«Τίποτα σε αυτήν την ποίηση δεν έχει γεράσει ακόμα»

Κάθε ξενόγλωσσο έργο που μπορεί να βρει τη θέση του στη σύγχρονη εποχή και κυρίως να επανερμηνευτεί μέσα της δικαιούται μία νέα μετάφραση και έκδοση. Πόσο μάλλον αν το έργο αυτό είναι η προφητική ποιητική συλλογή που εγκαινίασε τη νεωτερική ποιητική περίοδο, τα θρυλικά Άνθη του Κακού. Η συλλογή των περίφημων ποιητικών ανθών του Σαρλ Μπωντλαίρ, άλλωστε, παράλληλα με την ολοκληρωτική επίδρασή της στην πορεία της παγκόσμιας ποίησης, προκάλεσε αντίστοιχο αντίκτυπο και στη νεοελληνική ποιητική δημιουργία, ιδίως από τις αρχές του 20ου αιώνα και έπειτα (ο Ροϊδης τον εντοπίζει, ο Παλαμάς, ο Δροσίνης και ο Καβάφης τον μελετούν, όμως o Καρυωτάκης και ο Καββαδίας χαρακτηρίζονται μποντλερικοί και τον ενστερνίζονται – χωρίς να ξεχνάμε και την επίδρασή του στους υπερρεαλιστές). Το 2018, λοιπόν, τα Άνθη του Κακού μεταφράστηκαν εκ νέου στη γλώσσα μας από τον Γιώργο Κεντρωτή και εκδόθηκαν από τον οίκο Gutenberg. Πρόκειται για μία έκδοση που, πλέον για πρώτη φορά, περιλαμβάνει όλα τα ποιήματα της γαλλικής πρώτης έκδοσης του 1857 συνοδευόμενα από πρόλογο και εκτενή επιλεγόμενα (περίπου 350 σε σύνολο 850 σελίδων) του ίδιου του μεταφραστή. Η δυσκολία τόσο του μεταφραστικού όσο και του εκδοτικού εγχειρήματος είναι προφανής, σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα, και για τον λόγο αυτό η έκδοση του βιβλίου μπορεί να παρομοιαστεί με σύγχρονο άθλο.

Πατέρας της νεωτερικότητας μεν, αλλά τι έχει να μας πει ο Μπωντλαίρ μετά από τόσα χρόνια και μετά από τόσες μεταβολές στην ανθρώπινη κατάσταση; Και προς τι κρίνεται αναγκαία άραγε μια ακόμα νεοελληνική μετάφρασή του μετά τις ομολογουμένως καλές μεταφράσεις που μας έχουν δώσει ο Αχχιλέας Παράσχος, ο Αλέξανδρος Μπάρας, ο Νίκος Φωκάς ο Κώστας Καρυωτάκης και ο προπάντων ο Γιώργος Σημηριώτης;

Στον Μπωντλαίρ και τα Άνθη του Κακού έχουν αφιερωθεί αμέτρητες σελίδες μέσα σε χιλιάδες τόμους και έχουν αποτελέσει αντικείμενο βαθιάς ανάλυσης όλες οι πτυχές της ποίησης και του προσώπου του. Τα ιστορικά στοιχεία μας τα παραδίδει και ο Κεντρωτής στα επιλεγόμενά του – τα υπόλοιπα δύο μέρη του επιλόγου αφορούν τις θεματικές και τα μεταφραστικά ζητήματα των Ανθέων του Κακού. Η αγάπη του Μπωντλαίρ για τη μητέρα του, η αντιπάθεια για τον πατριό του στρατηγό Οπίκ, το μοναδικό ταξίδι της ζωής του, η ζωή του ως δανδής και πλάνης στο Παρίσι, ο επαναστατικός και αριστοκρατικός βίος του, οι ερωμένες του, η επίδραση του Έντγκαρ Άλλαν Πόε και οι σχέσεις του με το πολιτικό, κοινωνικό και καλλιτεχνικό πλαίσιο στη Γαλλία των μέσων του 19ου αιώνα φωτίζονται ξανά. Ομοίως υπενθυμίζονται οι αντιξοότητες που συνάντησαν τα Άνθη του Κακού με τη λογοκρισία που υπέστησαν από το γαλλικό δικαστήριο το 1857 και οι τρεις εκδόσεις έως την οριστική αποκατάστασή τους από το γαλλικό κράτος το 1949.       

