Ιλχάν Μπερκ & Τόμας Μπρας: γνωριμία με δύο ξεχωριστές ποιητικές φωνές

Στη σκιά του «εθνικού» ποιητή της Τουρκίας Ναζίμ Χικμέτ, ίνδαλμα για τα κομμουνιστικά πιστεύω του, τον πηγαίο ανθρωπισμό του και τη ρομαντική εκφορά της ποίησή του, δεν συγκαταριθμούνται ποιητές της ελάχιστης ενέργειας ή της περιορισμένης ισχύος. Αντιθέτως, η γείτονα χώρα έχει να επιδείξει δύο σημαντικά ποιητικά ρεύματα που καθόρισαν τα χαρακτηριστικά της εθνικής της ποίησης. Από την ίδρυση του τουρκικού κράτους (ήτοι: από το 1923 και εντεύθεν), μια σειρά ποιητών διαρρηγνύουν τη σχέση τους με τα παραδοσιακά σχήματα και στρέφουν το βλέμμα τους στη Δύση. Πρόκειται για την περίοδο της «Πρώτης Νέας Παράξενης Ποίησης». 

Είναι θιασώτες της καθαρής ποίησης, αρνούνται να εντάξουν στο έργο τους την προφορική γλώσσα και αδιαφορούν για την έννοια του νοήματος ενός ποιητικού έργου. Περισσότερο ελιτίστες και κρυπτικοί, αλλά και με έντονη τάση στην εσωτερικότητα και την ατομικότητα, καθορίζουν τα ποιητικά πράγματα της χώρας έως και σήμερα ακόμη.

Από τη δεκαετία του ’50, όμως, θα υπάρξει μια δεύτερη σημαντική τομή στην ποίηση της χώρας με την «είσοδο» νέων φωνών που επιδιώκουν να εκφραστούν με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Είναι θιασώτες της καθαρής ποίησης, αρνούνται να εντάξουν στο έργο τους την προφορική γλώσσα και αδιαφορούν για την έννοια του νοήματος ενός ποιητικού έργου. Περισσότερο ελιτίστες και κρυπτικοί, αλλά και με έντονη τάση στην εσωτερικότητα και την ατομικότητα, καθορίζουν τα ποιητικά πράγματα της χώρας έως και σήμερα ακόμη.

Ένας από τους χαρακτηριστικούς ποιητές αυτής της νέας γενιάς είναι και ο Ιλχάν Μπερκ τον οποίο γνωρίζουμε στα μέρη μας χάρη στην έκδοση Περιπλανήσεις στην Κωνσταντινούπολη και άλλα ποιήματα (εκδ. Βακχικόν) σε μετάφραση-εισαγωγή του Αριστοτέλη Μητράρα. Ο Μπερκ είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση ποιητή. Στην πραγματικότητα είναι αποτέλεσμα ενός κράματος επιρροών. Αν και στην αρχή της πορείας του εμπνεύστηκε από το κίνημα της Πρώτης Νέας Παράξενης Ποίησης, στη συνέχεια ακολουθεί τα χνάρια του Χικμέτ γράφοντας ποιήματα που βασίστηκαν εν πολλοίς στον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. 

Οι αναζητήσεις του, όμως, θα τον φέρουν κοντά στη Δύση κι εκεί θα σταθεί αρκετά για να διαμορφώσει τη δική του φωνή. Ο Μπερκ, γεννημένος στην πόλη Μαγνησία της Μικράς Ασίας το 1944, θα μαγευτεί από τον Απολλιναίρ, τον οποίο θεωρεί μια κεντρική φιγούρα για την παγκόσμια ποίηση, από την προφητική και ρωμαλέα ποίηση του Ουίτμαν, ενώ δεν θα λησμονήσει ποτέ την έμπνευση που έλαβε από τον Όμηρο, τον Καβάφη και τον Σεφέρη. 

Το ομώνυμο ποίημα της παρούσας συλλογής είναι ένας ελεγειακός ύμνος στην Κωνσταντινούπολη (πόλη στην οποία επανέρχεται συνεχώς). Πρόκειται για μια μεγάλη σύνθεση που θυμίζει έντονα Ουίτμαν, καθώς εκφράζει με μοναδικό τρόπο ένα μεγάλο και πολύχρωμο πλήθος, τον δυναμισμό της πόλης, αλλά και τη μυστική φωνή των απλών ανθρώπων. 

Αλλού γίνεται περισσότερο λυρικός και στοχαστικός γράφοντας ολιγόστιχα ποιήματα. Ο Μπερκ αφηγήθηκε τη ζωή του γράφοντας ποίηση. Μέσω συμβόλων (ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η διττή έννοια που δίνει στον ουρανό) μίλησε για τους απλούς ανθρώπους, τον έρωτα, την πόλη και τους αρχαίους μύθους που τους εντάσσει οργανικά στην ποίησή του. 

Ο Τόμας Μπρας και ο Ιλχάν Μπερκ

Φωνή από την Ανατολική Γερμανία 

Αποτέλεσμα εξωτερικής παρατήρησης ενός κόσμου τραχύ, βίαιου και με πυκνά γεγονότα, η ποίηση του Τόμας Μπρας λειτουργεί ως ένα καίριο αντηχείο. Είναι σαν να στέκεται στην άκρη του δρόμου και του ποιήματος, να παρατηρεί και να αναγνωρίζει τα σχήματα, τις πράξεις και τα σύμβολα μιας παλλόμενης καθημερινότητας και να τα μεταφέρει σε μια ποιητική φόρμα που επιδιώκει να αγγίζει το «κόκαλο». Με την ποιητική συλλογή Η Όμορφη 27 Σεπτεμβρίου (εκδ. Βακχικόν) σε μετάφραση και εισαγωγή της Ιωάννας Διαμαντοπούλου έχουμε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να τον ανακαλύψουμε. 

