξη της ποίησης˙ αν είναι οι πινακίδες το μόνο που έχουμε, θα κάνουμε ποίηση με πινακίδες.

Μαζώξεις ποιητών του χθες 

Κι ύστερα μου ήρθε η εικόνα του μεσημεριού˙ ο Συνεταιρισμός θυρωρών διαμορφώνει ένα σκηνικό που θυμίζει καφενειακές μαζώξεις των ποιητών του χθες, στο «Βυζάντιο» ή στη Φωκίωνος Νέγρη, με μια ποικιλία στο τραπέζι και δυο βιβλία στην ψάθινη καρέκλα εκεί στο πλάι. Το καφενείο αυτό, ωστόσο, αποκτά τον αέρα μιας «Καταραμένης πόλης» – τίτλος ενός από τα πρώτα ποιήματα της συλλογής. Σ’ αυτόν τον χώρο, πλάι στον θυρωρό-ποιητή, κάνουν την εμφάνισή τους θαμώνες όπως κάποιος Άλεν, κάποιος Πωλ και κάποιος Τσαρλς. Ο Άλεν φαίνεται πως είναι ο Γκίνσμπεργκ˙ ο Πωλ κι ο Τσαρλς; Αυτοί μπορούν να διαβαστούν διπλά: είναι ο Βερλαίν και ο Μπωντλαίρ, με τη βαριά σκιά της γαλλικής καταραμένης ποίησης, ή είναι ο Μπόουλς και ο Μπουκόφσκι, φέρνοντας μαζί τους την ατμόσφαιρα της Ταγγέρης και τον αμερικανικό υπόγειο ρεαλισμό.

Παίρνεις παρουσίες και χέρια σηκώνονται ταυτόχρονα. Κι εκεί ακριβώς, πάνω στο «παρών» τους, ο Τσόκος στήνει ένα ποιητικό παζλ, ένα σταυρόλεξο φωνών, όπου οι «καταραμένοι» του 19ου αιώνα συναντούν τους «καταραμένους» του 20ού. Κι αν το πρόβλημα του 19ου αιώνα είναι ο θάνατος του Θεού και το πρόβλημα του 20ού αιώνα είν’ ο θάνατος του Ανθρώπου (Έριχ Φρομ), η διαχρονική λύση του προβλήματος από την ποίηση σε όλους τους αιώνες είναι η μελέτη του θανάτου. Ο Τσόκος, εδώ, δεν αναπαράγει απλώς τα είδωλα των καταραμένων, αλλά τα μετατρέπει σε καθρέφτες της δικής του εποχής, σε πτώματα μιας ιατροδικαστικής εξέτασης του παρόντος.

(...) οι θυρωροί μετατρέπονται σε μοναχικούς οραματιστές ποιητές, που ονειρεύονται το νέο έπος του Γκιλγκαμές (και που τελικά μπορεί να χτίζουν τη δική τους Βαβέλ).

Στο ομώνυμο ποίημα της συλλογής που ακολουθεί, οι θυρωροί χτίζουν ένα νεκροταφείο για μυρμήγκια˙ εκείνα όμως το αγνοούν και το κάνουν αποθήκη τροφής, ενώ στα κυπαρίσσια οι τζίτζικες τραγουδούν αδιάφοροι. Συνεχίζοντας με την εξομολόγηση, την κατάρα, το μπιτ και τον ρεαλισμό, η σκηνή αυτή μοιάζει με παραβολή για την ποιητική πραγματικότητα: οι θυρωροί μετατρέπονται σε μοναχικούς οραματιστές ποιητές, που ονειρεύονται το νέο έπος του Γκιλγκαμές (και που τελικά μπορεί να χτίζουν τη δική τους Βαβέλ). Οι μέρμηγκες είναι οι ακάματοι εργάτες, που σέρνονται πάνω στα ιερά της ποίησης χωρίς να ξεχωρίζουν ζωή και θάνατο. Οι τζίτζικες, οι καλοθελητές, προσφέρουν αφιλοκερδώς˙ το τραγούδι τους όμως, όσο κι αν εξυμνεί, παραμένει μονότονο, φυλακισμένο στην ίδια επανάληψη. Έτσι, το ποίημα γίνεται μια μικρή τυπολογία της ποιητικής συντεχνίας, ειρωνική και ταυτόχρονα αποκαλυπτική.