Πατέρας της νεωτερικότητας μεν, αλλά τι έχει να μας πει ο Μπωντλαίρ μετά από τόσα χρόνια και μετά από τόσες μεταβολές στην ανθρώπινη κατάσταση; Και προς τι κρίνεται αναγκαία άραγε μια ακόμα νεοελληνική μετάφρασή του μετά τις ομολογουμένως καλές μεταφράσεις που μας έχουν δώσει ο Αχχιλέας Παράσχος, ο Αλέξανδρος Μπάρας, ο Νίκος Φωκάς ο Κώστας Καρυωτάκης και ο προπάντων ο Γιώργος Σημηριώτης; Το προφανές είναι πως για πρώτη φορά βρίσκουμε όλα τα Άνθη του Κακού –και τα 163 ποιήματα, μαζί με τους προλόγους και τους επιλόγους που κατά καιρούς έγραψε ο Μπωντλαίρ– με μέτρο και ρίμα σε μια δίγλωσση μετάφραση, όπου η ελληνική απόδοση παρατίθεται δίπλα στο γαλλικό πρωτότυπο. Αυτό είναι σημαντικό, διότι αφενός μεν κάθε ποίημα είναι αυτοτελές, αφετέρου δε τα ποιητικά άνθη της συλλογής αποτελούν συστατικά στοιχεία των ευρύτερων ομάδων στις οποίες εντάσσονται με αρίθμηση, ευλαβικά και συντεταγμένα. Εν τέλει, όλα μαζί συναπαρτίζουν ένα σύνολο οργανικής ολότητας· ουσιαστικά από κοινού –και τα 6 απαγορευμένα– συνθέτουν ένα ποίημα, μια λυρική μονάδα ποιητικής σύλληψης, εντός της οποίας αποκτούν το πλήρες νόημά τους. Η αρχιτεκτονική της συλλογής, επίδραση του Πόε στη δύση του ρομαντισμού, είναι κάτι στο οποίο επέμενε πολύ ο Μπωντλαίρ αναφορικά με την πρόσληψη του συνολικού νοήματος του έργου του. 

Με τον Μπωντλαίρ εγκαινιάζεται η νεωτερική εποχή, είναι ο ίδιος η νεωτερικότητα που κατεβάζει την ποίηση από τον καθαγιασμένο της θρόνο, τη σέρνει έξω από τα σαλόνια και κάνει φανερό ότι η Μούσα είναι πλέον άρρωστη.

Με το ενιαίο πλαίσιο αναφοράς, λοιπόν, στα χέρια μας μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι ο Μπωντλαίρ, όπως κάθε κλασικός λογοτέχνης, έχει ενδεχομένως να πει πράγματα που δεν έχουν αποκαλυφθεί ακόμα. Το περιεχόμενο της ποίησης των Ανθέων του Κακού μπορεί να αντληθεί από τις θεματικές τις οποίες θίγει ο Κεντρωτής στα επιλεγόμενά του, έχοντας στο πλευρό του τις σκέψεις του Βάλτερ Μπένγιαμιν, του Αντόρνο, του Βαλερύ, του Σαρτρ, του Ούγκο Φρίντριχ, του Ζωρζ Μπατάιγ και λοιπών άλλων. Με τον Μπωντλαίρ εγκαινιάζεται η νεωτερική εποχή, είναι ο ίδιος η νεωτερικότητα που κατεβάζει την ποίηση από τον καθαγιασμένο της θρόνο, τη σέρνει έξω από τα σαλόνια και κάνει φανερό ότι η Μούσα είναι πλέον άρρωστη. Το ποιητικό έργο νοείται πλέον ως ένα εγχείρημα «που έχει πάσης φύσεως αλληγορικές ψηφίδες αναμνήσεων ανίας, πόνου, μελαγχολίας, απελπισίας και αβυσσαλέων στοχασμών, ενός χάους, με άλλα λόγια, που ανοίγεται στον χρόνο και χάσκει έτοιμο να καταβροχθίσει τον ποιητή, του οποίου όλος ο ανθρώπινος αγώνας τείνει ακαταπαύστως προς το ιδεώδες, προς την εκπνευμάτιση».  

Η ποίησή του διαμορφώνεται από τις συνθήκες που μεταβάλλονται στο τέλος του Ρομαντισμού στην Ευρώπη. Το νέο αστικό περιβάλλον και η αλλοτρίωση των ανθρώπων της μάζας μέσα στην αφόρητη επανάληψη προκαλεί στον ποιητή ένα αίσθημα αφόρητης ανίας, μία ennui, που με τη σειρά της γεννά από το αδιέξοδο της ομοιομορφίας τη γνώριμη σε όλη τη νεωτερική ποίηση μελαγχολία και την αφηρημένη στην αναφορά της, αλλά τόσο αισθαντική νοσταλγία. Παρά την αδιάκοπη τριβή του με το πλήθος στους δρόμους και τις κοινωνικές συναναστροφές του στα παρισινά σαλόνια, που του δίνει την ευκαιρία να παρατηρεί απαρατήρητος, ο Μπωντλαίρ καταγράφει τη μοναξιά από την οποία σπαράσσεται ο νεωτερικός άνθρωπος μέσα στην πολυκοσμία και ανταπεξέρχεται απέναντι σε αυτήν με το να αλλάζει συνεχώς προσωπεία, παριστάνοντας από τη μια τον εκκεντρικό δανδή, τον μποέμ, τον χασομέρη και παράλληλα τον απόκληρο, τον ρακοσυλλέκτη, τον άπαχη· τον προλετάριο και συνάμα τον αριστοκράτη· τον θεοσεβούμενο καθολικό και συνάμα τον εχθρό του θεού. Ο ποιητής έχει πια το «ασύγκριτο προνόμιο να μπορεί με τον τρόπο του να είναι ο ίδιος ο εαυτός του και κάποιος άλλος» να διάγει βίο που θυμίζει τον ηθοποιό-υποκριτή (< ὑπόκρισις < ὑπό+ κρίσις) στον Μύθο του Σισύφου του Καμύ. Η διχοτόμηση του εαυτού είναι φανερή. 