Δωρικός σε σημείο να αφαιρεί ακόμη και ρήματα από τα ποιήματά του προς χάριν συμβόλων στίξης, με επιλογές που κεντρίζουν το ενδιαφέρον αλλά και θεματολογία που δεν φοβάται να μιλήσει ακόμη και για ακραία θέματα όπως η ζωή ενός δολοφόνου ή οι τελευταίες στιγμές μιας γυναίκας πριν προχωρήσει στο απονενοημένο διάβημα. 

Δωρικός σε σημείο να αφαιρεί ακόμη και ρήματα από τα ποιήματά του προς χάριν συμβόλων στίξης, με επιλογές που κεντρίζουν το ενδιαφέρον (πώς αποφασίζει, φερ’ ειπείν, να συγκολλήσει κάποιες λέξεις), αλλά και θεματολογία που δεν φοβάται να μιλήσει ακόμη και για ακραία θέματα όπως η ζωή ενός δολοφόνου ή οι τελευταίες στιγμές μιας γυναίκας πριν προχωρήσει στο απονενοημένο διάβημα. 

Ο Μπρας γεννήθηκε το 1945 στην Αγγλία. Εκεί είχε καταφύγει η εβραϊκής καταγωγής οικογένειά του για να γλιτώσει από τους ναζί. Επιστρέφει ως φοιτητής δημοσιογραφίας στην Ανατολική Γερμανία, αλλά δεν ολοκλήρωσε ποτέ τις σπουδές του, καθώς εκδιώχθηκε λόγω των αντικαθεστωτικών απόψεών του. Στη συνέχεια κάνει ένα σωρό επαγγέλματα για να επιβιώσει, ενώ τον τραβάει η δραματουργία και ο κινηματογράφος. Παράλληλα ασχολήθηκε με την ταξινόμηση του αρχείου του Μπρεχτ (τον χρησιμοποιεί άλλωστε και στα ποιήματά του). Το 1976 καταφέρνει να περάσει στο Δυτικό Βερολίνο, αλλά το αλκοόλ και τα ναρκωτικά θα τον ρίξουν σε ένα τέναγος ανυπαρξίας για πολλά χρόνια. Θα επανέλθει για τα καλά στο προσκήνιο το 1999 έχοντας γράψει ένα σενάριο 10.000 σελίδων, αλλά δεν θα προλάβει να δώσει νέα ορμή στο ταλέντο του αφού το 2001 θα πεθάνει πρόωρα.

Είναι ένας κυνικός ποιητής ο Μπρας; Η πρώτη όψη που αποκομίζεις από την ποίησή του, αυτή η μόνιμα εξωτερική θέαση των πραγμάτων, την οποία ποτέ δεν αποχωρίζεται, σου αφήνει μια αίσθηση ψυχρότητας. Κι όμως, υπάρχουν ποιήματα ολότελα αυτοσαρκαστικά. Εκεί γίνεται ο παίζων ποιητής, δημιουργώντας έτσι μια πολύ ενδιαφέρουσα αντίστιξη.

Οι αντιθέσεις, άλλωστε, είναι μέρος της ποιητικής δημιουργίας του. Τα θέματά του μπορεί να είναι παρμένα από ιστορικά γεγονότα, σκηνές του καθημερινού ρεπορτάζ των εφημερίδων, ιστορικές φυσιογνωμίες, αλλά και απλοί καθημερινοί άνθρωποι. Τα ποιήματα της παρούσας συλλογής χωρίζονται σε τέσσερα μέρη: Το Πρωί, το Μεσημέρι, το Βράδυ και η Νύχτα. Κάθε μέρος έχει τη δική του αίσθηση των πραγμάτων: από το φως στο σκοτάδι και ξανά από την αρχή. 

Απέριττος, οξυδερκής παρατηρητής, ιδιαίτερος στον τρόπο που καταγράφει τους στίχους του (ακόμη και οπτικά), ο Μπρας είναι ένας ποιητής των καιρών μας δίχως να προλάβει να τους ζήσει. Καίτοι δεν είναι ένας οραματιστής ποιητής, η δύναμη του λόγου του είναι τέτοια που είναι σε θέση να μιλήσει ακόμη και για την εποχή της δικής μας ξέφρενης παράνοιας. 

* Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.
Τελευταίο βιβλίο του, η συλλογή διηγημάτων «Όπως και αν έρθει αυτό το βράδυ» (εκδ. Μελάνι).

Περιπλανήσεις στην Κωνσταντινούπολη
Και άλλα ποιήματα
Ιλχάν Μπερκ
Μτφρ. Αριστοτέλης Μητράρας
Βακχικόν 2019
Σελ. 168, τιμή εκδότη €10,60

Η όμορφη 27 Σεπτέμβρη
Τόμας Μπρας
Μτφρ. Ιωάννα Διαμαντοπούλου
Βακχικόν 2019
Σελ. 74, τιμή εκδότη €8,50