Και φτάνοντας στο βράδυ, («Άυπνος κληρονόμος») ο θυρωρός -ως θυρωρός ποιητής- μιλάει για τον θάνατο, τον «θυρωρό του κάτω κόσμου»:

«Είναι τρομακτική η κυριολεξία του θανάτου
άνθρωποι πεθαίνουν από απλή παρεξήγηση
μ’ ένα βιβλίο ή μια εφημερίδα στο στήθος
άνθρωποι που έγειραν για τη μεσημεριανή σιέστα.

Αν φύγω στον ύπνο μου, Ρίτσαρντ
θα ‘ναι σα να ακυρώνω τις αϋπνίες ετών» [16].

Και όπως ξέρουμε όλοι από όταν ήμασταν παιδιά ακόμα, οι αϋπνίες αντιμετωπίζονται μόνο με έναν τρόπο: μετρώντας προβατάκια, ή όπως εδώ, μετρώντας ποιητές («Κομψή θλίψη»). Αυτή η νοητή ενότητα (ή ίσως δικό μου κατασκεύασμα) στο έργο του Τσόκου κλείνει με μια εικόνα δυνατή και θέλω να τη μοιραστώ, με την υψηλή ανάμνηση της μικρής στιγμής του παρελθόντος:

«Όταν βαρεθώ το μέτρημα\\ παίζω με την ησυχία του δωματίου
αφαιρώ τους χτύπους του ρολογιού\\ από τον χρόνο
με τον ίδιο τρόπο που η γιαγιά Ελένη\\ καθάριζε τη φακή από τις πέτρες.» [18]

(ΙΙ) Καλοκαίρι στο νησί του Τσόκου/στο χωριό μου

Και ξαφνικά αλλάζει η μέρα και ο Τσόκος τόνο. Σε πρώτη ανάγνωση με ξένισε αυτή η αλλαγή. Όχι γιατί η συνέχεια υστερεί, αλλά γιατί ήταν εκείνη η στιγμή που νιώθεις πως βρήκες κάτι σπάνιο που σε συγκινεί βαθιά, και ξαφνικά κόβεται ο ομφάλιος λώρος. Μα καθώς διάβαζα μέσα σε διάθεση διακοπών κι εγώ, το καλοκαίρι του βιβλίου άρχισε να μου μιλά ξανά. Επιστροφή στο χωριό, στο καλοκαίρι, στα παγωτά και στα λουλούδια. Όχι όμως σταδιακή επιστροφή, αλλά παράδοξη:

«Ετοιμάζομαι να επιστρέψω\\ στην κοιλιά της μητέρας
-πρώτη φορά μετά τη γέννησή μου-
να πιω όλο μου τ’ οξυγόνο μονορούφι» [19].

Η μητέρα είναι πλέον ό,τι έχει απομείνει με τη φυγή του πατέρα και το χάσιμο του θεού («Με άφησες χωρίς Θεό, πατέρα»). Η ομάδα των ποιημάτων αυτών έχει άλλο χρώμα, περισσότερα φωνήεντα, περισσότερο φως, και θάνατο κρυμμένο στην ντουλάπα. Τα ποιήματα αυτά ψαρεύουν λέξεις από το θαλασσινό τοπίο (ηλιοκαμένοι βράχοι, μαργαριταρένια κολιέ, την άμμο την υγρή), λέξεις γεννημένες για λουλούδια (μαργαρίτες, λευκάνθεμα, μπουμπούκια, ανθοδέσμες), από την παραγωγική φύση γενικότερα (φράουλες, σταφύλια, τρυγητές, κρασιά), απ’ τη ζωή στο νησί (ταβέρνες, ούζο, λεωφορεία, άγονες γραμμές), αλλά και συχνά λέξεις σκληρές, λέξεις καταστροφής (θύελλα, πνιγμός, νεκρολούλουδα, τερματισμός του κόσμου, Βρετανοί τουρίστες). Μα κι όταν δεν υπάρχουν τέτοιες λέξεις, φαίνεται να ενυπάρχει ο έρωτας ή η έλλειψή του στην ατμόσφαιρα, βασικό συστατικό του καλοκαιριού. Η πόλη απουσιάζει ολοσχερώς. Μα η ποίηση ελλοχεύει:

«Χώμα, πεύκο, νερό, χαρτί, βιβλίο
μονή απόσταξη, λόγος πεζός
διπλή απόσταξη, λόγος ποιητικός» [33].

