Οι πολλαπλές αφηγήσεις καλύπτουν το χρονικό εύρος από το 1990 έως και το 2012 και στις σελίδες του «παρελαύνουν» σταλινικοί, αντιφρονούντες, υποστηρικτές του Γκορμπατσόφ και αργότερα του Γιέλτσιν, απλοί άνθρωποι αλλά και διανοούμενοι.

Στο παρόν ογκώδες χρονογράφημά της έχει καταγράψει εκατοντάδες μαρτυρίες για έναν κόσμο που έφυγε, για έναν άλλον που ήρθε και για το μεταίχμιο ανάμεσα στους δύο αυτούς κόσμους. Οι πολλαπλές αφηγήσεις καλύπτουν το χρονικό εύρος από το 1990 έως και το 2012 και στις σελίδες του «παρελαύνουν» σταλινικοί, αντιφρονούντες, υποστηρικτές του Γκορμπατσόφ και αργότερα του Γιέλτσιν, απλοί άνθρωποι αλλά και διανοούμενοι. Όλοι αναζητούν μια αιμορραγική ταυτότητα σε έναν κόσμο που μεταβάλλεται, οι πάντες προσπαθούν να βρουν τον εαυτό τους, καθώς με τη σοβιετική κατάρρευση είδαν να γκρεμίζονται όλα αυτά που είχαν χτίσει. Ανάμεσα στις καταγραφές –κάποιες εξ αυτών ανούσιες, κάποιες άλλες συνταρακτικές– παρεισφρύουν στα χείλη των μαρτύρων μνήμες από το Τσέρνομπιλ· από την καταστροφική επέμβαση του Κόκκινου Στρατού στο Αφγανιστάν· ανομολόγητα μυστικά από τη λενινιστική Ρωσία· διηγήσεις για την αυτοκτονία του στρατάρχη Αχρομέγεφ και τη σύληση του τάφου του από τυμβωρύχους που ήθελαν να πουλήσουν τα χρυσά σιρίτια και το πηλήκιό του σε αγοραστές παλαιών αντικειμένων· για τις σταλινικές ανακρίσεις και εκκαθαρίσεις· ιστορίες από την εισβολή των Γερμανών, την αντίσταση και την τελική νίκη απέναντι στον ναζισμό.

Ένας ολόκληρος λαός, που όποια κι αν ήταν η οπτική του πάνω στα μέχρι τότε τεκταινόμενα, βρέθηκε, από την περεστρόικα κι έπειτα, εκτεθειμένος, από τις πρώτες κιόλας ώρες της αλλαγής του καθεστώτος, σε βανδαλισμούς, εμπρησμούς, δολοφονίες κι αυτοκτονίες. Ο Γκορμπατσόφ αποτέλεσε έναν Γενικό Γραμματέα που έγινε είδωλο στον δυτικό κόσμο, αλλά στο εσωτερικό της σοβιετικής αυτοκρατορίας τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά: οι πολίτες εντός των τειχών είδαν την αξιοπρέπειά τους να χάνεται και στη θέση των παλιών ηρώων της λογοτεχνίας του Τολστόι και του Τσέχοφ, είδαν να αναδύονται τα τέρατα που γεννούσε η κυριαρχία του χρήματος ως ο υπέρτατος ρυθμιστής της κοινωνίας. Άνθρωποι που πίστεψαν πως θα μπορούσαν να ζήσουν το δυτικό όνειρο με σοβιετική οικονομία, η παντοτινή επιθυμία για το ηλιόλουστο όνειρο του ανθρωπισμού είχε ανταλλαχθεί για ράφια γεμάτα σαλάμια σε σούπερ μάρκετ. Στο βιβλίο της Αλεξίεβιτς διαβάζουμε για ζωές που καταστράφηκαν εν μία νυκτί, αλλά και για ανθρώπους που αυτοκτόνησαν γιατί έπαψαν να βρίσκουν και το ελάχιστο νόημα.

Οι πολίτες εντός των τειχών είδαν την αξιοπρέπειά τους να χάνεται και στη θέση των παλιών ηρώων της λογοτεχνίας του Τολστόι και του Τσέχοφ, είδαν να αναδύονται τα τέρατα που γεννούσε η κυριαρχία του χρήματος.

Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον μέσα στο βιβλίο παρουσιάζουν οι αποκλίσεις ανάμεσα στους ηλικιακά μεγαλύτερους και στους νεότερους· οι πιο παλιοί, που έζησαν τον πόλεμο, δεν εμπιστεύονταν τη Δύση, ενώ οι νεότεροι ήθελαν να ζήσουν όπως στη Δύση. Η παλιά γενιά εμπιστευόταν διαφορετικές ιδέες και όνειρα από τη νεότερη: γέροι που πριν από μερικές δεκαετίες είχαν δώσει το αίμα τους εναντίον του Χίτλερ, θα πέθαιναν βλέποντας τα εγγόνια τους να ετοιμάζονται για στρατιώτες προκειμένου να υπερασπιστούν τα εκατομμύρια των νεόπλουτων της Ρωσίας.