Ωστόσο, ο Μπωντλαίρ στην ποίησή του βρίσκει τον τρόπο να παραμένει ακέραιος. Μέσα από αυτή τη μοναξιά του κατακερματισμένου ανθρώπου εκδηλώνεται η απελπισία που διαμορφώνεται μέσα από τη συνεχή παρουσία της μνήμης και του τρόπου των αναμνήσεων με τον οποίο κινείται ο νους, μα και μέσα από την αέναη και κενή περιεχομένου αίσθηση κίνησης του χρόνου. Τα Άνθη του Κακού «φυτρώνουν σε έναν κήπο, όπου επιστατεί ο θάνατος: ο θάνατος του Ανθρώπου, ο θάνατος του Πολιτισμού, ο θάνατος του Καλού». Αυτό το αίσθημα επιτείνεται από την πραγμοποίηση (Verdinglichung) των ανθρώπων ως άμεσο παράγωγο του αναδυόμενου βιομηχανικού καπιταλισμού. Από αυτό το διαρκές αίσθημα της καταστροφής και όλα τα συμπαρομαρτούντα που αναφέρονται παραπάνω παράγεται κάτι που ομοιάζει με διαφωνικό μουσικό ήχο, ένα ποιητικό πεδίο όπου η «ανεστραμμένη» λογική και το «ανάποδο» κάλλος διεκδικούν μία αναγνώριση σταθερότητας στο σπλην (spleen), την τυφλή μελαγχολία (ή λόξα όπως το αποδίδει ο Κεντρωτής). Αλλά η κατάπτωση δεν υπάρχει δίχως την εξύψωση. Έτσι, η ποίηση του Μπωντλαίρ είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και με το Ιδεώδες (idéal), την εκπνευμάτιση του έργου τέχνης που το φέρνει σε πλήρη αντίθεση με ό,τι είναι ευχάριστο στις αισθήσεις, αισθητικά ωραίο. Κι έτσι, προκύπτουν όλες οι σοκαριστικές και αποτρόπαιες εικόνες που συναντούμε στα Άνθη του Κακού με σκουληκοφαγωμένα κουφάρια, δολοφόνους, λωποδύτες, πόρνες, οπιομανείς, ρακοσυλλέκτες, σατανιστικές επικλήσεις, βλασφημίες, φθορά και απώλεια. 

H ποίηση του Μπωντλαίρ είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και με το Ιδεώδες (idéal), την εκπνευμάτιση του έργου τέχνης που το φέρνει σε πλήρη αντίθεση με ό,τι είναι ευχάριστο στις αισθήσεις, αισθητικά ωραίο.

Στο ποιητικό σύμπαν του Μπωντλαίρ εκφράζεται εμφανώς ένα «ανάποδο κάλλος», η «ευσχημία της ασχήμιας». Και σε συσχέτιση με αυτό ο ποιητής θέτει ως κεντρικό πυρήνα της ποίησής του το Κακό, που οφείλουμε να παρατηρήσουμε πως δεν έχει θεολογικό ή ηθικό περιεχόμενο, παρά είναι το ποιητικό Κακό που εκφράζεται αλληγορικά, και δεν παύει να προσδιορίζεται από την αναφορική σχέση του με το Καλό. Δύναται άραγε μόνο το Καλόν να μετέχει του Κάλλους ή μπορεί και το Κακό να φέρει άνθη, δεδομένης της καντιανής ρήσης ότι η ομορφιά είναι καθολικότητα δίχως έννοια; Η απήχηση του Κακού στο Κάλλος πρεσβεύει όλη τη νεωτεριστική άρνηση του Μπωντλαίρ επί παντός είδους αρετολογία, την εμπέδωση της αλλοτρίωσης στους σύγχρονους ρυθμούς των πόλεων, την απαλλαγή από κάθε θεϊκή ή πολιτική καταπίεση. Το ιδεατό Κάλλος υπάρχει στον Μπωντλαίρ, όχι με τη νεοπλατωνική έννοιά του, διότι το Κακό είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξή του και τα Άνθη του Κακού, όπως φαίνεται από τον φαινομενικά οξύμωρο τίτλο τους, είναι το σύμβολο του δηλητηριώδους, οδυνηρού αλλά ουσιώδους Κάλλους που μόνο με το επαίσχυντο, αλλόκοτο και επιβλαβές του Κακού μπορεί να εκτιμηθεί. Οι δρόμοι του Ουρανού και της Κόλασης διαλέγονται παράξενα και αλλάζουν ρότα στο έργο του, όπως βλέπουμε και στο Επίγραμμα για ένα Βιβλίο της Συμφοράς:

Δεδομένου ότι η μετάφραση είναι τέχνη ερμηνευτική, δεν μπορεί να υπάρχει αντικειμενική ή πολιτικά ορθή μετάφραση, αλλά κάθε νέα μετάφραση αποτελεί μια κατάθεση της προσωπικής κατανόησης του έργου, η οποία προστίθεται σε έναν διάλογο που εκτυλίσσεται μέσα στον χρόνο και στις εποχές.

Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, διαπιστώνουμε ότι οι λογαριασμοί που άνοιξε ο Μπωντλαίρ με τα Άνθη του Κακού δεν έχουν κλείσει ακόμα και πιθανότατα δε θα κλείσουν ποτέ οριστικά. Και ασφαλώς, όπως κάθε εποχή, έτσι και η δική μας έχει ανάγκη τον δικό της Μπωντλαίρ, όπως έχει και τον δικό της Σαίξπηρ, Σολωμό ή Μότσαρτ. Εδώ ακριβώς παρεμβάλλεται η συζήτηση που αφορά τον τρόπο μεταφοράς ενός έργου σε άλλο χρόνο και χώρο. Δεδομένου ότι η μετάφραση είναι τέχνη ερμηνευτική, δεν μπορεί να υπάρχει αντικειμενική ή πολιτικά ορθή μετάφραση, αλλά κάθε νέα μετάφραση αποτελεί μια κατάθεση της προσωπικής κατανόησης του έργου, η οποία προστίθεται σε έναν διάλογο που εκτυλίσσεται μέσα στον χρόνο και στις εποχές. Και μολονότι η πλατωνική κατάταξη εντάσσει τη μετάφραση στις φαύλες τέχνες, αυτή η μεταφορά/μετατόπιση (transposition) νοήματος που επιχειρεί ο μεταφραστής, με μόνη σταθερά το πρωτότυπο έργο και χιλιάδες μεταβλητούς όρους, απαιτεί σπουδαίες δεξιότητες, όπως την αντίληψη της απόστασης που πρέπει να διανυθεί ανάμεσα στις γλώσσες, την αντίληψη των αλλαγών που επισυμβαίνουν εντός της ίδιας της γλώσσας και το πλάσιμο ενός ολόκληρου ποιητικού κόσμου. Και έτσι προκύπτει λόγος, λόγος ποιητικός, που τον υποδεικνύει περισσότερο το αυτί παρά το μάτι, κατά το δίδαγμα του Εουτζένιο Μοντάλε. 

Με αυτόν τον τρόπο, ο Κεντρωτής ξαναπλάθει τα ποιήματα του Μπωντλαίρ χρησιμοποιώντας την μακρά πείρα και το ποιητικό του ένστικτο, με σκοπό να μας παραδώσει εκ νέου σήμερα τα Άνθη του Κακού. Και το υλικό που χρησιμοποιεί δεν αποτελείται από «ακριβές» λέξεις για να επιδείξει τη γλωσσομάθειά του, ή από «φθηνές» για να εντυπωσιάσει με ανώφελο γλωσσικό πειραματισμό –όπως του έχουν καταλογίσει πολλοί– αλλά εκμεταλλεύεται όλες τις στρωματώσεις της Ελληνικής (λόγια, δημώδη, αργκό, κ.ά), όπως άλλωστε έκανε στη δική του εποχή και ο ίδιος ο Μπωντλαίρ. Με τα εργαλεία της γλώσσας και με την καλλιτεχνική αίσθηση δίνει σχήμα και μορφή για να στήσει ξανά σήμερα αυτόν τον απαράμιλλο κόσμο που βρίσκεται μέσα στα Άνθη του Κακού. Και έτσι να εκπληρωθεί η θέση του Μπένγιαμιν ότι «τίποτα στην ποίηση αυτή δεν έχει γεράσει ακόμα».  

* Ο ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΥΛΟΣ είναι φιλόλογος.

Τα άνθη του κακού
Charles Baudelaire
Μτφρ. Γιώργος Κεντρωτής
Gutenberg 2018
Σελ. 864, τιμή εκδότη €46,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ CHARLES BAUDELAIRE