Πέτρα, μολύβι, [ψαλίδι,] χαρτί. Κι η ποίηση ο αιθέρας που τα διαπερνά

(ΙΙΙ) Φθινόπωρο κι επιστροφή στη σκέψη του θανάτου

Το τρίτο μέρος ξεκινάει στην οδό Φειδίου για τον Τσόκο, στο κέντρο της Αθήνας – με την επιστροφή στην ξενιτιά για μένα. Ο χρόνος; 28 Σεπτεμβρίου, γενέθλια μέρα του ποιητή, που όπως λέει «Σήμερα έσβησα ένα ποίημα» [45]. Και εδώ έχει πλέον αλλάξει πάλι η αίσθηση που αφήνουν τα νέα ποιήματα. Εδώ έρχεται το υπέροχο:

«Να πλυθούμε\\ να βγάλουμε το χθες από πάνω μας.
Το παρελθόν εμποδίζει τη βλάστηση
το μέλλον είναι η παιδική μας ηλικία
ό,τι δε γίναμε μικροί θα γίνουμε μεγάλοι» [46].

Εδώ έρχεται ξανά ο θυρωρός, σαν επιστρέφοντας εσύ, να επιστρέφουν μαζί και όσα μένουν πίσω: «είμαι ο θυρωρός της ύπαρξής σου» [46] θυμάται ξανά ο Τσόκος. Τώρα δεν υπάρχει άπλετο φως. Όχι μόνο ποσοτικά, αλλά και σε ζύγι αυτοπεποίθησης:

«Είναι νύχτες που αμφιβάλλω\\αν θα επιστρέψει ξανά το φως.
Μένω ξάγρυπνος περιμένοντας\\την ανατολή να με διαψεύσει» [49].

Και φτάνουμε στο τέλος της συλλογής και στο τελευταίο ποίημα της, την «Αποδελτίωση» που παραθέτω ολόκληρη:

«Οι λέξεις που χρησιμοποιήθηκαν
για τη συγγραφή των ποιημάτων
επέστρεψαν στα λεξικά.
Το νόημα της απουσίας τους
βαραίνει αποκλειστικά τον αναγνώστη.
Όλα τα έξοδα
για την προμήθεια γραφικής ύλης
καλύφθηκαν από τον γραφόντα» [53].

Εδώ όλα καταλήγουν στον χειμώνα: οι λέξεις επιστρέφουν στα λεξικά, σαν φύλλα που ξαναπέφτουν στη γη. Ο ποιητής πληρώνει μόνος το τίμημα της γραφής κι εμείς, οι αναγνώστες, μένουμε με το χρέος του νοήματος. Έτσι κλείνει ο κύκλος εποχών και τόπων που διατρέχει ο Συνεταιρισμός θυρωρών στη φαντασία μου: από την άνοιξη της Αθήνας, στο καλοκαίρι του νησιού, στο φθινόπωρο της ξένης γης, ώσπου να φτάσουμε στον χειμώνα της σιωπής και του ενός ποιήματος. Ένα τέλος τρυφερό μέσα στη συνειδητοποίησή του, όπου η ποίηση λογοδοτεί όχι για το τι έγραψε, αλλά για το τι άφησε πίσω της.

Η ποίηση του Τσόκου, λοιπόν, κινείται ανάμεσα στη σιωπή και την εξομολόγηση, στο χιούμορ και την απώλεια, στον θάνατο και την τρυφερότητα, στο ρομαντικό και το μεταμοντέρνο. Μια φωνή αυθεντική που συνομιλεί ουσιαστικά με το σήμερα της ελληνικής ποίησης. 

* Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στο ETH Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης και ποιητής. Πρώτη συλλογή του, «Η ξένη ιτιά» (εκδ. Ιωλκός).

Δυο λόγια για τον ποιητή 

Ο Αντώνης Τσόκος γεννήθηκε το 1976 στην Αθήνα. Το 2013 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Γαβριηλίδης η πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Σουίνγκ με τ’ άστρα. Ακολούθησαν οι συλλογές Ένα ποτήρι ακόμη, Τσάρλς, Ώρες πληθυντικής αϋπνίας, Απ’ την Εμμανουήλ Μπενάκη ως τα μεσάνυχτα (Πρώτη έκδοση), επίσης από τις εκδόσεις Γαβριηλίδης.

Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα γερμανικά ενώ έχουν συμπεριληφθεί σε ανθολογίες. Από το 2016 διαχειρίζεται το ηλεκτρονικό λογοτεχνικό περιοδικό Μονόκλ. Το φθινόπωρο του 2021 ίδρυσε το ομώνυμο βιβλιοπωλείο στην οδό Φειδίου 11, στο κέντρο της Αθήνας και την άνοιξη του 2023 τις εκδόσεις Μονόκλ.