Οι μαρτυρίες των ανθρώπων θα μπορούσαν να συνοψιστούν στο εξής: όλοι ήθελαν να γλιτώσουν από την τυραννία του καθεστώτος και της γραφειοκρατίας και να ζήσουν σε έναν ελεύθερο κόσμο, με ίσα δικαιώματα κι ελευθερίες. Δεν κατάλαβαν όμως πως η άρχουσα ελίτ στον δυτικό κόσμο δεν ήταν απλώς μια απρόσωπη ηγεσία όπως στην ΕΣΣΔ, αλλά το εμπόριο και το κεφαλαιοκρατικό χρήμα· δεν πρόλαβαν να αντιληφθούν πώς από τη μια τυραννία οδηγήθηκαν σε μια άλλη: ο καπιταλισμός, υπηρετώντας πιστά την αρχή της ηδονής, αποτέλεσε την ενοχική ανάγνωση αυτού του κόσμου, φανερώνοντας μάλιστα τρομερά αντανακλαστικά αυτοσυντήρησης. Και εν μέσω κομμουνισμού και καπιταλισμού, ένας λαός που αντί για πετρέλαιο και ορυκτά έμαθε να εξορύσσει διαρκώς τον πόνο.

Το βιβλίο ασφαλώς θα μπορούσε να είναι πιο συμπαγές, εάν είχε μικρότερη έκταση, μιας και αρκετές μαρτυρίες μοιάζουν ανούσιες και αποπροσανατολίζουν τον αναγνώστη από τη βασική θεματική του βιβλίου· άλλες πάλι μοιάζουν να επαναλαμβάνονται. Υπάρχει και μία ακόμη εγγενής αδυναμία για τους αμύητους στην ιστορία της ΕΣΣΔ: δεν υπάρχει κάποιος πρόλογος ή έστω κάποιο επεξηγηματικό σημείωμα προκειμένου να κατανοήσουμε τη συνολική πίσω από την προσωπική ιστορία, με αποτέλεσμα ο αναγνώστης να αναγκάζεται να βουλιάξει για αρκετές σελίδες σε αχαρτογράφητα νερά μέχρι να αρχίσουν να «δένουν» οι ιστορίες μεταξύ τους. 

Ήρωας είναι πάντα ο μικρός άνθρωπος, αυτός που δεν τον πρόσεξε ποτέ κανείς, που κανένας δεν του έδωσε ποτέ σημασία.

Βέβαια, σκοπός της Αλεξίεβιτς δεν είναι να μας μεταφέρει τα «νέα», δηλαδή την επίσημη ιστορία, αλλά να μας περιγράψει τι σημαίνει για έναν άνθρωπο το να ζει με τα τραύματα σε μια «αυτοκρατορία» που μετασχηματίζεται· και παραγωγικά, τι σημαίνει για τον κάθε άνθρωπο χωριστά να γκρεμίζει αυτά που έχτιζε. Ως εκ τούτου, η γοητεία των βιβλίων της Αλεξίεβιτς παραμένει απαράλλαχτη και στο Τέλος του κόκκινου ανθρώπου ο ήρωας είναι πάντα ο μικρός άνθρωπος, αυτός που δεν τον πρόσεξε ποτέ κανείς, που κανένας δεν του έδωσε ποτέ σημασία. Η Αλεξίεβιτς παρεμβαίνει μόνο για να δώσει ώθηση στον αφηγητή να αποκαλύψει τη δική του ιστορία· κατά τα άλλα μοιάζει με την αόρατη συγγραφέα: υπάρχει μόνο για να δίνει σκηνοθετικές οδηγίες. Εν κατακλείδι το Τέλος του κόκκινου ανθρώπου είναι ένα πολυφωνικό μυθιστόρημα που στηρίζεται στις εικόνες και στα λόγια που ανασύρονται από τους πολυπληθείς ήρωες του βιβλίου για να ξορκίσουν τα κακά, τα παλιά και τα καινούργια· κι η παλιά γνώση: η μνήμη ως ο ιδρώτας της ψυχής.

* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΔΡΟΥΓΑΛΑΣ είναι εκπαιδευτικός και βιβλιοκριτικός.

Το τέλος του κόκκινου ανθρώπου
Svetlana Alexievich
Μτφρ. Αλεξάνδρα Δ. Ιωαννίδου
Εκδ. Πατάκη 2016
Σελ. 686, τιμή εκδότη €19,90

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ SVETLANA ALEXIEVICH